Natuuronderwijs inzichtelijk
Hoofdstuk 3 Eigen lichaam en gezond gedrag
1.1 Waarneming
Als je het onderwerp zintuigen in de klas behandelt, is het van belang om niet alleen aandacht te
hebben voor de werking, maar ook voor hun biologische functie: zintuigen heb je nodig om te
overleven
1.1.1 Zintuigen om te overleven
Mensen hebben een aantal basisbehoeften om te kunnen overleven: ze hebben voldoende eten en
drinken nodig, ze moeten zichzelf kunnen beschermen tegen dreigend gevaar, en om als soort te
overleven dienen ze zich te kunnen voortplanten. Zintuigen spelen hierbij een belangrijke rol. Ze
stellen dieren en mensen in staat om voedsel, water, gevaar of een partner te kunnen waarnemen.
Waarneming en gedragen horen sterk bij elkaar.
Niet alle functies van zintuigen zijn direct gericht op overleving. Zintuigen spelen ook een belangrijke
rol bij de non-verbale communicatie, zoals het herkennen van emoties en knuffelen. Ook stellen ze je
in staat om de informatie tot je te nemen.
1.1.2 De samenwerking tussen zintuigen, hersenen en spieren
Met zintuigen alleen kun je niet zien, horen, proeven, ruiken of voelen. De zintuigen zijn de
‘ontvangers’ van je lichaam. Zij reageren op specifieke prikkels. Als zintuigen geprikkeld worden,
sturen zij een boodschap naar je hersenen. De hersenen kunnen deze boodschap ontcijferen, waarna
er een bepaalde gewaarwording van bijv. beelden of muziek ontstaat. Zij vergelijken de
binnenkomende informatie met informatie die in het geheugen is opgeslagen, waardoor de nieuwe
informatie betekenis kan krijgen. Vervolgens beslissen de hersenen of het lichaam in actie moet
komen -> dit resulteert in gedrag.
De communicatie tussen zintuigen en hersenen, en tussen de hersenen en de spieren, verloopt via
zenuwen. De zenuwen vormen als het ware de ‘bedrading’ van je lichaam. De zintuigzenuwen
brengen elektrische signalen van de zintuigen over naar je hersenen. Als de hersenen hebben
besloten wat er moet gebeuren, zenden ze elektrische signalen uit via de bewegingszenuwen.
Ruggenmerg: dikke bundel zenuwen die langs je rug naar beneden loopt. Bevat zowel zintuig- als
bewegingszintuigen.
Reflex: de zintuigelijke informatie gaat via een zintuigzenuw naar het ruggenmerg en wordt via het
ruggenmerg en een bewegingszenuw direct omgezet in actie van de spieren.
- Reflexen: automatische reacties op bepaalde prikkels buiten onze wil om (kniepeesreflex)
Binnenkomende informatie in de hersenen worden geïnterpreteerd en gefilterd. Je hersenen
selecteren de informatie op basis van de belangrijkheid ervan.
1.1.3 De belangrijkste zintuigen
We hebben veel meer soorten zintuigen dan alleen de 5 zintuigen van de mens. Zo bestaat het
‘gevoel’ eigenlijk al uit 4 zintuigen: tastzintuigen, warmtezintuigen, koudezintuigen en het uiteinde
van zenuwen die beschadiging van het huis kunnen waarnemen (pijnzintuigen).
Het is belangrijk onderscheid te maken tussen prikkels, zintuigen en de organen waar zij een
onderdeel van zijn:
- Orgaan: een deel van een mens (of dier/plant) dat één of meerdere functies vervult en dat
bestaat uit verschillende weefsels (een groep gelijksoortige cellen)
De huid is een orgaan met vele functies: ze biedt bescherming tegen
ziekteverwekkers en tegen gevaarlijke straling van de zon.
,Oog
Licht komt je oog binnen via de pupil. Deze kan groter en kleiner worden gemaakt door middel van
spiertjes die kunnen samentrekken buiten de invloed van de wil om -> pupilreflex (veel licht ->
kleiner, weinig licht -> groter).
Omdat licht zich altijd in een rechte lijn voortbeweegt, wordt het licht dat van boven komt onder op
het netvlies geprojecteerd en vice versa -> de beelden komen altijd omgekeerd op het netvlies
geprojecteerd. Het beeld dat op het netvlies wordt geprojecteerd, is veel kleiner dan het
oorspronkelijke object, doordat de lens het licht afbuigt en bundelt.
De eigenlijke zintuigcellen van het oog zitten in je netvlies. De ‘binnenbekleding’ van je oog, en het
heten de staafjes en de kegeltjes. Met de kegeltjes kun je kleuren waarnemen. De plek op je netvlies
waar een grote concentratie kegeltjes dicht bij elkaar te vinden is, wordt de gele vlek genoemd. Je
staafjes zijn gevoelig voor verschillen in lichtsterkte maar kunnen geen kleuren onderscheiden -> ze
zorgen ervoor dat je zwart, wit en grijstinten (contrast) kunt zien.
Afstand schatten is moeilijk met maar één oog. Met twee ogen aan de voorkant van je hoofd lukt dat
veel beter, omdat je informatie krijgt van twee ogen die onder een net iets andere hoek naar het
object kijken. De hersenen combineren deze informatie en ‘weten’ daardoor wat de afstand tot het
object is. Je kunt hierdoor dus diepte zien.
Gehoor- en evenwichtsorgaan
Het gehoororgaan is op te delen in 3 gedeeltes met elk een eigen functie:
- Uitwendig oor: bestaat ui de oorschelp, gehoorgang en trommelvlies. Het dient voor het
opvangen van het geluid. Het geluid wordt door de oorschelp naar de gehoorgang geleid en
brengt het trommelvlies in trilling. Het oorsmeer dient ervoor om het trommelvlies soepel te
houden.
- Middenoor: bestaat uit de trommelholte met daarin de 3 gehoorbeentjes (hamer, aambeeld
en stijgbeugel). Deze zijn de kleinste botjes van je lichaam en dienen voor het versterken van
de trilling.
- Binnenoor: bestaat uit het in de schedel gelegen slakkenhuis, waarin zich de eigenlijke
zintuigcellen bevinden. Deze dienen voor het omvormen van de trilling in elektrische
signalen, die via de gehoorzenuw naar de hersenen gaan.
Slakkenhuis: een met vloeistof gevuld gangenstelsel. Hogere tonen prikkelen zintuigcellen aan het
begin van de spiraalvormige gang, terwijl lagere tonen verder doordringen in het slakkenhuis.
De trilling die door de gehoorbeentjes van het trommelvlies was overgenomen, wordt door de
stijgbeugel via een opening in het slakkenhuis aan de vloeistof doorgegeven. In de spiraalvormige
gang zitten de zintuigcellen van het gehoor, die speciale haartjes hebben. Als de vloeistof in
beweging wordt gezet, gaan ook de haartjes bewegen en geven de zintuigcellen een elektrisch
signaal af aan de hersenen. De hersenen interpreteren deze signalen als geluid.
, Oorzaak oorpijn bij vliegen: bij het stijgen van het vliegtuig daalt de luchtdruk in de cabine, waardoor
de lucht in het middenoor harder op het trommelvlies drukt dan de buitenlucht -> trommelvlies bolt
een beetje naar buiten toe -> pijn.
Oorontsteking: veel vocht hoopt zich op achter het trommelvlies in het middenoor. Het vocht drukt
hard tegen het trommelvlies, waardoor dit niet goed functioneert.
Buisjes: kunnen voor verlichting zorgen. Ze worden in het trommelvlies gestoken en voeren het vocht
vanuit het middenoor af.
Evenwichtsorgaan: helpt je om overeind te blijven. Het bestaat uit 3 halfcirkelvormige kanalen die
loodrecht op elkaar staan. Er is één kanaal voor elk van de 3 dimensies. Hiermee neem je je stand in
de ruimste waar. De kanalen zijn gevuld met vloeistof, en in de wand zitten gevoelige zintuigcellen
die elk een haar hebben met een steentje eraan. Bewegingen van het hoofd brengen de vloeistof in
een of meerdere kanalen in beweging en daarmee ook de steentjes. Hierop sturen de zintuigcellen
een elektrisch signaal naar je hersenen.
Smaakzintuigen
Smaak en reuk hangen nauw met elkaar samen -> het meeste van wat je proeft, ruik je eigenlijk. Er
zijn 5 smaken die wij kunnen onderscheiden: zoet, zout zuur, bitter en umami. De smaak umami is
pas recent ontdekt en wordt wel omschreven als hartig. De smaak is vooral gekoppeld aan eiwitrijke
voeding. De zintuigcellen die de verschillende smaken kunnen waarnemen, zijn overal op de tong
gemengd.
Reukzintuig
Het eigenlijke reukzintuig ligt hoog boven in de gangen van je neus. De zintuigcellen zijn gevoelig
voor vluchtige stoffen die eerst door de neusgangen moeten opstijgen om d zintuigcellen te kunnen
prikkelen. Met het reukzintuig kunnen we zo’n 350 verschillende geuren onderscheiden.
Tastzintuigen
Je tastzintuigen bestaan uit kleine ovale orgaantjes die vlak onder de huid liggen. Bij kleine
drukveranderingen op de huid vervormen de orgaantjes en geven ze een elektrisch signaal af aan de
hersenen. Waar veel tastzintuigen bij elkaar liggen, is de huid erg gevoelig.
