Psychopathologie
Samenvatting
1
,13: Depressieve- en bipolaire-stemmingsstoornissen
13.1 klinisch beeld
Stemmingsstoornissen zijn er in verschillende verschijningsvormen die aan de hand van
de DSM-5-TR geclassificeerd kunnen worden. Het belangrijkste kenmerk van
stemmingsstoornissen is de gestoorde gemoedstoestand of stemming, maar er treden
ook stoornissen op in andere aspecten van het functioneren, zoals:
Het waarneembare gedrag (geremdheid, gejaagdheid).
Het lichamelijke functioneren (vermoeidheid, gewichtsverlies, slaapklachten).
Cognitieve processen (interesseverlies, concentratieproblemen, doodsgedachten,
gedachtevlucht, grootheidsideeën).
Er wordt een onderscheid gemaakt tussen depressieve- en bipolaire-
stemmingsstoornissen. In het laatste geval heeft de cliënt naast depressieve klachten,
ook een abnormaal en aanhoudend verhoogde of prikkelbare stemming en energie
(hypomane of manische episode).
13.1.1 Depressieve-stemmingsstoornissen
Depressieve-stemmingsstoornissen worden gekenmerkt door de aanwezigheid van een
neerslachtige, gevoelloze of prikkelbare stemming. Wat betreft duur, uiting, timing en
veronderstelde etiologie kunnen deze stoornissen variëren.
Depressieve stoornis
Kernsymptomen van een depressieve stoornis zijn:
Een depressieve stemming
Het verlies van interesse en plezier (anhedonie)
De classificatie depressieve stoornis kan alleen worden toegekend wanneer er geen
hypomane of manische episoden in de voorgeschiedenis aanwezig zijn.
Kenmerken van de depressieve stoornis
Voor een periode van minimaal twee weken zijn vijf of meer van de volgende
symptomen (bijna) dagelijks aanwezig, waarbij minimaal sprake is van ofwel een
verlaagde stemming, ofwel verlies van interesse of plezier:
- Een verlaagde stemming die het grootste deel van de dag aanhoudt
- Duidelijk minder interesse of plezier in (bijna) alle activiteiten gedurende
het grootste deel van de dag
- Gewichtsverlies of -toename zonder dat een dieet wordt gevolgd, of
duidelijke verandering in eetlust
- Insomnia of hypersomnia (slapeloosheid of juist heel veel slapen)
- Gevoelens van rusteloosheid of geremd worden (ook door anderen
waarneembaar)
- Vermoeidheid of minder energie
- Gevoelens van waardeloosheid of schuldgevoelens
- Verminderde concentratie of besluiteloosheid
- Terugkomende gedachten aan de dood, suïcidegedachten of een
suïcidepoging of -plan.
Er is geen sprake van een hypomane of manische episode in de voorgeschiedenis.
Symptomen zijn niet toe te schrijven aan een somatische aandoening.
Een depressieve stoornis kan op alle leeftijden ontstaan, maar de kans op een eerste
episode wordt groter vanaf de puberteit. Soms ontwikkelt een depressieve stoornis zich
geleidelijk, maar het kan vrij plotseling ontstaan, vaak na het optreden van een of meer
ingrijpende gebeurtenissen waarin verlies een rol speelt.
2
, Depressieve stoornis, eenmalige episode: wanneer een cliënt slechts
eenmaal een depressieve stoornis doormaakt.
Depressieve stoornis, recidiverend: wanneer er in het verleden minimaal één
eerdere episode is geweest.
Afzonderlijke depressieve stoornis: tussen twee episoden moet een periode
van ten minste twee aaneengesloten maanden zijn waarin de klachten
grotendeels afwezig waren.
Persisterende depressieve stoornis (PDS)
Voorheen werd in de DSM onderscheid gemaakt tussen dysthyme en chronische
depressieve stoornissen. Dit onderscheid is nu losgelaten omdat het klinisch en
wetenschappelijk moeilijk te maken is. PDS kent drie vormen:
Puur dysthyme stoornis: nooit voldoende symptomen voor een depressieve
stoornis.
PDS met intermitterende depressieve episode, met huidige episode:
chronische klachten voldoen momenteel aan de criteria voor een depressieve
stoornis.
PDS met intermitterende depressieve episode, zonder huidige episode:
chronische klachten voldeden in het verleden aan de criteria voor een depressieve
stoornis, maar nu niet meer.
PDS kan al in de puberteit beginnen. Langdurige klachten worden vaak als normaal
ervaren, waardoor pas later hulp wordt gezocht. Dit leidt soms tot een onjuiste diagnose
van een persoonlijkheidsstoornis.
Kenmerken van de persisterende depressieve stoornis
Een sombere stemming voor minstens twee jaar, het merendeel van de dagen, het
grootste deel van de dag (criterium A).
Tijdens deze periode zijn minstens twee van de volgende kenmerken aanwezig
(criterium B):
- Slechte eetlust of te veel eten
- Insomnia of hypersomnia
- Weinig energie of vermoeidheid
- Gering gevoel van eigenwaarde
- Slechte concentratie of moeite hebben met het nemen van beslissingen
- Gevoelens van hulpeloosheid.
Gedurende de periode van twee jaar zijn de kenmerken nooit langer dan twee
maanden afwezig.
Premenstruele-stemmingsstoornis
De symptomen zijn minimaal of afwezig in de week na de menstruatie. Voor de diagnose
moet dagelijks een symptoomlijst worden bijgehouden. Er is sprake van een
premenstruele-stemmingsstoornis als de symptomen het afgelopen jaar bij de meeste
menstruatiecycli voorkwamen.
Kenmerken van de premenstruele-stemmingsstoornis
In de laatste week voor de menstruatie zijn minstens vijf van de volgende symptomen
aanwezig en nemen binnen een paar dagen na het begin van de menstruatie weer af:
Een (of meer) van de volgende symptomen:
- Affectieve labiliteit
- Prikkelbaarheid of boosheid
- Sombere stemming
- Gevoelens van hopeloosheid
- Angst, spanning en/of het gevoel opgedraaid te zijn.
Plus een (of meer) van de volgende symptomen:
- Minder interesse in de dagelijkse activiteiten
- Moeite met concentreren
- Lethargie, vermoeid of een gebrek aan energie
- Meer of minder eetlust of overeten
3
, - Hypersomnia of insomnia
- Overspoeld voelen door emoties of zichzelf niet in de hand hebben
- Lichamelijke klachten.
13.1.2 bipolaire-stemmingsstoornissen
De term bipolair verwijst naar de afwisseling tussen depressieve en hypomane of
manische episoden. Deze stemmingswisselingen worden stemmingspolen (negatief en
positief) genoemd. Een depressieve stoornis wordt ook wel een unipolaire-
stemmingsstoornis genoemd.
Bij veel mensen met een bipolaire stoornis komen vooral depressieve episoden voor.
Ontremmingsperioden zijn zeldzamer. Meestal zoeken cliënten hulp tijdens een
depressieve episode, vaak op aandringen van anderen tijdens een manische episode,
omdat ze zich dan niet bewust zijn van de ernst van hun toestand.
Familieleden van iemand met een bipolaire stoornis hebben een verhoogd risico op
dezelfde stoornis: 40-70% voor eeneiige tweelingen en 5-10% voor andere eerstegraads
familieleden.
Bipolaire stoornissen vertonen ook seizoensgebondenheid: depressieve episoden komen
vaak in het voor- en najaar voor, manische episoden in de zomer.
Bipolaire I-stoornis
Cliënten met een bipolaire I-stoornis hebben een klachtenpatroon dat voldoet of voldeed
aan de criteria voor een manische episode. Ze kunnen ook depressieve en/of hypomane
episoden hebben gehad of krijgen.
Hoewel de meeste cliënten depressieve episoden ervaren, kunnen sommigen alleen
manische episoden hebben. Dit wordt nog steeds een bipolaire stoornis genoemd. Het
klinische beeld van een manische episode omvat:
Abnormale euforie
Hyperactiviteit
Fantastische invallen en plannen (worden vaak associatief gebracht)
Niet te onderbreken spraakwaterval
Kenmerken van een manische episode
Gedurende minstens een week vrijwel iedere dag (tijdens het grootste deel van de
dag) is er sprake van een abnormaal en aanhoudend verhoogde of prikkelbare
stemming en energie.
Tijdens deze periode zijn minimaal drie van de volgende symptomen duidelijk
aanwezig en opvallend afwijkend van het normale gedrag:
- Overtrokken gevoel van eigenwaarde
- Minder slaap
- Spraakzamer
- Gejaagde gedachten
- Sneller afgeleid
- Actiever (sociaal of seksueel) of fysiek onrustig
- Meer dan gebruikelijk bezig met risicovolle activiteiten.
Bipolaire II-stoornis
Bipolaire II-stoornis kenmerkt zich door minstens één depressieve en één hypomane
episode. De verschijnselen van een hypomane episode lijken op die van een manische
episode, maar zijn minder ernstig in duur en intensiteit en leiden niet tot grote
beperkingen of psychotische symptomen.
Kenmerken van een hypomane episode zijn:
Overdreven uitgelaten of prikkelbare stemming
4
