Internationaal recht
Samenvatting
Module 1 - Aard en bronnen van internationaal recht
Leerdoelen:
U begrijpt de historische ontwikkeling van het internationaal recht;
U heeft begrip en kennis van de concepten soevereiniteit, soevereine
gelijkheid en het verbod van interventie en kunt u deze begrippen
identificeren als de kernconcepten van het internationaal recht;
U kunt de basisprincipes van het internationaalrechtelijke stelsel
herkennen en identificeren.
Informatie op Bright Space:
Aard en geschiedenis van internationaal recht
Het internationaal recht is een omvangrijk rechtsgebied, niet alleen omdat het
wereldwijd van toepassing is, maar ook door de veelheid aan onderwerpen. Het
internationaal recht kent een aantal specifieke deelgebieden, met daarin
subdeelgebieden. Een voorbeeld van een deelgebied is mensenrechten, maar
daaronder valt ook internationaal vluchtelingenrecht. Internationaal recht omvat
veel onderwerpen, omdat veel vraagstukken een internationale component
hebben. Het effect van milieuvervuiling, armoede en geweld stopt niet bij de
grens. Zeker niet in een wereld waar staten nauw met elkaar verbonden zijn en
van elkaar afhankelijk zijn. Het is daarom van belang dat staten onderling
afspraken met elkaar maken en regels opstellen over hoe een bepaald vraagstuk
aangepakt dient te worden en waar zij zich aan dienen te houden. Staten sluiten
als het ware overeenkomsten met elkaar waarin regels te vinden zijn over hoe
met een bepaald onderwerp omgegaan dient te worden en welke verplichtingen
er zijn. Hoewel het internationaal recht publiekrecht is, vertoont dit vakgebied
veel overeenkomsten met het privaatrecht. Het zijn echter staten die
verplichtingen uit de overeenkomst dienen na te komen.
Het stelsel van internationaal recht is ontwikkeld op het moment dat
onafhankelijke en soevereine staten ontstonden. Het Verdrag van Westfalen in
1648 wordt gezien als het beginpunt van internationaal recht. Dit verdrag
maakte een einde aan de Dertigjarige en Tachtigjarige Oorlog en hield in dat
ruim driehonderd politieke eenheden zich ontworstelden aan het gezag van het
Roomse Rijk en het kerkelijke gezag. Er werd namelijk afgesproken om het
beginsel van territoriale integriteit te respecteren. Er ontstond een systeem van
soevereine staten die rechtsbetrekkingen met elkaar aangingen. Het stelsel van
internationaal recht is in de loop van de jaren veranderd en uitgebreid. Het is
bijvoorbeeld minder eurocentrisch, er zijn andere actoren bijgekomen die een
belangrijke rol spelen en internationaal recht gaat niet meer alleen om de
rechten van staten, maar ook individuen kunnen rechten ontlenen aan
internationaal recht. De wereld en wereldorde zien er immers anders uit dan in
1648. Hoewel het stelsel complexer en uitgebreider is geworden, is de basis van
het stelsel gelijk gebleven. De idee dat een staat soeverein is en baas is binnen
haar eigen grenzen is bijvoorbeeld terug te vinden in art. 2 lid 4 VN Verdrag. Hier
1
,vindt u een historisch overzicht van de ontwikkeling van het stelsel van
internationaal recht met belangrijke mijlpalen.
Een korte samenvatting van belangrijke punten:
De structuur van de internationale rechtsorde is fundamenteel verschillend van
die van de nationale rechtsstelsels. Het stelsel van internationaal recht wordt
gekenmerkt door de afwezigheid van een centraal wetgevend orgaan, dat wil
zeggen het equivalent van een nationaal parlement. Bovendien is er geen
internationale politie, leger of algemeen internationale rechter om de orde te
handhaven en sancties op te leggen.
Als zodanig wordt internationaal recht beschouwd als een systeem dat is
gebouwd op, en afhankelijk is van, de instemming van staten. Zowel de
handhaving als de beoordeling van internationale regels zijn afhankelijk van de
instemming van de betrokken staten. Staten profiteren van de beginselen van
soevereine gelijkheid tussen hen en het recht op non-interventie in hun interne
aangelegenheden.
Bronnen van internationaal recht
Dit onderwerp gaat over de wijze waarop de regels en principes van
internationaal recht worden gemaakt en waar deze regels en principes te vinden
zijn. Het uitgangspunt bij dit onderwerp is art. 38 (1) van het Statuut van het
Internationaal Gerechtshof, 1945. Dit is de meest gezaghebbende bron.
Art. 38 bepaalt:
Het Hof, dat tot taak heeft de aan hem voorgelegde geschillen te beslechten
overeenkomstig het internationaal recht, doet dit met toepassing van:
internationale verdragen, zowel van algemene als van bijzondere aard, waarin
regels worden vastgelegd die uitdrukkelijk door de bij het geschil betrokken
staten worden erkend;
internationale gewoonten, als blijk van een als recht aanvaarde algemene
praktijk;
de door beschaafde naties erkende algemene rechtsbeginselen;
onder voorbehoud van de bepalingen van artikel 59, rechterlijke beslissingen,
alsmede de opvattingen van de meest bevoegde schrijvers der verschillende
naties, als hulpmiddelen voor het bepalen van rechtsregels.
Deze bepaling laat onverlet de bevoegdheid van het Hof een beslissing ex aequo
et bono te geven indien de partijen daarmee instemmen.
De formele bronnen van internationaal recht zijn dus verdragen, internationaal
gebruik en algemene rechtsbeginselen. Er is geen hiërarchie tussen de formele
bronnen, vooral tussen gebruik en verdrag; het is aanvaard dat deze naast elkaar
kunnen bestaan.
Een nuttig middel om de bronnen in artikel 38, lid 1, van het ICJ-statuut te
begrijpen, is het onderscheid tussen formele en materiële rechtsbronnen te
begrijpen door te kijken naar de functie van de bron. Als de bron probeert
bindende wetgeving te creëren/definiëren, is het een formele bron (een
voorbeeld van nationale wetgeving die naar behoren is vastgesteld door de
Staten-Generaal en die een koninklijke instemming heeft gekregen). Verdragen,
gewoonterecht en algemene rechtsbeginselen zijn allemaal formele
rechtsbronnen. Als een bron geen wet creëert, maar ernaar streeft de inhoud en
reikwijdte ervan te definiëren, is het alleen een materiële bron: het identificeert
2
, de wet, maar creëert niet de wet. Deze categorie omvat met name gerechtelijke
beslissingen en de wetenschappelijke geschriften van 'publicisten' (academici en
andere internationale juridische experts). Een aantal aanvullende bronnen is
onder de aandacht van internationale juristen gekomen. Deze omvatten
unilaterale statenhandelingen, die verplichtingen voor de staten kunnen creëren;
resoluties van organen van internationale organisaties, met name die van de
Algemene Vergadering en de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties; en het
werk van de International Law Commission, een ondergeschikt orgaan van de
Algemene Vergadering waarvan de rapporten gericht zijn op de codificatie en de
geleidelijke ontwikkeling van het internationale recht. Deze worden niet
opgesomd in artikel 38, maar zijn vaak relevant bij de bepaling en identificatie
van internationaal recht en kunnen verdere 'hulpbronnen' zijn. De vraag blijft
echter of ze meer zijn dan dat. Naast deze formele bronnen erkent de praktijk
ook de zogenaamde 'soft law'. Soft law-normen zijn als zodanig niet bindend,
maar kunnen soms worden beschouwd als overtuigend. Voorbeelden van zachte
wetgeving zijn belangrijke resoluties van de Algemene Vergadering van de VN en
resoluties van technische/deskundige instanties zoals de
Wereldgezondheidsorganisatie of het Milieuprogramma van de Verenigde Naties.
Hoewel ze in eerste instantie niet bindend zijn, kunnen deze door consequent
oefenen en gebruik wel worden omgezet in een bindende of 'harde' wet.
Hoofdstuk 1 – Begrip en aard van het publiekrecht
Internationaal publiekrecht = Wereldwijd geldend recht dat essentieel is door
de onderlinge afhankelijkheid tussen staten, zoals zichtbaar bij pandemieën,
klimaatverandering en conflicten. Het recht bevordert internationale
samenwerking en het nastreven van gemeenschappelijke belangen.
Internationale afspraken hebben pas praktisch effect als ze worden toegepast in
nationale rechtsstelsels. Deze afspraken bepalen vaak de reikwijdte en inhoud
van nationaal recht, wat betekent dat nationaal recht niet begrepen kan worden
zonder kennis van internationaal.
Voor Nederland is internationaal recht cruciaal. De Grondwet verplicht
Nederland bij te dragen aan de ontwikkeling van de internationale rechtsorde,
wat heeft geleid tot deelname aan internationale organisaties en de bescherming
van mensenrechten. Internationale verplichtingen hebben in Nederland voorrang
boven nationaal recht, inclusief de Grondwet.
De toepassing van internationaal recht kan soms botsen met nationale belangen,
zoals bij klimaatbeleid, asielbeleid en militaire interventies (bijv. de steun aan de
inval in Irak). Internationaal recht is vaak een compromis tussen staten en kan
moeilijk worden aangepast. Het sluit niet altijd aan bij democratische waarden en
komt vaak zonder parlementaire betrokkenheid tot stand.
Vier uitgangspunten van het boek:
1. Internationaal recht als recht: Ondanks politieke invloeden blijft het
juridisch van aard.
2. Heterogeniteit van staten: Internationaal recht weerspiegelt de verschillen
tussen staten op basis van politieke, economische en culturele kenmerken.
3. Verbrokkelde rechtsorde: Het internationale recht bestaat uit deelgebieden
zoals mensenrechten, verbonden door fundamentele principes.
3
