Samenvatting sociologie, D&I tentamenstof: Semester 2
Hoofdstuk 1: Wat is sociologie?
Het begrip 'maatschappij' heeft meerdere betekenissen:
- De manieren waarop mensen met elkaar samenleven
- De grootste sociale eenheid waartoe mensen behoren
Sociologie wordt wel gezien als de wetenschap van de menselijke groep, maar
eigenlijk gaat het om sociale netwerken met daarbinnen verschillende sociale
posities. Niet alle sociale handelingen vinden namelijk plaats binnen een groep.
Daarbij wordt gekeken naar de overeenkomsten, verschillen en samenhangen
tussen aspecten van de samenleving, en welke invloed deze samenhang heeft op
de belevingswereld van een individu.
Sociologie is een breder vakgebied dan veel andere
maatschappijwetenschappen, maar is wel in te delen in specialisaties, die
allemaal nog wel in verbinding staan met de 'algemene' sociologie.
Bij het sociologisch verklaren komen theorievorming en empirisch onderzoek
samen. Theorievorming houdt in dat er een gegeneraliseerd standpunt wordt
ingenomen. Empirisch onderzoek levert de gegevens op om theorieën te toetsen.
Daarnaast speelt ook toepassing een rol.
Sociologie is een relatief subjectieve wetenschap, waarbij waardevrijheid en
waardegebondenheid altijd voor meningsverschillen hebben gezorgd. Als
onderzoeker behoor je namelijk ook tot de maatschappij, en in sommige gevallen
ook tot de groep waarnaar je onderzoek doet. Het is daarom belangrijk om je als
sociologisch onderzoeker aan methodologische procedures te houden.
Over de aard van de sociale werkelijkheid
Het begrip 'sociaal' staat voor alles wat mensen met elkaar verbindt. Dit vormt
geen tegenstelling met 'individueel'. Een individu staat namelijk niet los van de
maatschappij.
Mensen vormen met elkaar een sociale werkelijkheid. Durkheim noemt dit een
eigensoortelijke werkelijkheid, die niet te herleiden is tot de eigenschappen van
individuen. Elias spreekt over relatieve autonomie: relatief omdat sociale
processen niet los staan van individuen, autonoom omdat ze ook niet volledig tot
individuen kunnen worden herleid.
Mensen oriënteren zich op elkaar: dit heet interactie. Het door elkaar gevormd
zijn wordt uitgedrukt met het begrip cultuur. De afhankelijkheid tussen mensen
heet interdependentie.
Interactie
Interactie kan op veel verschillende manieren voorkomen:
- Verbaal, niet-verbaal of een combinatie
- Tussen twee personen of duizenden personen
- Eenzijdig of min of meer gelijk
- Fysiek dichtbij of indirect over een grotere afstand
Sociaal handelen is handelen dat gericht is op het gedrag van andere mensen,
wat betekent dat bijna alle gedrag sociaal is. Het gedrag van een individu is
alleen te begrijpen in relatie tot het gedrag van andere individuen, omdat er bij
,interactie altijd een wisselwerking optreedt. Daardoor is het interactieproces tot
op zekere hoogte onvoorspelbaar. Toch gaan interacties na verloop van tijd
patronen vertonen: dit heet gewoontevorming. Ook normen reduceren de
onvoorspelbaarheid van interacties en worden middels institutionalisering als
sociaal geldig erkend.
Cultuur
Cultuur wordt overgedragen, waardoor er zowel sprake is van continuïteit als
verandering. In grote lijnen blijft dezelfde cultuur bestaan, maar bij de overdracht
veranderen vaak kleine dingen, waardoor na verloop van tijd grotere
veranderingen kunnen optreden. De overdracht van cultuur heet ook wel
socialisatie. Dit kan onbedoeld gebeuren door imitatie en identificatie, maar kan
ook gebeuren door dwang, zoals in het geval van opvoeding.
Wanneer iets onderdeel wordt van de persoonlijkheid van een individu, zoals bij
een kind dat zindelijk wordt en voor wie het dus normaal wordt om een toilet te
gebruiken, spreken we over internalisatie, of innerlijke controle. De tegenhanger
hiervan is externe controle.
Binnen culturen bestaan subculturen, die tot op zekere hoogte afwijken van de
dominante cultuur.
Mensen worden gevormd door een combinatie van nature en nurture. Het
biologisme heeft als uitgangspunt dat vooral nature een rol speelt. Tegenwoordig
gaat men uit van een samenspel van genetische aanleg en omgevingsinvloeden,
waarbij biologische voorwaarden de basis vormen voor aangeleerd gedrag: er
moet aanleg voor zijn, bijvoorbeeld in de vorm van intelligentie, of juist gevormde
lichaamsdelen die nodig zijn voor een bepaalde handeling.
Op het punt van gedragsverschillen tussen mensen is het nature-nurture debat
niet beslecht.
Onderzoek naar intelligentie, gemeten met IQ-tests, toont dit goed aan.
Het Thomas-theorema stelt dat wat als echt wordt beschouwd, echte gevolgen
heeft.
Interdependentie
Mensen zijn fundamenteel afhankelijk van anderen. Zelfs ferale kinderen zijn
geen bewijs voor het feit dat mensen zonder enige binding kunnen leven. Toch
bestonden in de 17e en 18e eeuw de contracttheorieën: het idee dat een individu
in een natuurlijke toestand volledig autonoom is, en vrijwillig verbonden aangaat.
Durkheim stelde dat het sociale weefsel juist de basis vormt voor individuele
autonomie en individualisering. Binnen een groep is vaak sprake van
asymmetrie: er is niet bij iedereen even veel sprake van macht en
onafhankelijkheid.
Er zijn vier soorten bindingen:
- Economische bindingen
Afhankelijkheden die te maken hebben met de productie en distributie van
schaarse goederen.
- Politieke bindingen
, Afhankelijkheden die betrekking hebben op de fysieke dwang die mensen
op andere mensen kunnen uitoefenen.
- Affectieve bindingen
Afhankelijkheden tussen mensen die betrekking hebben op de positieve en
negatieve gevoelens die ze voor elkaar koesteren.
- Cognitieve bindingen
Afhankelijkheden die voortvloeien uit processen van kennisvorming en
kennisoverdracht.
Dit is een ideaaltypische indeling: in de praktijk zijn deze bindingen vaak
verweven.
, Interactie, cultuur en interdependentie: samenhang en
accentverschillen
Interactie, cultuur en interdependentie zijn onlosmakelijk verbonden. Interactie
zorgt voor de vorming van cultuur, maar andersom bepaalt cultuur ook hoe
mensen met elkaar omgaan. De meeste interactie verloopt door middel van taal
en andere symbolen.
Interactie impliceert interdependentie, maar het tegengestelde is niet per se
waar: voor afhankelijkheid hoeft geen directe interactie plaats te vinden. Ook de
overdracht van cultuur is afhankelijk van interdependentie.
Het interactiebegrip richt zich op direct waarneembare handelingen en
ontmoetingen op microniveau. Het cultuurbegrip gaat over betekenissen die
mensen aan elkaar toekennen, de manier waarop ze de wereld zien en
overeenkomsten tussen leden van een bepaalde groep. Het
interdependentiebegrip gaat over sociale betrekkingen met een grote reikwijdte
en is vooral geschikt voor analyses op macroniveau.
Uitbreiding en differentiatie van bindingen
Samenlevingen veranderen constant, en langetermijnontwikkelingen verlopen
grotendeels ongepland. Veranderingen kunnen ook onbedoelde gevolgen hebben.
Door organisatie kunnen sociale processen gedeeltelijk beheersbaar worden
gemaakt, en langetermijnontwikkelingen vertonen van zichzelf vaak al
regelmatigheden: de geschiedenis herhaalt zichzelf, of een proces blijft eeuwen
dezelfde kant op voortbewegen.
Het evolutionisme van onder andere Comte en Spencer is 'de ontwikkelingswet
van de menselijke geschiedenis'. Tegenwoordig worden er weer pogingen gedaan
om regelmatigheden in de geschiedenis van de mensheid als geheel te
omschrijven. Hiervan zijn dit de belangrijkste:
1. Functionele differentiatie.
2. Uitbreiding van interdependentienetwerken.
1. Verschillende individuen en groepen richten zich op verschillende,
onderling verbonden activiteiten: dit heet functionele differentiatie. Het
gaat hier om arbeidsdeling in de ruimste zin en behelst ook institutionele
differentiatie. In de loop van de tijd vindt er een overgang plaats van
diffuse naar specifieke afhankelijkheden: het ontstaan van
gespecialiseerde sociale instituties. Deze splitsing vindt ook plaats in de
levensloop van een individu.
2. Mondialisering of globalisering is de vorming van een wereldsamenleving.
Hierbij spelen communicatiemedia een grote rol. Hiertegen is weerstand. Er is
ook sprake van hybridisering.
Basisgegevens van menselijk samenleven
Er zijn drie basiscondities voor het menselijk samenleven:
1. Biologische basisgegevens (geslacht en leeftijd)
2. Demografische basisgegevens (bevolkingsomvang en -dichtheid)
3. Geografische basisgegevens (fysiek milieu en verstedelijking)
Arrangementen ter beheersing van problemen van het samenleven
Mensen proberen op twee manieren de continuïteit in hun samenleving te
waarborgen:
