Stress en gezondheid
Samenvatting stress en gezondheid
Hoorcollege 1 – Introductie stress en gezondheid
boek H1+2
Evidence based medicine: behandelingen die onderbouwd zijn met wetenschappelijke
literatuur en ervaringen in de praktijk. Hier streven we naar
Om hier tot te komen moet je vijf stappen nemen
Al een probleem bij eerste stap: conceptualiseren van begrip, dit is lastig. Ook bij de definitie
van stress.
→van beneden naar boven oplopend naar betrouwbaarheid
van bewijs/evidence.
1. Klinische observatie: observatie van een arts van één
patiënt
2. Observationele studies: het volgen van een groep
mensen over een bepaalde tijd
3. Systematische review van observationele studies: je
vergelijkt verschillende studies
4. Randomized control trial (RCT): je vergelijkt behandelgroep met controle groep
5. Systematische review van RCT’s: meest betrouwbare
Stress:
Psychologische definitie: een conditie of gevoel ervaren door een persoon die ervaart dat hij
niet kan voldoen aan de eisen van zijn omgeving. Deze definitie geeft aan dat het gaat om
onze waarneming.
Fysiologische definitie: stress/een stressor is alles wat de homeostase kan verstoren. Dit hoeft
niet iets te zijn wat op een bepaald moment gebeurd, kan ook al reactie uitlokken door
ergens aan te denken.
Homeostase = lichaamsideale waarde van verschillende mechanismen waarbij het lichaam
het best functioneert. Wanneer iets die balans verstoort (stressoren), moet het lichaam zich
aanpassen. De optimale waardes zijn niet vast; optimale waarde voor hartslag is bv. veel lager
als je ligt te slapen dan wanneer je traint.
Onze stressrespons zorgt er voor dat de homeostase weer herstelt en dat lichaam dus weer in
juiste balans komt.
Stress kan adaptief zijn (bv. noodzakelijk in een gevaarlijke situatie) of niet-adaptief (niet-
noodzakelijk wanneer er geen dreiging is).
, Stress en gezondheid
Acute stress is korte-termijn stress en vaak adaptief, echter chronische stress is lange-termijn
stress en vaak maladaptief (kan voor ziektes zorgen).
Psychische en sociale stress is een typische vorm van stress bij mensen (komt niet voor bij
dieren) en worden beide gezien als iets moderns (vroeger kwam het minder vorm). Echter,
kunnen onze lichamen hetzelfde reageren op psychische en sociale stress als op fysieke stress
Stress kan goed of slecht zijn:
Bovenste: korte, adaptieve stress met genoeg ruimte er
tussen = gezond
Midden: geen duidelijk begin, je sluit het wel af, maar
ruimte tussen nieuwe stressrespons is niet groot
Onderste: stress houdt nooit op, is chronisch
= niet gezond
Positieve effecten
Korte termijn/acute stress Langdurige/chronische stress
Verbetert werking van immuunsysteem; er Vermindert symptomen van auto-immuun
worden genoeg cellen aangemaakt die ziekte (echter nog niet veel onderzocht)
kunnen aanvallen
Mentale en fysieke performance beter; bv.
beter geheugen
Negatieve effecten
Korte termijn/acute stress Langdurige/chronische stress
Negatieve stemming Ziektes: auto-immuun ziekte,
cardiovasculaire ziektes, kanker
Concentratie- en geheugenproblemen (je Immuunsysteem wordt onderdrukt,
selectieve deel werkt wel goed, maar waardoor je vatbaarder bent voor ziektes
daardoor vergeet je andere dingen)
Ongezond gedrag vertonen
Effect op immuun- en hormoonsysteem
Problemen met stressrespons, die allemaal kunnen leiden tot ziekte:
- Onvermogen om het uit te zetten → constant geactiveerd, geen rust waardoor
lichaam raakt uitgeput (hart- en vaatziekten)
- Onvermogen om het aan te zetten → lichaam niet in staat om stresshormonen af te
scheiden, waardoor geen stress respons wordt geactiveerd (lage bloeddruk of shock).
, Stress en gezondheid
Kunt ook hier heel moe van worden en kan gevaarlijk zijn omdat je lichaam je niet
waarschuwt dat iets gevaarlijk is.
- Onvermogen om het aan en uit te zetten wanneer nodig → hierin hoor je een balans
in te vinden
Geschiedenis van stress:
Darwin → organismen die het beste in staat zijn zich aan de omgeving aan te passen, en dus
beste anticiperen op stress, zullen het langst overleven.
Freud → psychologische problemen ontstaan als er conflicten zijn tussen je id, ego en
superego. Als er te veel wordt gevraagd van de ego, kunnen er defense mechanismen
ontwikkelen (zodat je minder stress ervaart); ontkenning, repressie (vergeten), projectie (hij
deed het), rationalisatie (iedereen doet het), displacement (omdat hij het zei), humor (het is
grappig).
Bernard → de processen in het lichaam moeten in balans zijn (homeostase/allostase)
Cannon → ging over fight/flight respons
Selye → voegde de hormonale structuur (glucocorticoïden) toe aan fight/flight. Hij wordt
gezien als pionier in stress-onderzoek.
Seyle zei dat je lichaam na iedere stressor een beetje op raakt en dat een organisme daarvoor
betaald doordat hij bij iedere stressor telkens een beetje ouder wordt.
Seyle observeerde: General adaptation syndrome (GAS): in elke stressrespons zijn drie fases
die bij iedereen plaatsvinden. Welk individuele verschillen in hoelang stages duren:
1. Alarm stage: initiële respons waarin je lichaam reageert op stress, heel adaptief.
o Door adrenaline krijg je veel energie, ben je gefocust en sterk
2. Resistance stage: als alarm stage te lang door gaat; je bent nog steeds aan het
voorbereiden op iets, maar dat komt niet. Hierdoor slechte concentratie, irritaties en
frustraties
o In deze fase wordt cortisol aangemaakt
o Hier begint het ongezond te worden
3. Exhaustion stage: als stress nog meer aanhoudt: lichaam raakt uitgeput want geen tijd
om te herstellen; grotere kans dat ziektes ontwikkelen. Hierdoor; angst, depressie,
burn-out, uitputting en schade aan het lichaam
Volgens Seyle was stress dus een (niet-specifieke)
fysiologische respons. Dit is ook wel de
reactiviteitshypothese: stress gaat gepaard met een
fysiologische respons. De fysiologische stressrespons
begint al kort voor de stressor, is groot om de stressor heen en is kort daarna afgelopen.
, Stress en gezondheid
Kritiek op Seyle:
Mason → stress is juist subjectief; reactie op stress verschilt per person en situatie, maar
gedurende het leven kan reactie van een persoon ook veranderen.
Burchfield → dat wij niet aan chronische stress kunnen adapteren laat zien dat het niet alleen
fysiologisch is, maar ook psychologisch.
Prolonged activation model = stress is alleen slecht als
stressrespons al ver voor stressor wordt geactiveerd en als het
pas laat na de stressor weer op baseline is.
Michigan stress model = het effect van een objectieve stressor op je gezondheid is afhankelijk
van persoonlijkheid en sociale steun.
Mensen die bv. niet flexibel zijn in hun
denken en doen hebben meer stress.
Grootste kritiek op Seyle is dus dat stress
niet puur fysiologisch is, omdat het ook
verschilt tussen en binnen personen.
Psycho-biologisch model: er moet worden gekeken naar hoe iemand is, hoe iemand stelt etc.
Bekijkt stress vanuit psychologische en fysiologische componenten die ze meten in vier fasen,
waarbij frequentie, duur en intensiteit wordt gemeten:
1. Resting ground fase
2. Tension fase
3. Response fase
4. Relief fase
O.b.v. hiervan kan je meten welke fase schadelijk is, of het schadelijk is en waar je dus moet
ingrijpen
Norwegian experiment → is bewijs dat laat zien dat we ons kunnen aanpassen aan stress. 11
dagen lang moesten soldaten van een gebouw af springen. De eerste dagen nam de
fysiologische respons toe, maar na dag 4 nam het af (niet helemaal terug naar baseline).
Noemen ze ook wel het “gating mechanisme”: wanneer je vaker blootgesteld bent geweest
aan stressvolle situaties, wordt je stressrespons minder. De psychologische ervaring zorgt
voor een mindere fysiologische inspanning.
Dichotomie model (Lazarus): hoe we stress ervaren hangt af van onze perceptie. Bij een
bedreiging reageren we emotioneler en niet echt logisch. Als je stress als een uitdaging ziet, is
de logische respons sterker dan de emotionele respons.
, Stress en gezondheid
Transactionele model (Lazarus en Falkman):
Eerste appraisal: is het een bedreiging of niet.
Bij geen bedreiging, geen stress
Wel bedreiging → tweede appraisal: heb ik
het vermogen om er mee om te gaan
(→positieve stress) of niet (→negatieve
stress)
Dit model gaat meest om acute stress
Verschillen in stressrespons:
Respons stereotypie: afhankelijk van perceptie reageren individuen anders
Situationele stereotypie: afhankelijk van situatie reageren individuen anders. Actieve situatie
(bv. wegrennen) lokt andere stressrespons uit dan een passieve situatie (bv. hand in ijswater).
Het autonome zenuwstelsel is het niet-vrijwillige, onbewuste systeem dat bestaat uit een
parasympatisch deel (rust) en een sympathisch deel (actie). Inmiddels wel technieken om dit
bewust aan te sturen, bv. biofeedback. Tijdens stressrespons wordt het sympathische
systeem dus geactiveerd en het parasympatische deel tijdelijk uitgezet.
Communicatie in zenuwstelsel d.m.v. neurotransmitters (korte afstand) en hormonen (lange
afstand).
Twee systemen betrokken bij stresssysteem (interacteren met elkaar)
1. Sympathetic Andrenomedullar Systeem (SAM) = centrale zenuwstelsel; snelle systeem
dat binnen paar seconden (nor)adrenaline vrijlaat
2. Hypothalamus Pituitary Adrenal gland (HPA-as) = endocriene zenuwstelsel; langzamer
systeem dat glucocorticoïden (cortisol belangrijkst!) vrijlaat.
Naast adrenaline en cortisol komen ook andere hormonen vrij:
- Glucagon: zorgt dat energie wordt gemobiliseerd/geactiveerd; suikerspiegel stijgt
- Prolactine: om reproductie stil te liggen, minder behoefte aan seks
- Endorfines: minder pijnperceptie
- Vasopressine: bloeddruk verhoogd, hart harder pompen, meer energie
Hormonen:
Meer tijdens stress Minder tijdens stress
(Nor)adrenaline Oestrogeen (reproductie/groei hormoon)
Cortisol Testosteron (reproductie/groei hormoon)
Glucagon Insuline (energieopslag)
Prolactine
Endorfine
Enkefaline
Vasopressine
, Stress en gezondheid
Ook wordt het immuunsysteem tijdelijk onderdrukt bij stress; hiermee wordt energie
bespaard die wordt ingezet om het sympathische systeem harder te laten werken.
Sekse verschillen in stressrespons:
Mannen → vooral fight or flight; bij hen sympathische zs meer geactiveerd, waardoor ook
meer agressiever. Meer glucocorticoïden.
Vrouwen → vooral tend and befriend; bij stress zullen vrouwen elkaar eerder opzoeken en
helpen (vanuit evolutie grotere kans op overleven van zelf en nakomelingen). Oxytocine
speelt hierbij belangrijke rol.
Naast individuele verschillen is de stressrespons ook afhankelijk van de stressor. Elke stressor
zorgt voor een andere hoeveelheid hormonen/neurotransmitters en verschilt in snelheid
waarin deze worden afgegeven. Ook is lichaamssensitiviteit van belang: sommige delen van
het lichaam reageren niet of de ene stressor maar wel op de andere.
Stress kan op verschillende manier effect hebben op gezondheid:
1. Stress → gezondheid; is acuut, komt niet vaak voor
2. Stress → psychologische problemen → gezondheid, bv. niet op tijd naar dokter door
depressie
3. Stress → (psychologische problemen) → gedragscomponent → gezondheid; stress
kan ongezond gedrag als roken veroorzaken.
, Stress en gezondheid
Hoorcollege 2 – Stress metingen deel 1
Er zijn verschillende theorieën over stressmetingen vanuit andere perspectieven:
Omgevingsperspectief: over objectieve gebeurtenissen die invloed hebben op je stressreactie.
Homes en Rahe → Social Readjustment Rating Scale (SRRS): lijst van (positieve/negatieve)
gebeurtenissen waarbij je moet aankruisen wat je hebt meegemaakt. Hoe hoger score, hoe
groter kans op ziektes.
Social readjustment gaat over de lente en intensiteit van de stressoren.
Adolf Meyer → life chart: hiermee schreef op wanneer mensen fysiek en mentaal ziek waren.
Legde dus koppeling tussen levensgebeurtenissen en stress/ziekten.
Psychologisch perspectief: over in hoeverre iemand een situatie als stressvol ervaart
(perceptie en evaluatie), dus meer subjectief.
Lazarus → had het transactionele model van stress (zie HC1) met first appraisal (bedreiging of
niet) en second appraisal (copen of niet).
Biologisch perspectief: over wat er met het lichaam gebeurd bij een stressreactie.
Walter Cannon → eerste die “stress” gebruikte in biologische zin. Bedacht het fight-flight
respons en deed veel onderzoek naar het SAM-systeem: de directe/snelle stressreactie. Hij zei
ook dat al de lichamelijke veranderingen bij een stressrespons te meten zijn.
Hans Seyle → deed meer onderzoek naar de HPA-as: de langzamere stressreactie. Bedacht
ook het general adaptation syndroom (GAS; zie HC1).
Discussie tussen Seyle en Lazarus (belangrijk rond 1970): Seyle zei (vanuit biologisch perspectief)
we hebben een stressrespons voor álle stressoren; lichaam weet verschil niet, dus reageert
hetzelfde. Lazarus zei dat lichamelijke reactie wel afhankelijk is van iemands emotionele reactie
en cognitieve coping.
McEwen → over allostatic load: als je zo veel stressvolle
situaties mee hebt gemaakt, dat je lichaam zich niet
meer kan aanpassen aan de omgeving; lichaam is op en
kan niet meer vechten. Wordt beïnvloedt door
verschillende dingen.
Allostase = hoe je lichaam zich aanpast op wat er in de omgeving gebeurd; zorgt ervoor dat de
hersenen veranderingen in het hele lichaam, en daarbij ook in gedrag, teweeg brengt.
Bij homeostase wordt bij een tekort alleen het verantwoordelijke mechanisme aangesproken.
, Stress en gezondheid
Tegenwoordig nemen we het liefst alle perspectieven samen:
Rood = omgevings, groen = psychologisch, geel =
biologisch.
Er wordt iets van de omgeving vereist en je hebt
hierbij een bepaalde appraisal: perceived stress of
een goedaardige appraisal. Als je het eerst hebt,
ervaar je negatieve emotionele respons. Dit zorgt
voor fysiologische of gedragsmatige respons en dit
vergroot kans op fysieke of psychiatrische ziekte.
Al deze dingen hebben ook weer invloed op elkaar.
Als je bv. veel negatieve emoties hebt, dan
verhoogd dit het risico op mentale stoornissen.
Stressmetingen:
Interviews:
▪ Voordelen: gedetailleerdere informatie (door doorvragen) en kunt onderscheid maken
tussen acute en chronische stressoren
▪ Nadelen: kost veel tijd; als psycholoog wel fijn, maar voor onderzoekers niet
Zelfrapportage:
▪ Voordelen: praktischer en kost minder tijd
▪ Nadelen: geen details over specifieke gebeurtenissen/situaties en te maken met
verschillende biases: sociale wenselijkheid etc.
Omgevingsmetingen: meten van major life events
- Interviews:
o Life Events and Difficulties Schedule (LEDS): wat heb je laatste jaar/2 jaar/10
jaar meegemaakt en daar over doorvragen
o Standardized Event Rating System (SEPRATE): lijst van gebeurtenissen waarbij
je moet aankruisen welke je hebt meegemaakt en daar over doorvragen.
- Zelfrapportage:
o Social readjustment rating scale (SRRS)
o Occupational stress inventory-revised: over werkstress
o Daily life experiences checklist: dagboek over stressvolle situaties
o Family environment scale: over relaties met familie
o Mulitdimensional scale of perceived social support: over sociale steun (hoe
meer sociale steun, hoe minder slechte effecten van stress)
o Sociaal economische status (SES)
Voordelen: je krijgt meer informatie over het leven van een individu
Nadelen: je weet niet hoe iemand omgaat met stressvolle gebeurtenissen en de fysieke
reacties op stress.
, Stress en gezondheid
Psychologische metingen: over de perceptie en evaluatie van gevaar
- Interviews:
o Clinician-administerd PTSS scale (CAPS): meten van PTSS
o Verder interviews over: coping, emotie regulatie etc.
- Zelfrapportage:
o Posttraumatic stress disorder checklist (PCL): PTSS
o Perceived stress scale (PSS): perceived stress
o Maslach burnout inventory (MBI): burnout
o Stress appraisal measure (SAM): appraisal
o Positief affect-negative affect schedule (PANAS): affect/emotie
Voordelen: je weet meer over iemands persoonlijkheid en hoe iemand omgaat met
stressvolle situaties
Nadelen: je weet niks over de relatie tussen de ervaren stress en de type stressor/situatie;
je weet niet welke situaties zorgen voor stress en wat de fysiologische reactie is.
Biologische metingen: over hoe het lichaam reageert op stress
Sje kan niet
Stress kun je opwekken in experimenten:
- Fysiek:
o Cold pressor test: hand in ijswater; lichaam reageert hier sowieso op
- Cognitief:
o Stroop taak: kleur benoemen maar niet het woord
- Sociale evaluatie:
o Trier social stress test: proefpersoon moet rekenen en een presentatie geven;
proefleider reageert onaardig en kraakt je af; levert stressreactie
- Emotie inductie:
o Je kunt emotie opwekken met een filmpje of anger recall (situatie herinneren
die je boos maakte)
Emotie metingen:
James Lange theorie → je ervaart stress in je lichaam (bv. je hartslag wordt hoger), o.b.v. die
ervaring, ervaar je een emotie.
Cannon Bard theorie → lichamelijke en emotie vindt tegelijkertijd plaats; je voelt je angstig en
daarbij komen lichamelijke veranderingen (hogere hartslag, ademhaling).
Je kunt emotie-expressie ook gebruiken als meten; observeren van gezicht om te kijken wat
emotie is.
