Psychiatrie, angst en depressie
Hoorcollege 1: hoofdstuk 1
Een psychische stoornis kan worden omschreven als het geheel van afwijkende emoties,
gedachten of gedragspatronen dat wordt gekenmerkt door onder andere een storing in het
functioneren en lijden. De term psychische stoornis doet meer recht aan een bredere kijk op
afwijkend gedrag, waarin naast biologische en genetische aspecten ook psychologische en
sociaal-culturele invloeden aandacht krijgen.
Psychiatrie is de studie van het psychisch lijden. Er is echter niet een duidelijke
scheidingslijn tussen psyche en lichaam. Psychiatrie is een beladen vakgebied, maar toch
heeft circa 45% van alle mensen ooit een psychische stoornis gedurende het leven. Jaarlijks
heeft circa 20% van de bevolking een psychische stoornis. De gemiddelde patiënt bestaat
niet (het gaat om algemene uitspraken). Een patiënt brengt eigen
persoonlijkheid/ervaringen mee.
Psychiatrie houdt zich met name bezig met afwijkend gedrag, dit is echter verschillend per
cultuur. Culturen zijn verschillend, zo komen culturen ook met verschillende gedragsregels,
waardoor de definitie van afwijkend gedrag per cultuur kan verschillen. De behandeling van
stoornissen en het voorkomen van deze stoornissen verschillen soms ook per cultuur.
Een verklaring waarom mensen niet vaak praten over het hebben van een psychische
stoornis of over iemand in de omgeving, is dat het een taboe is. Mensen vinden het moeilijk
om over psychische aandoeningen te praten. Dit stigma is ook vaak de reden dat mensen
niet vaak en niet snel hulp zoeken, omdat ze bang zijn hoe mensen reageren in hun
omgeving. Ze zijn bang om afgewezen te worden.
MWD & Psychiatrie
Er is een grote kans dat je in het werkveld te maken krijgt met cliënten die een psychiatrische
stoornis hebben. Ongeveer 40% van alle cliënt heeft een persoonlijkheidsstoornis, ook
stemmingsklachten komen veelvuldig voor.
Het verschil tussen een maatschappelijk werker en een psychiater is dat de psychiater een
diagnose stelt, medicatie voorschrijft en de behandeling leidt. Een maatschappelijk werker
werkt wel samen met een psychiater, maar is niet bevoegd tot het stellen van een diagnose
of het voorschrijven van medicatie. Het werk van de maatschappelijk werker is vooral gericht
op begeleiden en die van de psychiater is meer gericht op behandelen.
Criteria voor afwijkend gedrag
Deskundigen op het gebied van geestelijke gezondheid hebben verschillende criteria om te
beoordelen of emoties, gedrag en gedachten afwijkend zijn of niet:
1. Uitzonderlijk: uitzonderlijk gedrag krijgt vaak het etiket ‘afwijkend’ of ‘abnormaal’. Het
gaat om gedrag dat sterk afwijkt van het gemiddelde. Uitzonderlijkheid op zichzelf is
niet altijd voldoende om gedrag afwijkend te noemen.
2. Sociaal afwijkend: alle samenlevingen hebben normen die bepalen welke vormen van
gedrag acceptabel zijn. Hierbij moet je wel rekening houden met culturele verschillen.
Als de beslissing over normaal of afwijkend gedrag wordt gebaseerd op sociale
normen, bestaat er een kans dat mensen die niet voldoen aan die sociale norm ‘ziek’
worden genoemd, in plaats van dat er wordt geaccepteerd dat het gedrag op zichzelf
normaal kan zijn.
3. Foute perceptie of interpretatie van de realiteit: als iemand dingen ziet of stemmen
hoort die er in werkelijkheid niet zijn, zeggen we dat diegene hallucineert. Dat wordt
in onze cultuur gezien als een onderliggende psychische stoornis.
, 4. Aanzienlijk emotioneel lijden van de persoon: het persoonlijk lijden als gevolg van
problematische emoties als angst en depressie kan afwijkend zijn. Als je werkelijk
wordt bedreigd of iets dierbaars kwijtraakt, dan kan een afwezigheid van emotionele
reacties juist afwijkend zijn.
5. Ongepast gedrag: gedrag dat geen bevrediging, maar onprettige gevoelens oproept,
wordt over het algemeen als afwijkend gezien. Ook gedrag dat ons beperkt in ons
vermogen om bepaalde rollen te vervullen wordt als afwijkend gezien. Volgens deze
criteria is zwaar alcoholgebruik, dat de gezondheid ondermijnt, afwijkend.
6. Gevaar: gedrag dat gevaar oplevert voor de betrokkene zelf of voor anderen wordt
afwijkend genoemd. De sociale context is hier van groot belang.
Afwijkend gedrag kan op verschillende manieren worden gedefinieerd. Afhankelijk van de
situatie wegen sommige criteria zwaarder dan andere criteria, maar in de meeste gevallen
wordt er een combinatie van de criteria gebruikt.
Culturele aspecten
Per cultuur verschilt afwijkend gedrag. Sommige culturen hebben andere gedragsregels
waardoor de definitie van afwijkend veranderd. Concepten van gezondheid en ziekte kunnen
in verschillende culturen een andere inhoud en betekenis hebben. Abnormale
gedragspatronen kunnen zich in verschillende culturen op verschillende wijzen uiten. Ook
worden waarmee een psychische stoornis beschreven wordt, zoals depressie en geestelijke
gezondheid hebben in verschillende culturen een andere betekenis of bestaat er helemaal
geen equivalent voor. Dat betekent niet dat in sommige culturen depressie niet bestaat, maar
juist dat we erachter moeten komen hoe mensen in andere culturen met emoties omgaan.
Historische visies op afwijkend gedrag
In de hele geschiedenis van de (westerse) cultuur zijn concepten van afwijkend gedrag
bepaald door het overheersende wereldbeeld van die tijd.
1. Hippocrates (ca. 460-366 v. Chr.)
Hippocrates tartte het overheersende geloof van zijn tijd door te stellen dat ziekten
van lichaam en geest het gevolg waren van natuurlijke oorzaken en niet van
bezetenheid door bovennatuurlijke geesten. De gezondheid van het lichaam en de
geest werden volgens hem bepaald door een evenwicht in de humores of
lichaamssappen: slijm, zwarte gal, bloed. Een verstoring in de humores zorgde voor
afwijkend gedrag. Hippocrates classificeerde abnormale gedragspatronen aan de
hand van drie hoofdcategorieën: melancholie is de categorie van de buitensporige
depressie, manie verwijst naar uitzonderlijke opwinding en bezetenheid omvat het
bizarre gedrag als schizofrenie.
2. Arabische psychiatrie
De Arabieren ontwikkelden hun eigen psychiatrie met veel aandacht voor
behandelingen, theorieën en diagnostiek. Typerend voor de Arabische psychiatrie
was de mensgerichte benadering van de geesteszieken. Psychiaters gingen
respectvol om met hun patiënten, observeerden nauwkeurig de symptomen.
3. Exorcisme en heksenvervolgingen
In de middeleeuwen nam in Europa het geloof in bovennatuurlijke oorzaken weer toe,
met name de doctrine van bezetenheid. Volgens deze doctrine is afwijkend gedrag
een teken van bezetenheid door boze geesten of de duivel. ‘Bezeten’ mensen
werden door middel van exorcisme behandeld. De heksenjacht maakte gebruik van
vernieuwde ‘diagnostische’ tests. Bij de drijftest werden verdachten in het water
gegooid om te achterhalen of ze al dan niet bezeten waren.
4. Gekkenhuizen
Rond 1600 werden overal in Europa krankzinnigengestichten of ‘gekkenhuizen’
gebouwd. In die gestichten woonden zowel bedelaars als geestelijk gestoorden en de
levensomstandigheden waren erbarmelijk. Sommige gestichten werden
, publiektrekkers. Publiek kon tegen betaling naar de fratsen van de bewoners komen
kijken.
5. Vanaf 1800: hervormingen
De behandelingen van de psychiatrie begonnen in 1800. Jean-Baptiste Pussin &
Philippe Pinel vonden mensen die afwijkend gedrag vertoonden gewoonweg ziek,
daarom hadden ze recht op een menselijke bejegening. In die tijd was deze visie niet
populair; men beschouwde geestelijk gestoorden als een bedreiging voor de
samenleving en niet als patiënten die behoefte hadden aan behandeling. Vanuit de
inspanningen van Pussin & Pinel ontstond de morele therapie. Dit was gebaseerd op
het idee dat patiënten door een menselijke bejegening en een verblijf in een
ontspannen en respectvolle omgeving weer normaal zouden gaan functioneren.
In de tweede helft van de 19e eeuw raakte het idee dat afwijkend gedrag succesvol
kon worden behandeld of genezen met hulp van morele therapie in ongenade. Er
werd opnieuw gezegd dat afwijkend gedrag ongeneeslijk was. Er was geen
behandeling in de psychiatrische ziekenhuizen.
In de 20e eeuw veranderde er veel in de omgang met patiënten. Patiënten werden in
psychiatrische ziekenhuizen behandeld die meestal ver van de bewoonde wereld in
de natuur lagen, op mooie terreinen en een rustige en gezonde omgeving. In de jaren
50 kwamen er meer mogelijkheden voor behandelingen. Er kwamen effectieve
medicijnen. Patiënten konden in de gewone maatschappij functioneren. Men ging
naar de patiënt toe.
6. De anti-psychiatrische beweging
Deze beweging kwam in de jaren 70 en ging ervan uit dat psychische stoornissen
überhaupt niet bestaan, maar een product of gevolg zijn van de maatschappij.
Patiënten moesten helemaal niet behandeld worden, zeker niet in ziekenhuizen. Het
uitgangspunt bij de behandeling werd dat patiënten niet worden opgenomen, tenzij er
werkelijk geen alternatief is. De patiënt wordt geacht voor zichzelf te kunnen zorgen
en als hij/zij niet gemotiveerd is voor de behandeling mag die niet worden
opgedrongen.
7. Hedendaagse trends
In de sociale sector zijn veel veranderingen gaande. De WMO werd ingezet om de
hoge zorgkosten te verminderen en burgers zelf verantwoordelijk te maken voor
steun. In de psychiatrie zijn de trends merkbaar. De nadruk ligt op eigen kracht,
empowerment, zelfhulp. De herstelbenadering waarbij psychiatrische patiënten een
actieve rol krijgen in hun herstel is nu veel voorkomend.
Een andere belangrijke ontwikkeling is de evidence-based-medicine en de deels daaruit
voortvloeiende behandelrichtlijnen. Deze zijn een poging om de kwaliteit van de zorg te
verbeteren.
Twee belangrijke ethische principes zijn informed consent en vertrouwelijkheid. Het principe
van informed consent vereist dat proefpersonen de vrijheid moeten hebben om te kunnen
kiezen al dan niet mee te doen aan onderzoek. Bij vertrouwelijkheid gaat het erom dat
diegenen die meewerken aan een onderzoek anoniem zullen blijven. Onderzoekers zijn
verplicht de vertrouwelijkheid te beschermen door hun verslagen veilig op te bergen en geen
identiteit aan anderen te onthullen.
Hoorcollege 2: hoofdstuk 2
Psychische stoornissen hebben verschillende oorzaken en gevolgen. Het is belangrijk om te
onderscheiden wat de directe oorzaken zijn en wat de gevolgen zijn die de stoornis kan
, hebben voor scholing, werk en relaties van de patiënt.
2.2 Het biologisch perspectief
Onze kennis van de biologische fundamenten van afwijkend gedrag is de afgelopen jaren
enorm gegroeid. Het functioneren van het zenuwstelsel speelt een rol in de ontwikkeling van
afwijkend gedrag. Je moet natuurlijk wel begrijpen hoe het zenuwstelsel in elkaar zit.
1) ten tijde van de Grieken (koelkast)
2) rond 1800; afasie van Broca en Wernicke (mensen die niet konden praten)
3) geval van Phineas Cage; hoe je nooit moet kijken of iets wel ontploft
De amygdala is erg betrokken bij angst. Tussen 1900 en 1950 werd van veel medicijnen per
ongeluk ontdekt wat zij deden en waarvoor zij ingezet konden worden.
Het zenuwstelsel
Het hele zenuwstelsel is opgebouwd uit neuronen, die met elkaar communiceren door
middel van chemische boodschappers. Deze chemische boodschappers worden
neurotransmitters genoemd. Neurotransmitters transporten de zenuwimpuls van het ene
naar het andere neuron door de synaps, de smalle spleet tussen twee neuronen. Mensen
hebben circa 100 miljoen neuronen. Deze laten neurotransmitters vrij; een neurotransmitter
vergroot/verkleint de kans dat een aangelegen neuron gaat vuren.
Psychofarmaca lijken de beschikbaarheid van neurotransmitters in de hersenen te
beïnvloeden. Daarom vermoeden veel wetenschappers dat onregelmatigheden in de werking
van de neurotransmitters in de hersenen een belangrijke factor vormen in het ontstaan van
abnormale gedragspatronen. Serotonine is een belangrijke chemische stof in de hersenen,
die te maken heeft met de regulatie van stemmingen.
Het zenuwstelsel bestaat uit twee belangrijke onderdelen: het centrale zenuwstelsel en het
perifere zenuwstelsel. Het centrale zenuwstelsel wordt gevormd door de hersenen en het
ruggenmerg. Het onderste deel van de hersenen bestaat uit de medulla, de pons en het
cerebellum. De medulla speelt een rol in essentiële functies als hartslag, de pons geeft
informatie door over bewegingen. Het cerebellum speelt een rol in het evenwichtsgevoel.
de thalamus stuurt sensorische informatie (tast) naar hogere hersengebieden.
de hypothalamus speelt een essentiële rol in de regulatie van lichaamstemperatuur.
De frontale hersengebieden zijn het kwetsbaarst voor functieverlies. Bij veel psychische
stoornissen zijn afwijkingen in structuur of functie in dit gebied te vinden. Er is een verband
tussen afwijkingen in specifieke hersengebieden en verschillende vormen van afwijkend
gedrag.
- Schizofreniepatiënten: afwijkingen in de voorste hersenschors en het limbische
systeem;
- Slaapstoornissen: afwijkingen in de hypothalamus.
Het perifere zenuwstelsel verbindt de hersenen met de buitenwereld. De twee belangrijkste
onderdelen van het perifere zenuwstelsel zijn het somatische zenuwstelsel en het autonome
zenuwstelsel. Het somatische zenuwstelsel verzendt informatie over wat we zien, horen en
ruiken, over ons lichaamstemperatuur naar de hersenen. Vanuit de hersenen verzendt het
somatische zenuwstelsel informatie naar de skeletspieren.
Het autonome zenuwstelsel is betrokken bij onze emotionele reacties. Dit zenuwstelsel
reguleert de klieren en onbewuste activiteiten als hartslag en ademhaling. Dit zenuwstelsel
bestaat uit twee onderdelen. Deze delen brengen tegengestelde effecten teweeg.
Sympathische zenuwstelsel: deze is voornamelijk betrokken bij processen die de
hulpbronnen van het lichaam mobiliseren in tijden van fysieke uitputting of stress. Het
zorgt ervoor dat opgeslagen energiereserves beschikbaar komen zodat iemand in
