Praktijkonderzoek in Zorg en Welzijn
H1: Een inleiding op praktijkonderzoek
Als je bewust via een bepaalde systematiek antwoord probeert te krijgen op je vragen, heet
dat intentioneel leren. Professionals die werkzaam zijn in de zorg- en welzijnssector
hebben te maken met een voortdurend veranderende beroepsomgeving, de zorg wordt
gekenmerkt door vermaatschappelijking. Professionals moeten de behoeften van
vraagstellers, hulpzoekenden of mensen met problemen en van mensen in hun directe
omgeving kunnen doorgronden. Ze moeten in staat zijn om zich in te leven in de leefwereld
van hulpvragers of hulpbehoevenden en de verscheidenheid aan noden en behoeften
kunnen vertalen naar adequate zorg en ondersteuning.
Denk hierbij aan aspecten als kritisch zijn, willen begrijpen, willen bereiken, willen delen,
willen vernieuwen en willen weten. Hierbij is een onderzoekende houding en het actief
luisteren noodzakelijk voor het reflecteren op de beroepsuitoefening.
Reflectie kan plaatsvinden op drie niveaus:
1. Het instrumentele niveau: het zichtbare handelen van de professional in de praktijk,
waaronder een hulpvraag concretiseren, een gesprek voeren, een training
organiseren;
2. Het substantiële niveau: de onderliggende uitgangspunten van het handelen als
professional, waaronder de visie op het bieden van zorg- en dienstverlening;
3. Het kritische niveau: de morele, ethische en andere normatieve overwegingen die
je als professional hebt.
Hoofddoelen om onderzoek uit te voeren:
● Je wilt theorieën ontwikkelen of toetsen;
● Je wilt kennis toepasbaar maken in een brede beroepscontext;
● Je wilt op zoek gaan naar antwoorden op vragen in een specifieke beroepssituatie
met als doel deze situatie beter te begrijpen en waar nodig te verbeteren.
Fundamenteel onderzoek: wanneer het accent op de ontwikkeling en toetsing van theorie
ligt.
Toegepast onderzoek: wanneer het accent op kennis ligt die tot de oplossing van
gezondheids- of sociale problemen moet bijdragen.
Praktijkonderzoek: Wanneer professionals in hun eigen beroepspraktijk onderzoek doen
met als doel deze praktijk te verbeteren of beter te leren begrijpen.
Er bestaan verschillende opvatting over wat goed onderzoek is (onderzoeksbenaderingen):
● Constructivistische onderzoeksbenadering: volgens deze benadering bestaat er
niet één juiste visie op de werkelijkheid, maar kunnen er meerdere interpretaties van
de werkelijkheid naast elkaar bestaan. Het is onmogelijk de beroepspraktijk van zorg
en welzijn alleen in algemene wetmatigheden te beschrijven, aangezien mensen
ervoor zorgen dat deze voortdurend verandert.
● Positivistische onderzoeksbenadering: volgens deze benadering is kennis
gebaseerd op dat wat direct waarneembaar is; er is één bestaande werkelijkheid.
Hieruit volgt dat deze werkelijkheid beschreven kan worden aan de hand van
algemene wetmatigheden. Onderzoekresultaten zijn hierdoor eenvoudiger
generaliseerbaar naar andere contexten.
Onderzoeksbenaderingen en praktijkonderzoek
In dit boek gaan we ervan uit dat er meerdere interpretaties van de werkelijkheid bestaan,
dat deze interpretaties worden beschreven aan de hand van algemene wetmatigheden en
specifieke kenmerken van de beroepspraktijk, en dat er een sterke koppeling is tussen de
onderzoeksresultaten en de specifieke context van de beroepssituatie die onderzocht wordt.
,In de zorg- en welzijnssector wordt in het kader van onderzoek vaak gesproken van
evidence-based practice (EBP), dan zijn oorsprong vindt in de gezondheidszorg, en van
practice-based evidence (PBE). Zowel EBP als PBE kan een wezenlijke bijdrage leveren aan
de ontwikkeling van de beroepspraktijk van zorg en welzijn. Het grote verschil tussen EBP en
PBE is dat de onderzoeksresultaten (evidence) bij EBP onder wetenschappelijke condities
verkregen worden en dan vertaald worden naar de praktijk, terwijl bij PBE de
onderzoeksresultaten onder realistische condities verkregen worden en dan eventueel in een
volgende stap gegeneraliseerd kunnen worden.
● EBP (top-downonderzoek)
● PBE (bottom-uponderzoek)
Evidence-based practice
‘Evidence-based practice is het zorgvuldig, expliciet en oordeelkundig gebruik van het beste
bewijsmateriaal en evidence om beslissingen te nemen met individuele patiënten om de
zorgverlening te verbeteren. De praktijk van evidence-based practice impliceert het toetsen
en integreren van individuele professionele kennis van de behandelaar, de wens en de
voorkeur van de patiënt met het beste externe bewijsmateriaal dat vanuit systematisch
onderzoek beschikbaar is. De voorkeuren, wensen en verwachtingen van de patiënt spelen
bij de besluitvorming een centrale rol’
Praktijkonderzoek
Praktijkonderzoek in zorg en welzijn is onderzoek dat wordt uitgevoerd door zorg- en
dienstverleners, waarbij op systematische wijze in interactie met de omgeving antwoorden
verkregen worden op vragen die ontstaan in de eigen beroepspraktijk en gericht zijn op
verbetering van deze praktijk.
➔ Kennisverwerving
➔ Onderzoekers werken samen en zijn gelijkwaardig, waarbij ze voor zover mogelijk
alle fasen van het onderzoeksproces samen doorlopen (participatief onderzoek)
Op het moment dat er sprake is van een interventie, dan wordt ook wel gesproken van
ontwikkelingsonderzoek of ontwerponderzoek.
Van Keken (2006) beschouwt praktijkonderzoek als een methodiek voor leren en
praktijkverbetering. Hij stelt dat praktijkonderzoek een relevantie moet hebben voor de
beroepscompetenties die en zorg- of dienstverlener moet verwerven of onderzoeken. Drie
competentiesegmenten:
1. Werken met / voor cliënten;
2. Werken in en vanuit een arbeidsomgeving;
3. Werken aan professionaliteit en professionalisering.
In het methodisch handelen kunnen de volgende beweegredenen aanleiding geven voor
een onderzoek:
1. De situatiereden: inzicht willen verwerven in een situatie en de mate waarin een
bepaald handelen passen is; je wilt meer kennis over wat er aan de hand is.
2. De doelreden: willen weten wat je als professional wilt bereiken en kunnen
beargumenteren waarom je dat belangrijk vindt; je gaat op zoek naar je
onderliggende visie en opvattingen.
3. De empiriereden: willen toetsen van ervaringskennis over de effectiviteit van je
handelen.
4. De theoriereden: willen weten wat er elders bekend is over een bepaald
praktijkprobleem.
De verworven kennis en inzichten bij praktijkonderzoek zijn in principe contextafhankelijk; dit
betekent dat je met je onderzoek uitspraken doet die niet verder reiken dan de
onderzoekscontext waarbinnen het onderzoek is uitgevoerd. Door je onderzoeksresultaten
, voor anderen beschikbaar te maken, kun je echter met je praktijkonderzoek ook een bijdrage
leveren aan professionalisering van je beroepsgroep en theorievorming.
Kenmerken van praktijkonderzoek
● Praktijkonderzoek als professionele leerstrategie: kennisontwikkeling en integratie.
De leercyclus van Kolb:
1. Concrete ervaringen opdoen;
2. Observeren van en reflecteren op opgedane ervaringen;
3. Ervaringen waarover is nagedacht in een theoretisch kader plaatsen en
integreren, en van daaruit conclusies trekken voor het eigen handelen;
4. De conclusies actief omzetten in nieuw gedrag, en experimenteren in
nieuwe situaties.
● Praktijkonderzoek als ondersteuning in de besluitvorming: zorg- en dienstverleners
worden geregeld geconfronteerd met beroepssituaties waarin ze keuzen moeten
maken. Van Strien gebruikt de term ‘regulatief’ omdat er sturend wordt ingegrepen in
een praktijk met de bedoeling een meer ideale situatie te bereiken.
▪ De regulatieve cyclus van Van Strien:
1. Probleemstelling
2. Diagnose
3. Plan
4. Ingreep
5. Evaluatie
Een zorg- of dienstverlener of een team kan een probleem ervaren, dit probleem
willen kunnen duiden, inzicht verwerven in wat er aan te doen is, besluiten tot een
interventie, de interventie uitvoeren en de werkzaamheid ervan evalueren.
● Reflectie en interactie
● De noodzaak van vakliteratuur
● Participatie van belanghebbenden
● De dubbelrol van de praktijkonderzoek (zorg- of dienstverlener & onderzoeker)
● Eigenaarschap bij de zorg- of dienstverlener, de organisatie en / of de opleiding
● Systematisch werken
Cyclus voor praktijkonderzoek
De cyclus voor praktijkonderzoek omvat zes
kernactiviteiten voor het uitvoeren van
beschrijvend, vergelijkend, definiërend,
evaluerend en verklarend
praktijkonderzoek.
1 – Oriënteren
Je probeert in beeld te brengen welke
praktijkproblemen en praktijkvragen er zijn
en voor wie deze belangrijk zijn. Tevens stel
je vast wat het belang van je onderzoek is
voor de organisatie. Je bekijkt dit vanuit
verschillende perspectieven (jezelf,
organisatie, patiënt, school). Een belangrijk
onderdeel van deze kernactiviteit is het verkennen en beschrijven van het praktijkprobleem in
een dialoog met anderen en met behulp van de vakliteratuur. De probleemanalyse resulteert
in een heldere probleembeschrijving die het startpunt vormt voor de volgende kernactiviteit.
2 – Richten
Het richten van je onderzoek betekent dat je inzoomt en het probleem probeert af te bakenen
om tot een duidelijke onderzoeksvraag te komen met als opbrengst beschrijving van het doel
