SAMENVATTING
STAATSRECHT
“Hoofdzaken van het staatsrecht”
A.W. Heringa
Dertiende druk
Anniek Ent HBO-Rechten NHL Stenden Hogeschool te Leeuwarden juni 2020
,Staatsrecht hoofdstuk 1. Inleiding
Staatsrecht
Het recht dat betrekking heeft tot de inhoud en het functioneren van de instellingen van de staat. Het
omvat regels over bevoegdheden om regels te stellen en besluiten te nemen.
- Op EU-niveau wordt de term “institutioneel recht” gebruikt i.p.v. staatsrecht.
Het staatsrecht kent subdisciplines:
§ Politieke staatsrecht: de regels van bevoegdheden, werkwijze en taken van de politieke
organen: regering en Staten-Generaal.
§ Decentralisatierecht: het recht van de lagere overheden: gemeenten, provincies en
waterschappen.
§ De grondrechten: normen die het optreden van de staat aan banden leggen en reguleren.
Het staatsrecht vs. Het bestuursrecht
Het staatsrecht heeft een enger bereik. Het ziet op de bevoegdheid van de uitvoering van wetten. Het
bestuursrecht gaat over het uitoefenen van bestuurlijke bevoegdheden.
- Het bestuursrecht heeft zich zo ontwikkelt, met bijbehorende disciplines, dat het als aparte
discipline wordt beschouwd.
Wat is een staat
Een rechtsgemeenschap van overheid en onderdanen (burgers) op een bepaald grondgebied, waarbij
de overheid gezag uitoefent.
Kenmerken van een staat
1. Er is sprake van een territoriale organisatie.
2. Die het gezag over een op het grondgebied woonachtige bevolking uitoefent (soeverein: je
eigen regels bepalen en je hoeft je van niemand te gehoorzamen).
3. Beschikt over machtsmiddelen (geweldsmonopolie).
Nationale staat
Soms wordt er ook wel gesproken van een nationale staat. In dat geval wordt er een vierde eis
vastgesteld, namelijk dat de personen onder gezag en op het grondgebied van de staat een eenheid
“natie” vormen.
Niet ieder volk kan recht doen gelden op een eigen staat. Elk volk heeft recht op zelfbeschikking, maar
dit recht wordt niet geacht in te houden dat elk volk recht heeft op een onafhankelijke staat.
Is de Europese Unie een staat?
- De EU voldoet aan de kenmerken van een staat, maar is geen staat.
- Het is een internationale organisatie, opgericht bij verdragen, door de lidstaten.
- Het heeft bijv. geen recht op geweld uit te oefenen (geen politie), eigen bevolking en eigen
grondgebied.
1
,Betekenissen van Soevereiniteit
Het begrip soevereiniteit komt in een aantal betekenissen voor:
1. Internationale betekenis: een staat heeft op zijn grondgebied het exclusieve
geweldsmonopolie en een staat kan zich niet bemoeien met de interne zaken van een andere
staat.
2. Aanduiding welk autoriteit heeft het hoogste gezag heeft: Welk autoriteit heeft uiteindelijk
het laatste woord. De grondwetgever heeft het laatste woord in NL. (art. 137 Gw).
3. Ziet op het pakket van bevoegdheden: welke bevoegdheden zijn belangrijk om van soeverein
te kunnen spreken. Dit zijn bijvoorbeeld het geweldsmonopolie, belastingheffing, defensie
enz.
4. Filosofische of theoretische grondslag van de staat en het gezag: Aan wie ontleent de staat
haar gezag. Dit kan worden gebaseerd op een volkssoevereiniteit. In NL heeft de formele
wetgever (parlement) het hoogste gezag.
Geweldsmonopolie
De bevoegdheid van de staat om fysiek geweld te mogen gebruiken.
Grondwet à Een centraal staatsrechtelijk document in veel landen
De grondwet is een geschreven document dat de belangrijkste regels van het staatsrecht bevat en is
omringd met bijzondere waarborgen. Het kan met enkel bijzondere regels en procedures gewijzigd
worden (zoals met meerderheid van het parlement of een referendum).
Constitutie en grondwet
Alle staten hebben een constitutie en meeste staten hebben daarnaast ook een grondwet. Een staat
kan namelijk niet zonder constitutie, maar wel zonder grondwet.
§ Constitutie: Het zijn het geheel van geschreven en ongeschreven regels inzake de organisatie
en verhouding tussen burgers en overheid. Het constitueert en ordent een staat.
§ Grondwet: het document waarin de meest belangrijke regels over de staatsorganisatie en de
verhouding tussen de staat en burgers zijn neergelegd.
Het voorbeeld van een staat zonder geschreven grondwet is het verenigd koninkrijk. De Britse
constitutionele regels zijn neergelegd in wetgeving, gewoonte en rechtersrecht. Er is geen een
basisdocument waarin de organisatie en de basisregels zijn te vinden.
De flexibele en rigide grondwet
§ Flexibele grondwet
Geen speciale waarborgen bij het wijzigen van de wet. Het is vrij eenvoudig.
§ Rigide grondwet:
Wanneer grondwetswijziging is onderworpen aan specifieke waarborgen. Het is moeilijker te
maken en te wijzigingen als een gewone wetgeving.
De Nederlandse grondwet is formeel en materieel rigide, door het ontbreken van rechterlijke
toetsingsrecht (art. 120 Gw).
2
,De grondwet en de Europese Unie
§ De EU heeft geen echte grondwet.
§ De constitutionele documenten: VUE en VWEU zijn internationale verdragen waaraan
soevereine staten partij zijn.
§ Er is dus geen sprake van een eigen soevereine organisatie die zichzelf een Grondwet geeft.
§ Wel is er sprake van een constitutie in de zin dat er regels zijn die de bevoegdheden en
werkwijze van de EU en van de instellingen vastleggen.
Huidig koninkrijk der Nederlanden (art. 1 Statuut)
Koninkrijk der Nederlanden is een constitutionele monarchie sinds 1813. Dit betekent dat de koning
een staatshoofd is, maar dat het handelen van de koning wel gebonden is aan de grondwet. Daarnaast
hebben wij nog het “statuut der koninkrijk”. Dit statuut staat hoger dan de Grondwet.
§ Onder Koninkrijk der Nederlanden vallen ook: Aruba, Curaçao en Sint-Maarten.
§ In deze landen wordt de koning vertegenwoordigt door een gouverneur.
§ Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat.
§ Nederland is een rechtstaat.
Eenheidsstaten:
Een staat waar de centrale overheid uitsluitend het overheidsgezag heeft en in beginsel ook alle
bevoegdheden heeft. De centrale overheid kan besluiten om gezag over te dragen aan lagere
overheden (decentralisatie).
- Decentraliseerde eenheidsstaat: wanneer bevoegdheden worden verdeeld over lagere
lichamen.
Waarom is Nederland een gedecentraliseerd eenheidstaat?
§ Eenheidsstraat: de decentrale bevoegdheden worden toegekend door het centrale gezag,
daarbij kan de regering besluiten van decentrale lichamen vernietigen bij strijdt met nationale
regels en besluiten.
§ Gedecentraliseerd: aan territoriale en functionele gedecentraliseerde lichamen worden eigen
bevoegdheden toegekend, met terughoudend toezicht.
Autonomie: de eigen bevoegdheid van provincie en gemeenten, zoals APV’s.
Medebewind: de inhoud van de regels is (meestal) vrij, maar gemeenten en provincie moeten wel
rekening houden met de regels van hogere orde.
Toezicht: de nationale overheid kan alle besluiten van lagere overheden vernietigen wanneer deze in
strijd zijn met de wet of het algemeen belang.
Federale staten:
Een staat die bestaat uit verschillende deelstaten die elk een eigen bevoegdheid (wetgeven en
uitvoeren) hebben. Vanuit deze soevereine staten wordt gezag toebedeeld aan een centraal gezag en
het centraal gezag mag alleen regelen waartoe zij de bevoegdheid hebben gekregen.
- Een voorbeeld is Duitsland en de Verenigde Staten. Je hebt een groep landen, die zijn
soeverein en die besluiten met elkaar samen te werken. Bijv. een gemeenschappelijk leger. Je
draagt een deel van de soevereiniteit af aan de Federatie. De Staten mogen niet langer hun
eigen leger hebben, maar dat wordt geregeld door de Federatie. Niet alles hoef je over te
dragen naar de Federatie.
3
, Verschillen tussen eenheidsstaat en federale staat
1. In de federale staat hebben deelstaten eigen bevoegdheden, waar het centrale gezag geen
inbreuk op kan maken. Dit is grondwettelijk gegarandeerd.
2. Een supremacy clause is ingebouwd, die doet blijken dat bij strijd tussen het recht van een
staat en federaal recht, het federale recht voorgaat.
- Let op: EU-besluiten en regels gaan boven nationaal recht.
3. De noodzaak om een constitutionele arbiter te hebben die geschillen beslecht met betrekking
tot competentieverschillen tussen de federale en lokale eenheid.
Verschillen tussen federale staten en confederale staten
1. In de confederale staat hebben verschillende onderdelen en deelstaten een vetorecht. Dit
heeft ene federale staat niet.
2. De soevereiniteit is tot op een grotere hoogte beschermd van onderdelen van de staat,
aangezien staten zich nog relatief gemakkelijk kunnen terugtrekken uit de staat.
De EU toont trekkingen van beide soorten staten. Enerzijds een federale constructie waarbij er sprake
is van een bevoegdhedenverdeling. Anderzijds prevaleert de EU haar eigen regels en besluiten boven
het recht van lidstaten.
Nederland is een rechtsstaat
Een rechtstaat is niet alleen een staat die rechtschepper is, maar het overheidshandelen is zelf ook
gebonden aan de regels van het recht, zodat de overheid niet naar willekeur mag handelen.
Vereisten:
1. Legaliteitsbeginsel (staatsrechtelijk, art. 89 lid 2 Gw)
Bevoegdheden van overheidsorganen kunnen slechts bestaan op grond van een wet en
worden conform de wet uitgevoerd.
- Aan deze eis wordt soms toegevoegd dat de wet afkomstig moet zijn van een democratische
wetgever. Het wordt dan democratische rechtsstaat genoemd.
2. Scheiding der machten (Montesquie)
De drie categorieën van overheidstaken (wetgeving, uitvoering en rechtsspraak) moeten
worden uitgevoerd door gescheiden instanties.
3. Onafhankelijke rechterlijke macht.
Het onafhankelijke rechterlijke macht moet toezien op de uitvoering door de overheid haar
bevoegdheden en daarnaast zelf bevoegd is om in te grijpen waar nodig is.
4. Bescherming fundamentele grondrechten van burgers
Bescherming van de vrijheid van de burgers en bescherming tegen machtsmisbruik door de
overheid.
- Aan deze eis wordt soms toegevoegd dat de overheid de burgers een voldoende kwaliteit van
leven en bestaanszekerheid dient te bieden: sociale rechtsstaat.
Het doel van een staat om zich aan zijn eigen recht te houden:
- Individuele vrijheid.
- Rechtszekerheid.
- Verbod van willekeur en misbruik.
- Gelijkheidsbeginsel.
- Rechtsbescherming.
4
