Opgroeien in grootstedelijke context
Cursusdoelen
Week Cursusdoel
Week 1 t/m 7 Leerdoel 1: De student kan de motorische,
cognitieve, zintuigelijke, seksuele, emotionele,
affectieve en sociale ontwikkeling gedurende
levensloop van de mens beschrijven.
Week 4 t/m 7 Leerdoel 2: De student kan uitleggen hoe de
persoonlijkheid en identiteit gedurende de
levensloop van de mens ontwikkelen
Week 3,6 en 7 Leerdoel 3: De student kan de
ontwikkelingsprocessen hechting en socialisatie
beschrijven
Week 1 & 2, 6 & 7 Leerdoel 4: De student kan uitleggen hoe
opgroeien in armoede in een grootstedelijke
omgeving van invloed is op het sociaal
functioneren.
1
,Hoorcollege week 1 (maandag 5 februari)
Leerdoel 1: De student kan de motorische, cognitieve, zintuigelijke, seksuele, emotionele,
affectieve en sociale ontwikkeling gedurende levensloop van de mens beschrijven.
Leerdoel 4: De student kan uitleggen hoe opgroeien in armoede in een grootstedelijke omgeving
van invloed is op het sociaal functioneren.
Weekdoelen:
1. De student begrijpt wat er in deze cursus verwacht wordt.
2. De student kent de belangrijkste thema’s en ontwikkelingsgebieden binnen de
ontwikkelingspsychologie.
3. De student maakt kennis met het thema armoede en opgroeien in grootstedelijke context.
4. De student kan drie ontwikkelingspsychologische visies noemen op de ontwikkeling van de
mens.
Weekdoel 2: De student kent de belangrijkste thema’s en ontwikkelingsgebieden binnen de
ontwikkelingspsychologie.
Binnen ontwikkelingspsychologie wordt gekeken naar:
- Ontwikkelingsfasen: de hoofdstukken van het boek
- Ontwikkelingsthema’s: deze komen terug in elke levensfase
- Gedrag: zichtbaar en onzichtbaar
Als mens doorlopen we een aantal typische fasen waarin specifieke mijlpalen en
levensloopgebeurtenissen centraal staan. Bepaalde gebeurtenissen voltrokken zich namelijk voor de
meeste mensen op eenzelfde manier. Het spreekt bijvoorbeeld voor zich dat je als 7-jarige allang kunt
lopen, dat je als 20- jarige nog geen kleinkinderen hebt etc. Aan de hand van die mijlpalen en
levensloopgebeurtenissen, kun je tot de volgende fase-indeling komen:
- Prenatale periode conceptie-geboorte
- Baby 0-1 jaar
- Dreumes 1-2 jaar
- Peuter 2-4 jaar
- Kleuter 4-6 jaar
- Basisschoolkind 6-10 jaar
- Puberteit 10-14 jaar
- Adolescentie 14-22 jaar
- Jongvolwassenheid 22-35 jaar
- Midden volwassenheid 35-55 jaar
- Late volwassenheid 55-65 jaar
- Oudere 65+
Deze leeftijdsgrenzen zijn niet zo hard als in de opsomming, dit zijn gemiddelde leeftijden. De grens is
gebaseerd op biologische rijping zoals de seksuele rijping, mijlpalen, levensgebeurtenissen en
dergelijken. Levensfasen lijken cultureel afhankelijk.
In de eerste jaren van het leven is er veel meer sprake van een normatieve ontwikkeling: de
algemene veranderingen die kinderen laten zien naarmate ze ouder worden. Deze komt over het
algemeen redelijk overeen, maar hoe ouder iemand wordt, hoe meer verschillen er te zien zijn.
Verschillen in bijvoorbeeld: leren lopen, praten, seksuele rijping etc. Dit wordt beïnvloed door
omgevingsfactoren zoals tijd, maatschappij, cultuur, religie en individuele ervaringen.
2
,Binnen de verschillende ontwikkelingsfasen voltrekken zich dus specifieke veranderingen. Er bestaat
echter geen enkele overkoepelende theorie die alle ontwikkelingsfenomenen die zich voordoen
tijdens zo’n fase kan verklaren. Om die reden onderscheiden ontwikkelingspsychologen slechts een
aantal belangrijke ontwikkelingspatronen en leggen ze zich meestal toe op één of twee specifieke
ontwikkelingsthema’s uit de onderstaand tabel.
Ontwikkelingsthema Voorbeelden van Voorbeelden van
onderwerpen vraagstellingen
Fysieke ontwikkeling Fysieke groei, slaap, spieren Wat zijn de gevolgen van
vroeggeboorte? Welke invloed
heeft ondervoeding op de
ontwikkeling van een kind?
Motorische ontwikkeling Bewegen: fijn motorische en Wanneer is een kind rijp om te
grof motorische handelingen starten met schrijfonderwijs?
Op welke leeftijd zie je
sporttalent tot bloei komen?
Perceptuele ontwikkeling Waarnemen met de zintuigen Welke invloed heeft
slechtziendheid op de
schoolprestaties van kinderen?
Hoe nemen pasgeboren baby’s
de wereld waar?
Cognitieve ontwikkeling Intellectuele vermogen zoals Wat zijn onze vroegste
denken, begrijpen, leren, herinneringen? Hoe lossen
geheugen jonge kinderen problemen op?
Sociale ontwikkeling De ontwikkelingen en Hoe reageren baby’s op hun
veranderingen in sociale verzorger? Wanneer krijgt een
relaties gedurende het hele kind interesse in
leven leeftijdgenootjes?
Emotionele ontwikkeling Het gevoelsleven Op welke leeftijd ontstaat
zelfregulatie? Hoe ontstaat
inlevingsvermogen?
Persoonlijkheidsontwikkeling De eigenschappen die de ene Wanneer krijgt een kind
persoon van de andere zelfbesef? Hoe vormen
onderscheiden adolescenten een identiteit?
Sensuele/seksuele Seksuele gevoelens, het eigen Op welke leeftijd worden
ontwikkeling lichaam leren kennen, kinderen zich ervan bewust dat
geslachtsontwikkeling en ze altijd een jongen of meisje
lustbevrediging blijven? Hoe ontdekken
kinderen hun seksualiteit?
Morele ontwikkeling Ontwikkeling van het geweten; Welke rol speelt de opvoeder
verschil tussen goed en kwaad bij het vormen van een
geweten? Wanneer houden
kinderen rekening met de
gevolgen van hun gedrag?
Taalontwikkeling Taalverwerving, communicatie Wanneer passen kinderen de
grammaticale regels juist toe?
Wat zijn de voor- en nadelen
van tweetaligheid?
3
,Op welk gebied en in welke fase veranderingen zich ook voordoen, ontwikkeling heeft een aantal
typische eigenschappen en wordt dus ten alle tijden gekenmerkt door een aantal basisprincipes die
voor elke ontwikkelingen gelden:
Een ontwikkeling is:
- Cumulatief: vaardigheden en ervaringen bouwen op elkaar voort. Bijvoorbeeld: eerst tafels
leren en dan wiskunde
- Een differentiatieproces: specifieke vaardigheden ontstaan ui meer algemene vermogens.
Bijvoorbeeld: uit grijpreflex ontstaat leren schrijven
- Georganiseerd: voltrekt zich in een vaste, logische volgorde en is onomkeerbaar.
Bijvoorbeeld: kruipen, lopen, staan
- Holistisch: alle aspecten van een persoon veranderen samen en integreren met elkaar
Naast ontwikkelingskenmerken, bestaan er ook bepaalde inzichten over het verloop van de
ontwikkeling. Hierover zijn verschillende ‘kampen’ binnen de ontwikkelingspsychologie:
- Een ontwikkeling verloopt continu en discontinu
- Een ontwikkeling verloopt voornamelijk kwantitatief vs. kwalitatief
Continu en discontinu en kwantitatief vs. kwalitatief
Een continu proces is waarbij de persoon voortdurend verandert. De ontwikkeling van een persoon
zou dus heel geleidelijk verlopen, zonder een snelle of abrupte verandering. Hierbij gaat het om
kwantitatieve veranderingen; nieuwe vaardigheden vloeien automatisch voort uit een al aanwezige
vaardigheden en een persoon krijgt er als het ware steeds meer mogelijkheden bij.
Andere ontwikkelingspsychologen gaan daar tegenin en stellen dat er vooral sprake is van
kwalitatieve verandering tijdens de ontwikkeling; elke fase levert nieuw gedrag op dat wezenlijk
verschilt van het gedrag uit de vorige fase. In dat verband wordt er gesproken van een discontinu
proces: de ontwikkeling verloopt meer abrupt, in aparte stappen, waarbij personen zichtbare
‘sprongentjes’ maken in hun ontwikkeling.
De ontwikkeling kent gevoelige periodes
Dit is een periode van versnelde ontwikkeling en verhoogde gevoeligheid voor stimuli vanuit de
omgeving. Bijvoorbeeld:
- De gevoelige periode voor het leren lezen, bij veel kinderen tussen het vierde en zesde jaar
- Taalverwerving tijdens de eerste levensjaren. Als het kind niet in contant komt met taal, zal
het waarschijnlijk een taalachterstand oplopen
Nature versus nurture
Een discussiepunt dat de gemoederen altijd flink bezighoudt in alle takken van de psychologie, dus
ook binnen de ontwikkelingspsychologie, is de vraag in hoeverre erfelijke eigenschappen en
omgevingsinvloeden het gedrag van mensen bepalen. Dit wordt ook wel het ‘nature-nurture’-debat
genoemd. Nature staat in dat geval voor alle erfelijke eigenschappen, karakteristieken, capaciteiten
en vermogens die mensen van hun biologische ouders erven. Nuture staat voor alle ervaringen die
een persoon opdoet en de kwaliteit van de sociale en fysieke omgeving waarin hij verkeert.
4
,Weekdoel 4: De student kan drie ontwikkelingspsychologische visies noemen op de ontwikkeling
van de mens
Drie ontwikkelingstheorieën
- De psychosociale ontwikkelingstheorie – Erikson
- De morele ontwikkelingstheorie – Kohlberg
- Het bio-ecologische model – Bronfenbrenner
Erik Erikson: de psychosociale ontwikkelingstheorie
Erik Erikson was een ontwikkelingspsycholoog die bekend staat om zijn theorie van psychosociale
ontwikkeling. Deze theorie wordt veel gebruikt om de sociale en emotionele ontwikkeling van een
persoon te begrijpen. Het omvat acht levensfasen, elk gekenmerkt door een conflict/crisis/uitdaging
dat moet worden opgelost om gezonde persoonlijkheidsontwikkeling mogelijk te maken.
Bijvoorbeeld, in de fase van ‘vertrouwen versus wantrouwen’ (geboorte tot 18 maanden) moeten
baby’s leren vertrouwen op hun verzorgers voor basisbehoeften. Als dit conflict niet wordt opgelost,
kan het leiden tot wantrouwen en angst en een goede oplossing van zo’n sociale uitdaging leidt tot
een voldoening gevend bestaan. Elke fase bouwt voort op de voorgaande en legt de basis voor de
volgende fase. Ongeacht of een crisis wordt opgelost of niet, komen we allemaal in alle fasen terecht.
Stadium Leeftijd Conflict/crisis/uitdaging
Babytijd 0-18 maanden Fundamenteel vertrouwen
versus wantrouwen
Peutertijd 18 maanden-3 jaar Autonomie versus schuld,
schaamte
Kleutertijd 3-5/6 jaar Initiatief versus schuld
Basisschool leeftijd 6-12 jaar Vlijt versus minderwaardigheid
Adolescentie 12-18 jaar Identiteit versus rolverwarring
Jongvolwassenheid 18-35 jaar Intimiteit versus isolatie
Midden volwassenheid 35-70 jaar Generativiteit versus stagnatie
Ouderdomsfase 70 jaar-dood Integriteit versus wanhoop
Lawrence Kohlberg: De morele ontwikkelingstheorie
Lawrence Kohlberg was een bekende Amerikaanse psycholoog die een theorie ontwikkelde over
morele ontwikkeling. Zijn theorie is gebaseerd op het idee dat individuen door verschillende stadia
van morele redenering gaan naarmate ze ouder worden. Hij onderzocht morele ontwikkelingen bij
kinderen aan de hand van morele/ethische dilemma’s die hij voorlegde. Kohlberg identificeerde drie
niveaus van morele ontwikkeling, elk onderverdeeld in twee stadia:
1. Pre conventioneel niveau:
Stadium 1: Obediëntie en strafgerichtheid: kinderen gedragen zich naar opgelegde
regels en bepalen wat goed of fout is door zich te gehoorzamen om straf vermijden.
Stadium 2: Kinderen leggen de nadruk van hun handelen op het verkrijgen van een
beloning.
2. Conventioneel niveau:
Stadium 3: Goedkeuring door anderen: in de vroege adolescentie betreden kinderen
dit niveau. Ze gaan handelen om goedkeuring van anderen te krijgen en sociale
verwachtingen te vervullen en om zo rekening te houden met andermans belangen.
5
, Stadium 4: Dit trekken ze door naar de belangen van de samenleving waarin ze leven.
Hier ligt de nadruk op sociale orde en autoriteit binnen de gehele maatschappij.
3. Post conventioneel of principiële niveau:
Stadium 5: Normen zijn belangrijk, maar kunnen herzien worden als ze indruisen
tegen het algemene belang. Dit is een erkenning van de relativiteit van morele
standpunten en het belang van democratische processen.
Stadium 6: Universele ethische principes - Handelen op basis van universele ethische
principes, zelfs als deze in strijd zijn met de wet. Opstellen eigen ethisch
verantwoorde code, gebaseerd op universele principes.
Kohlberg geloofde dat niet iedereen elk stadium zou bereiken en dat culturele verschillen en
persoonlijke ervaringen de morele ontwikkeling kunnen beïnvloeden.
Bronfenbrenner: Het bio-ecologische model
Bronfenbrenner stelde het bio-ecologische model op waarin hij weergaf welke factoren van invloed
zijn op de ontwikkeling van een mens. Deze factoren bracht hij tot vijf systemen: het micro-, meso-,
exo-, macro- en chronosysteem. Het kind met zijn eigen biologische aanleg en kenmerken (sekse,
leeftijd, gezondheid) staat in dit model als het ware in het midden. Om het kind heen bevindt zich op
de eerste plaats het microsysteem.
1. Microsysteem Directe, dagelijkse leefomgeving:
De thuissituatie, de familie, de buurt, de ouders.
2. Mesosysteem Omvat alle interacties tussen de verschillende
aspecten van het microsysteem.
Bijvoorbeeld: de religie van de ouders bepaalt
dat het kind naar een Christelijke school gaat
3. Exosysteem Indirecte omgeving:
Sociale instituties waar het kind indirect mee te
maken krijgt. Denk aan sociale beleid, de media
of aanwezige gezondheidsvoorzieningen
4. Macrosysteem Staat voor algemeen geldende normen en
waarden, gebruiken van voorschriften van de
cultuur waarin men opgroeit.
5. Chronosysteem Tijdsdimensie:
In de loop van het leven kunnen er zich
veranderingen voordoen die van invloed zijn op
de ontwikkeling van de mens
6
