ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE
Boek ”Ontwikkelingspsychologie” H1 t/m H13 (8 e druk) – S. Feldman et al.
H1 Inleiding in de ontwikkeling van het kind
Ontwikkelingsdeskundigen (waaronder ontwikkelingspsychologen) kijken op allerlei manieren naar hoe
de biologische erfenis van onze ouders en de omgeving waarin we leven ons gedrag beïnvloeden
ze zijn geïnteresseerd in de groei en de veranderingen die een kind in zijn jeugd en zijn adolescentie
doormaakt
ze hopen dat hun werk bijdraagt aan een beter leven en welzijn voor kinderen
de komende jaren zal de ontwikkelingspsychologie zich waarschijnlijk ontwikkelen van een discipline die
zich primair richt op Europese/Noord-Amerikaanse kinderen, tot een discipline die zich bezighoudt met
de ontwikkeling van kinderen met diverse achtergronden van over de hele wereld
1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
ontwikkelingspsychologie de wetenschappelijke studie naar groei, verandering en stabiliteit bij mensen, van
(levenslooppsychologie) conceptie tot ouderdom, maar met een accent op de jaren tót de volwassenheid
Op welke gebieden en in welke perioden in het leven groeien en veranderen
mensen, en hoe komt hun gedrag overeen met eerder gedrag?
In de ontwikkelingspsychologie kent de bestudering van groei, verandering en
stabiliteit een wetenschappelijke benadering: het toetsen van hypothesen
over de aard en verloop van menselijke ontwikkeling met behulp van
wetenschappelijke werkwijzen
Reikwijdte van het vakgebied
De definitie van ontwikkelingspsychologie is globaal, en de reikwijdte van het gebied is aanzienlijk; ontwikkelings-
psychologen specialiseren zich meestal in één thema of leeftijdscategorie
De vier centrale thema’s / thematische gebieden van de ontwikkelingspsychologie:
(* incl. hoofdstuknrs.)
1
,Leeftijdscategorieën / individuele verschillen in de ontwikkelingspsychologie:
prenatale periode (conceptie - geboorte)
babytijd (geboorte - 2 jaar)
peuter- en kleutertijd (2 - 6 jaar)
schooltijd (6 - 12 jaar)
adolescentie incl. puberteit (12 – 20 jaar)
Dit zijn sociale constructies, grotendeels gebaseerd op westers onderzoek en gemiddelden (ideeën over de
realiteit, weliswaar breed geaccepteerd - maar afhangend van de maatschappij en cultuur op een bepaald
moment)
Koppeling tussen centrale thema’s en leeftijdscategorieën in de ontwikkelingspsychologie:
door de variatie in themagebieden en leeftijdsgroepen kent de ontwikkelingspsychologie een grote
diversiteit aan specialisten en deskundigen met uiteenlopende achtergronden: pedagogen, genetici,
(kinder)artsen, psychologen etc.;
deze diversiteit aan specialisten levert een groot aantal perspectieven en ook intellectuele rijkdom op
dit zorgt ervoor dat een breed scala aan beroepen de onderzoeksbevindingen van het vakgebied in de
praktijk toepast om het welzijn van kinderen te vergroten: leerkrachten, verpleegkundigen, sociaal
werkers, pedagogisch medewerkers, beleidsmakers
Invloeden op de ontwikkeling
Ieder mens krijgt in zijn leven te maken met invloed op zijn ontwikkeling:
1. Normatieve invloed:
Gebeurtenissen die zich voor de meeste individuen binnen een groep op dezelfde manier voltrekken,
zoals:
- historisch bepaalde invloed (cohorteffecten): omgevingsinvloeden en biologische invloeden verbonden
aan een specifiek historisch moment (bv. de vuurwerkramp Enschede);
- leeftijdsgebonden invloed: biologische invloeden en omgevingsinvloeden die gelijk zijn voor mensen in
één bepaalde leeftijdsgroep, ongeacht waar of wanneer ze opgroeien (bv. bereiken ‘puberteit’, starten
met school op 5-jarige leeftijd);
- sociaal-culturele invloed (etnische afkomst, sociale klasse, lidmaatschap van een subcultuur, etc.);
2. Niet-normatieve (unieke) invloed:
Specifieke gebeurtenissen die in het leven van een bepaald persoon plaatsvinden, terwijl de meeste
andere mensen hier niet mee te maken krijgen, zoals:
een kind dat zijn ouders kwijtraakt bij een auto-ongeluk, de eerste ivf-kinderen, maar ook door het
individu zelf bewerkstelligd: een 16-jarige die landelijke wetenschapswedstrijd wint door hier specifiek
hard voor te leren en hierdoor een positiever zelfbeeld ontwikkelt
cohort groep mensen rond dezelfde tijd en op dezelfde plek geboren
cohorteffecten invloed van cohorten op de ontwikkeling;dit zijn voorbeelden van historisch bepaalde
invloeden
Centrale vraagstukken bij de thema’s van de ontwikkelingspsychologie
wat is de aard van de veranderingen tijdens de ontwikkeling: continue of discontinue?
wordt de ontwikkeling grotendeels bepaald door kritieke of gevoelige perioden?
dient men zich te concentreren op bepaalde belangrijke ontwikkelingsperioden of op het hele leven?
Wat is het belang van genetische invloeden (nature) versus omgevingsinvloeden (nurture)?
2
,Verandering tijdens de ontwikkeling: continue of discontinue?
Het is van belang om te weten of een ontwikkeling zich op een continue of discontinue manier voltrekt.
kwantitatief kwalitatief
continue verandering geleidelijke (kwantitatieve) ontwikkeling, waarbij prestaties op een bepaald niveau
voortvloeien uit die op de vorige niveaus
steeds meer van hetzelfde ontwikkelen, in hoeveelheid; vaardigheden
veranderen niet in aard, maar in omvang
bv. veranderingen in lengte (groei): men wordt steeds een stukje langer
bv. leesontwikkeling: steeds beter en sneller leren lezen, maar het proces
daarachter (van letters klanken maken) blijft hetzelfde
discontinue verandering (kwalitatieve) ontwikkeling in stadia of aparte stappen, waarbij elk stadium qua inhoud
en hoedanigheid (kwalitatief) anders is dan de eerdere stadia
ontwikkeling verloopt abrupt en met sprongetjes
bv. cognitieve ontwikkeling: het denken van kinderen zou fundamenteel
veranderen naarmate zij ouder worden, niet alleen kwantitatief
bv. een kind dat opeens niet meer in bed plast wanneer het door rijping
eenmaal zijn blaas kan beheersen
Kritieke perioden of gevoelige perioden bepalen de ontwikkeling?
dit gaat over het feit dat gebeurtenissenin verschillende, specifieke perioden in de ontwikkeling steeds andere
gevolgen kunnen hebben als gevolg van die specifieke perioden
“kritieke periode” een specifieke tijd in de ontwikkeling waarin een bepaalde gebeurtenis de grootste
(en zelfs onomkeerbare) gevolgen heeft
deze komen voor wanneer de aanwezigheid van bepaalde soorten
omgevingsstimuli noodzakelijk is voor normale ontwikkeling, of wanneer
bepaalde stimuli (prikkels, veranderingen) abnormale ontwikkeling tot gevolg
heeft
bv. ‘de aanwezigheid van een betrouwbare volwassene in de vroege
kinderjaren is essentieel voor het kind om zich veilig en gehecht te voelen’;
het gemis is na een paar levensjaren niet meer te compenseren
Doch momenteel overheerst de overtuiging dat mensen op veel vlakken (met name op
cognitief, sociaal-emotioneel vlaken in de persoonlijkheidsontwikkeling) flexibeler zijn
dan aanvankelijk werd aangenomen: hier manifesteert zich een aanzienlijke
plasticiteit
plasticiteit de mate waarin een zich ontwikkelend gedragspatroon of fysieke structuur verander-
baar is
uit diverse onderzoeken blijkt nl. dat kinderen latere ervaringen kunnen
gebruiken om eerdere achterstanden in te halen. Hierdoor lopen ze niet
perse blijvende schade op als ze bepaalde sociale ervaringen hebben gemist.
3
, Het is hierom dat ontwikkelingspsychologen nu liever spreken van gevoelige perioden
“gevoelige periode” een specifieke tijd in de ontwikkeling meestal vroeg in het leven) waarin men extra
gevoelig is voor bepaalde omgevingsinvloeden (stimuli), en sterk ontvankelijk is voor
het aanleren van specifieke vaardigheden
bv. een tweede taal leren is gemakkelijk als je jong bent, maar op latere
leeftijd is dat niet onmogelijk doch wel veel moeilijker
onderkent de plasticiteit van mensen in ontwikkeling
Verschil tussen kritieke perioden en gevoelige perioden:
Bij kritieke periode wordt aangenomen dat het permanente en onomkeerbare gevolgen heeft wanneer een zich
ontwikkelend individu bepaalde invloeden mist; bij gevoelige perioden wordt door dit gebrek de ontwikkeling wel
verstoord, maar kan dit worden opgeheven door eventuele latere ervaringen (plasticiteit in ontwikkeling)
Focus op bepaalde belangrijke ontwikkelingsperioden of op het hele leven (levensloopmodel)?
tegenwoordig ligt de focus op de hele periode vanaf de conceptie tot aan de volwassenheid
(levensloopmodel); men heeft ontdekt dat in elke levensfase wel sprake is van ontwikkelingsgroei en/of
ontwikkelingsverandering
de sociale omgeving heeft grote invloed op de ontwikkeling: om deze invloed op kinderen te kunnen
begrijpen, moeten we de mensen die grotendeels verantwoordelijk zijn voor deze invloeden (ouders,
verzorgers, gezinsleden) ook begrijpen
=> de ontwikkeling van bv. baby’s vloeit deels voort uit de ontwikkeling van volwassenen
Wat is het belang van genetische invloeden (nature) en omgevingsinvloeden (nurture)?
Nature verwijst hier naar eigenschappen, vermogens en capaciteiten die men van ouders erft. Het omvat
elke factor die het resultaat is van het proces van het zich geleidelijk ontvouwen van voorbestemde
genetische informatie: maturatie;
Nurture verwijst hier naar de omgevingsinvloeden die ons gedrag bepalen:
biologisch: drank- en drugsgebruik zwangere vrouw, hoeveelheid en soort voedsel dat kind krijgt;
sociaal: manier waarop ouders kind opvoeden, invloed leeftijdsgenoten op adolescent;
maatschappelijk: sociaaleconomische omstandigheden waarin men zich bevindt;
Deze begrippen zijn het beste te beschouwen als twee uitersten, waarbij specifieke gedragspatronen daar
ergens tussen liggen;
de interactie tussen genetische factoren en omgevingsfactoren is nogal complex; bv. sommige genetisch
bepaalde eigenschappen hebben niet alleen directe invloed op het gedrag, maar ook indirect op de
vorming van de omgeving.
bv. een huilbaby (ws. genetisch bepaald) die zorgt voor over-reactieve ouders (wat hen een
omgevingsinvloed maakt), wat weer medebepalend is voor de verdere ontwikkeling van het kind; of
bepaald genetisch gedrag dat we niet per se vertonen zonder een daarbij passende omgeving;
in welke mate nature en nurture hun invloed doen gelden is meer de vraag;
4
