Samenvatting Grondrechten
Week 1: Introductie / Grondrechtenbescherming en de nationale rechtsorde
Inleiding
Fundamentele normen
Grondrechten zijn belangrijke normen. Ze kunnen worden omschreven als fundamentele
rechtsnormen die strekking hebben het individu persoonlijke vrijheid en een menswaardig bestaan te
verzekeren en die de handelingsvrijheid van met name de overheid beperken.
De grondrechten gelden in de eerste plaats in de relatie tussen burger en overheid; zij perken de
handelingsvrijheid van de overheid in. Bij het inperken van de handelingsvrijheid van de overheid valt
van oudsher te denken aan een plicht van de overheid zich van inmenging te onthouden en
zodoende de vrijheid van de burger te ontzien. Bij klassieke vrijheidsrechten staat met andere
woorden de onthoudingsplicht van de overheid voorop. Deze vrijheidsrechten brengen positieve
verplichtingen met zich mee.
Rechtstaat
Grondrechten, en dan met name de vrijheidsrechten en het gelijkheidsbeginsel, zijn verbonden met
de opkomst van het idee van de rechtsstaat. De rechtsstaat is gestoeld op vier pijlers:
- (1) Ingrijpen van de overheid mag slechts geschieden op grond van algemene regels.
- (2) De scheiding der machten, een verdeling van de overheidsmacht over verschillende
organen.
- (3) De mogelijkheid van rechtsbescherming door een onafhankelijke rechter; mocht de
overheid inbreuk maken op de rechtsnormen, dan kan de rechter daarover oordelen.
- (4) De burger dient beschermd te worden tegen de overheidsmacht; het bestaan van
grondrechten.
Mensenrechten
De term ‘grondrechten’ is verwant aan de term ‘mensenrechten’: rechten die ieder mens – van
nature – toekomen of horen toe te komen.
Rechtsbronnen
Wat zijn de rechtsbronnen van grondrechten? Dat zijn in de eerste plaats internationale verdragen,
waarin een reeks van grondrechten is vastgelegd: het IVBPR, het IVESECR, het EVRM, het ESH, eb get
HvEU.
In de tweede plaats moet men denken aan de jurisprudentie van internationaal-rechterlijke organen,
waarbij we met name denken aan het EHRM, die bindende uitspraken geeft over de interpretatie
van het EVRM, en aan het HvJEU die een bindende uitleg geeft van het HvEU.
Een derde rechtsbron is de nationale Grondwet; in de loop van de geschiedenis heeft daarin een ruim
scala aan grondrechten de plaats gekregen.
In de vierde plaats noemen we de uitwerking van bepaalde grondrechten in de nationale wetgeving,
bijvoorbeeld de Algemene wet gelijke behandelen, de Wet Openbare Manifestaties en de Algemene
verordening gegevensbescherming.
,Overzicht
Er wordt onderscheid gemaakt tussen klassieke grondrechten (vrijheidsrechten) en sociale
grondrechten.
Klassieke grondrechten zijn met name te vinden in het IVBPR, in het EVRM en in artikel 1 t/m 18 lid 1,
artikel 23 lid 2 en artikel 114 van de Grondwet.
Sociale grondrechten vinden we in het IVESCR, het ESH en artikel 18 lid 2 t/m 22 Grondwet en in de
overige leden van artikel 23 Grondwet.
Geschiedenis en achtergronden
Pas in de 17e en 18e eeuw ontwikkelt zich het idee dat de individu fundamentele rechten tegen de
overheid hoort te kunnen doen gelden. De aanvaarding van het idee van grondrechten leidt er
vervolgens toe dat dergelijke aanspraken ook in het geldend recht worden vastgelegd. We zien pas in
de 19e en 20e eeuw een gestage uitbreiding van het aantal grondwettelijk vastgelegde grondrechten.
Na WO II ontstaat er opnieuw aandacht voor het prepositieve karakter van grondrechten: de
vastlegging in verdragen is daar een gevolg van, zowel op internationaal als op Europees niveau.
Dragers van grondrechten
Inleiding
De klassieke grondrechten komen aan ieder individu toe; zij zijn de ‘dragers’ ervan. Bij sommige
sociale grondrechten is het moeilijker om over dragers van grondrechten te spreken.
Individuen
De meeste – klassieke – grondrechten komen aan elk individu toe. Dat blijkt vaak al uit de
formulering. Dit vrijwel algemene uitgangspunt dat een individu steeds drager is van een grondrecht
vereist in bepaalde gevallen een zekere nuancering.
Buitenlanders
Zijn grondrechten in het positieve recht gekoppeld aan de nationaliteit, dan spreekt men wel van
burgerschapsrechten. Niet alle grondrechtsbepalingen geven buitenlanders dezelfde rechten als
Nederlanders.
Kinderen
Kinderen zijn ook dragers van grondrechten. Dat wordt bevestigd door het bestaan van een apart
VN-Verdrag inzake de Rechten van het Kind. Daarin staan naast de gewone grondrechten met name
ook rechten die kinderen moeten beschermen in hun afhankelijke positie, zoals het recht om
beschermd te worden tegen seksueel misbruik. Maar ook grondrechten in andere
mensenrechtenverdragen zijn in het algemeen van toepassing op kinderen. Het antwoord op de
vraag of een kind een effectief beroep op een grondrecht kan doen zal mede afhangen van de leeftijd
van het kind en per grondrecht kunnen verschillen.
Groepen
Bepaalde vrijheidsrechten zijn in het bijzonder van belang voor groepen van personen. Men denke
aan de vrijheid van vereniging, de vrijheid van vergadering en de vrijheid van betoging. Dat wil
overigens niet zeggen dat deze rechten niet ook in de eerste plaats aan individuen toekomen. Ook
andere grondrechten als de vrijheid van godsdienst lenen zich bij uitstek voor een gezamenlijke
uitoefening. Het gezamenlijk belijden van de godsdienst is dan ook vaak expliciet beschermd.
,Rechtspersonen
Het is niet vreemd dat ook rechtspersonen bepaalde grondrechten kunnen uitoefenen. In de eerste
plaats is het heel goed mogelijk dat individuen zich verenigen in een rechtspersoon juist om hun
grondrechten effectief te kunnen uitoefenen. Denk aan de oprichting van een stichting die die
bepaalde ideeën moet propageren.
In de tweede plaats wordt bijvoorbeeld de verspreiding van meningen en informatie waardevol
geacht, of deze nu geschiedt door individuen of door – al dan niet op winst gerichte –
rechtspersonen. De individuele meningsvorm is bijvoorbeeld mede afhankelijk van het bestaan van
de media (geëxploiteerd door een rechtspersoon).
De aard van het grondrecht kan zich er echter tegen verzetten dat het grondrecht aan de
rechtspersoon toekomt. Zo zijn het recht op leven, het verbod van de doodstraf etc. zodanig
toegeschreven op de natuurlijke persoon dat het toekennen van deze rechten aan rechtspersonen
niet voor de hand ligt.
Overheid
Grondrechten zijn van oudsher bedoeld om bescherming te bieden tegen de overheid. Het ligt
daarom niet voor de hand om publiekrechtelijke rechtspersonen een beroep op grondrechten toe te
kennen. Verzoekschriften van publiekrechtelijke rechtspersonen bij het EHRM zijn in beginsel niet
ontvankelijk. Het hof lijkt op dit uitgangspunt slechts een zeer beperkte uitzondering te willen
maken. Bijvoorbeeld een overheidsbedrijf dat geen publieke taak verricht en ook in andere opzichten
vergelijkbar is met een gewoon bedrijf en dat bijvoorbeeld een beroep wil doen op het recht op een
eerlijk proces. De benadering van het EHRM sluit echter niet uit dat een politieke ambtsdrager zich
als individu met succes tot het EHRM wendt.
Rechtsbescherming
Instellingen en organen
Er zijn tal van instellingen en organen die een rol spelen bij het toezicht op de naleving van
grondrechtelijke verplichtingen.
Verenigde Naties
De VN, de Algemene Vergadering, waarin iedere lidstaat van de VN vertegenwoordigd is, kan zich
bezighouden met alles wat binnen het werkterrein van de VN valt en dus ook met de
mensenrechten. De Algemene Vergadering kan aanbevelingen richten aan een lidstaat of aan alle
lidstaten en aan de Veiligheidsraad, maar kan geen bindende besluiten nemen. De Universele
Verklaring van de Rechten van de Mens, is dan ook niet een bindend besluit. Desondanks is het gezag
ervan buitengewoon groot. Bovendien heeft de Universele Verklaring als inspiratiebron gediend voor
het opstellen van onder meer het IVBPR en het IVESC.
Binnen de VN zijn er ook organen die zich uitsluitend richten op de mensenrechten. Human Rights
Council heeft de taak om systematische schendingen van de mensenrechten aan de kaak te stellen
en om te reageren op schendingen.
Weer andere organen houden zich alleen met bepaalde mensenrechten bezig. Zo hebben de
verschillende VN-verdragen op het gebied van mensenrechten alle een Comité in het leven geroepn
dat ziet op de naleving van de rechten vastgelegd in dat specifieke verdrag. De leden van de Comités
worden geacht op te treden als onafhankelijke deskundigen.
, Europa
Binnen de Raad van Europa zijn verschillende verdragen op het gebied van mensenrechten tot stand
gekomen. Deze kennen veelal een toezichtmechanisme. De bekendste is de door het EVRM in het
leven geroepen klachtprocedure bij het EHRM.
De algemene organen van de Raad van Europa – de Parlementaire Vergadering en het Comité van
ministers – houden zich eveneens bezig met de bescherming van grondrechten, onder meer door het
vaststellen van aanbevelingen op bepaalde gebieden.
Binnen de EU bestaat er voorts een speciaal Agentschap voor Fundamentele rechten dat in zijn
jaarrapporten specifiek aandacht besteed aan het Handvest en de toepassing ervan door nationale
rechters.
Nationaal
Op nationaal niveau valt uiteraard in de eerste plaats te denken aan de rechter, zowel aan de
strafrechter, de bestuursrechter als aan de civiele rechter. In de tweede plaats kunnen ook semi-
rechterlijke instituties hun oordeel baseren op grondrechtelijke normen (de Ombudsman, College
voor de Rechten van de Mens). Een van de taken van het College is de behandeling van klachten op
grond van de Algemene Wet Gelijke Behandeling over discriminatie op het terrein van de arbeid en
bij het leveren van goederen en diensten. De uitspraken zijn weliswaar niet bindend, maar hebben
soms wel een richtinggevend karakter.
De aandacht voor de rechter mag niet verhullen dat wetgever en bestuur ook een rol van betekenis
spelen. De wetgever zal op moeten letten dat hij geen regels vaststelt in strijd met grondrechtelijke
bepalingen. De wetgever heeft in voorkomende gevallen ook gereageerd op uitspraken van het
EHRM en de wet in overeenstemming gebracht met de eisen gesteld door de verdragsbepalingen.
Wetgeving kan bovendien nodig zijn indien de bescherming van grondrechten in relaties tussen
burgers onderling gegarandeerd moet worden en wanneer grondrechtbepalingen nopen tot
prestaties aan de kan van de overheid.
Ook het bestuur is aan de grondrechten gebonden en zal daar bij zijn beslissingen rekening mee
dienen te houden. Dat geldt bijvoorbeeld voor een burgemeester die een betoging wil verbieden.
De Nederlandse rechter
Bescherming van grondrechten in Nederland is in de eerste plaats een zaak van de nationale organen
en in het bijzonder de nationale rechter. Deze bescherming kan zowel door de strafrechter als door
de bestuursrechter of de civiele rechter worden gegeven.
Voorbeeld: indien de toepassing van het verbod van smaad (artikel 261 Sr) in een bepaalde zaak in
strijd zou komen met een ieder verbindende verdragsbepaling waarin het recht op vrijheid van
meningsuiting is vastgelegd, dan dient de strafbepaling op grond van artikel 94 GW buiten toepassing
te worden gelaten. Ook zal de rechter in een strafzaak onder omstandigheden moeten beoordelen of
het bewijs niet is verkregen in strijd met het grondrecht op privacy. Komt de rechter tot de conclusie
dat het bewijs onrechtmatig is verkregen, dan is een volgende vraag of het bewijs daarom
uitgesloten moet worden.
In een administratiefrechtelijke procedure (bestuursrechter) zal bijvoorbeeld beoordeeld moeten
worden hoe de weigering van een vergunning om met geluidswagen rond te rijden of een verbod te
betogen zich verdraagt met de relevante grondrechtelijke bepalingen.
