Literatuur Burgerlijk Recht 3 2019/2020
Rijksuniversiteit Groningen
Onrechtmatige daad, Mon. Privaatrecht; Verheij, Druk 8
Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-IV
Gesorteerd op boekvolgorde
,Inhoud
Hoofdstuk 1: Inleiding............................................................................................................................4
1. Afwentelingsmechanismen.............................................................................................................4
2. Kenmerken en onderlinge verhouding...........................................................................................4
3. Bronnen van verbintenissen en samenloop....................................................................................5
4. Onrechtmatige daad: persoonlijke en kwalitatieve aansprakelijkheid en vestigings- en
omvangsfase.......................................................................................................................................5
5. Verbod en aansprakelijkheid voor onrechtmatige daad.................................................................6
6. Aansprakelijkheidsverzekering en verzekerbaarheid......................................................................6
7. Van schuld naar risico.....................................................................................................................6
8. Functies van het aansprakelijkheidsrecht.......................................................................................7
9. Verjaring.........................................................................................................................................7
10. Drie thema’s: Europeanisering, afwikkeling van schade en claimcultuur.....................................8
11. Plan van behandeling; wat niet of minder uitvoerig wordt behandeld........................................9
Hoofdstuk 2: Persoonlijke aansprakelijkheid........................................................................................10
12. Algemeen....................................................................................................................................10
13. Onrechtmatigheid: historisch overzicht......................................................................................10
14. Onrechtmatigheid: strijd met een wettelijke plicht en relativiteit .............................................11
15. Onrechtmatigheid: inbreuk op een recht...................................................................................11
16. Onrechtmatigheid: strijd met de maatschappelijke zorgvuldigheid...........................................11
17. Toerekening................................................................................................................................12
18. Causaliteit: condicio sine qua non-verband................................................................................13
19. Causaliteit: omkeringsregel........................................................................................................13
20. Causaliteit: toerekening naar redelijkheid (art. 6:98 BW)...........................................................14
21. Meer daders...............................................................................................................................14
22. Groepsaansprakelijkheid............................................................................................................14
23. Nalaten.......................................................................................................................................15
24. Sport en spel, ‘ongelukkige samenloop van omstandigheden’ en aansprakelijkheid in de
privésfeer..........................................................................................................................................15
25. Hinder.........................................................................................................................................16
26. Profiteren van wanprestatie.......................................................................................................16
27. Niet-nakoming overeenkomst vormt onrechtmatige daad jegens derden................................16
28. (Omgekeerde) doorbraak...........................................................................................................16
29. Aantasting van eer, goede naam en privacy...............................................................................16
30. Relativering van de vereisten van de onrechtmatige daad; afrondende opmerkingen..............18
Hoofdstuk 3: Kwalitatieve aansprakelijkheden.....................................................................................19
, 31. Inleiding......................................................................................................................................19
32. Kinderen.....................................................................................................................................20
33. Ondergeschikten.........................................................................................................................20
34. Niet-ondergeschikte opdrachtnemers en vertegenwoordigers..................................................21
35. Gebrekkige roerende zaken........................................................................................................22
36. Gebrekkige opstallen..................................................................................................................22
37. Gevaarlijke stoffen, stortplaatsen en boorgaten........................................................................22
38. Dieren.........................................................................................................................................23
39. Gebrekkige producten................................................................................................................23
40. Motorrijtuigen............................................................................................................................23
Hoofdstuk 4: Overige aansprakelijkheden............................................................................................25
41. Oneerlijke handelspraktijken......................................................................................................25
42. Misleidende en vergelijkende reclame.......................................................................................26
43. Aansprakelijkheid bij elektronisch rechtsverkeer.......................................................................26
Hoofdstuk 5: Schadevergoeding...........................................................................................................28
44. Inleiding......................................................................................................................................28
45. Aard van het schadebegrip, soorten schade en de vorm van schadevergoeding.......................28
46. Vermogensschade: gemaakte kosten.........................................................................................29
47. Vergoeding van immateriële schade..........................................................................................29
48. Schadebegroting.........................................................................................................................30
49. Voordeelstoerekening................................................................................................................30
50. Eigen schuld................................................................................................................................31
51. Letsel- en overlijdensschade.......................................................................................................31
52. Matiging en limitering.................................................................................................................32
Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-IV..........................................................................................................32
Hoofdstuk 11: Zaakwaarneming.......................................................................................................32
Hoofdstuk 12: Onverschuldigde betaling..........................................................................................35
Hoofdstuk 13: Ongerechtvaardigde verrijking..................................................................................38
,Hoofdstuk 1: Inleiding
Mits er aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan, biedt het aansprakelijkheidsrecht het slachtoffer de
mogelijkheid om zijn schade af te wentelen op de veroorzaker daarvan. De schade wordt hiermee
verplaatst van de benadeelde naar de aansprakelijke.
1. Afwentelingsmechanismen
Het indekken tegen schade is iets van alle tijden. In de loop der tijden zijn er vier mechanismen
ontstaan waardoor benadeelden hun schade geheel of gedeeltelijk op anderen kunnen afwentelen:
1. Het stelsel van sociale zekerheid
2. Particuliere verzekering
3. Fondsen
4. Aansprakelijkheidsrecht
Het stelsel van sociale zekerheid
De sociale zekerheid is een publiekrechtelijk geregelde vorm van collectieve solidariteit. Iedereen
draagt een beetje bij aan de financiering daarvan. Kenmerkend voor de sociale zekerheid is dat het een
zeker bestaansminimum probeert te garanderen. Het doel is dus niet om iemand voor schade te
compenseren. Het gevolg hiervan is wel dat een slachtoffer ook aanspraak hierop maakt als diegene
zelf schuld heeft aan de oorzaak van de schade. Verder biedt het ook geen compensatie voor eventueel
emotioneel leed.
Particuliere verzekering
Via een particuliere verzekering (privaatrechtelijke overeenkomst) kunnen mensen zich verzekeren
tegen allerlei onheil. De omvang van de dekking wordt geregeld in de voorwaarden. Denk hierbij
bijvoorbeeld aan je zorgverzekering die je kunt upgraden.
Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen een sommenverzekeringen en schadeverzekering. Bij
een schadeverzekering wordt het risico op bepaalde schade afgedekt met een verzekering. Bij een
sommenverzekering bestaat er geen relatie tussen de schade en uitkering. Een voorbeeld hiervan is een
ongevallenverzekering waarbij de verzekeraar verplicht is om tot uitkering van een bedrag waarvan de
hoogte is gekoppeld aan de mate waarin het slachtoffer invalide wordt. Een ander voorbeeld is de
aansprakelijkheidsverzekering waarop later nog wordt ingegaan.
Fondsen
Voor bepaalde gevallen heeft de overheid een fonds opgericht om slachtoffers gedeeltelijk te
compenseren voor het hen overkomen leed. Hierbij gaat het om situaties waarin het
aansprakelijkheidsrecht geen soelaas biedt of omdat de schade niet op een andere manier verhaald kan
worden. Een voorbeeld hiervan is het Schadefonds Geweldsmisdrijven. In de praktijk spelen dit soort
fondsen bij de afwikkeling van schade een marginale rol.
Aansprakelijkheidsrecht
Mits er aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan, biedt het aansprakelijkheidsrecht het slachtoffer de
mogelijkheid om zijn schade af te wentelen op de veroorzaker daarvan. De schade wordt hiermee
verplaatst van de benadeelde naar de aansprakelijke. Bij de hierboven gegeven voorbeelden wordt de
schade juist verspreid over een grote groep mensen of algemene middelen.
2. Kenmerken en onderlinge verhouding
Een belangrijk kenmerk van het aansprakelijkheidsrecht is dat het de doelstelling heeft het slachtoffer
volledig te willen compenseren. En niet dus slechts een bestaansminimum garanderen. Dit betekent
dat het slachtoffer in de positie wordt gebracht waarin hij zou hebben verkeerd als de
schadeveroorzakende gebeurtenis niet zou hebben plaatsgevonden. Daarnaast heeft de benadeelde
vaak ook recht op smartengeld.
,Uit het bovenstaande blijkt dat een slachtoffer zijn schade vaak op verschillende manieren vergoed
kan zien. Afstemming van deze aanspraken gebeurt min of meer automatisch doordat men enkel de
schade vergoed kan krijgen die hij niet elders vergoed krijgt. Heeft men bijvoorbeeld de schade
volledig vergoed gekregen van de veroorzaker dan kan er geen aanspraak meer gedaan worden op een
fonds en vice versa. Juridisch gesproken komt dit neer op voordeelstoerekening (6:100 BW). De reeds
vergoede bedragen worden al als voordeel gezien.
3. Bronnen van verbintenissen en samenloop
Er zijn vijf bronnen van verbintenissen die naar burgerlijk recht worden onderscheiden. Een
verplichting tot betaling kan namelijk uit verschillende bronnen voortvloeien:
- De zaakwaarneming (6:198 BW)
- Onverschuldigde betaling (6:203 BW)
- Ongerechtvaardigde verrijking (6:212 BW)
- Overeenkomst (6:74 BW)
- Onrechtmatige daad (titel 6.3)
In deze samenvatting komt alleen de aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad ter sprake.
4. Onrechtmatige daad: persoonlijke en kwalitatieve aansprakelijkheid en
vestigings- en omvangsfase
4.1 Algemeen
De onrechtmatige daad komt in titel 3 van boek 6 BW aan de orde en bevat op zichzelf verschillende
grondslagen voor aansprakelijkheid. Zie voor het overzicht het rijtje hieronder:
- Onrechtmatige daad (6:162 BW)
- Groepsaansprakelijkheid (6:166 BW)
- Aansprakelijkheid voor kinderen (6:169 BW)
- Aansprakelijkheid voor ondergeschikten (6:170 BW)
- Aansprakelijkheid voor niet-ondergeschikten (6:171 en 172 BW)
- Aansprakelijkheid voor gebrekkige roerende zaken (6:173 BW)
- Aansprakelijkheid voor een gebrekkige opstal (6:174 BW)
- Aansprakelijkheid voor gevaarlijke stoffen (6:175-178 BW)
- Aansprakelijkheid voor dieren (6:179 BW)
- Nog enkele andere regelingen in afdeling 6.3.3 en 6.3.4(a)
Hoewel in bepaalde gevallen de bovenstaande regelingen naar elkaar verwijzen, vormen zij ieder een
afzonderlijke grondslag voor aansprakelijkheid. Het staat de benadeelde vrij om te kiezen op welke
grondslag de vordering wordt gebaseerd. Het begrip onrechtmatige daad kan in enge zin (6:162 BW)
en in ruime zin (titel 3.3) benaderd worden. Het hangt van de context af wat er wordt bedoeld met
onrechtmatige daad.
4.2 Persoonlijke en kwalitatieve aansprakelijkheid
Aansprakelijkheid kan worden onderscheiden in persoonlijke en kwalitatieve aansprakelijkheid. Er is
sprake van persoonlijke aansprakelijkheid wanneer men zelf het schadeverwekkend gebeuren heeft
doen ontstaan. Er kan ook sprake zijn van aansprakelijkheid in een bepaalde hoedanigheid
(kwalitatieve aansprakelijkheid). Dit kan omdat men heeft in te staan voor personen, of het gedrag
daarvan, tot wie men in een bepaalde betrekking staat. Het is ook mogelijk dat men heeft in te staan
voor een veilige toestand of werking van zaken waarvan men eigenaar, producent of gebruiker is.
Kwalitatieve aansprakelijkheid kan als consequentie hebben dat iemand aansprakelijk is, terwijl hij
geen deel uitmaakt aan het ontstaan hiervan. Denk bijvoorbeeld aan een werkgever die aansprakelijk
is, terwijl zijn chauffeur een aanrijding veroorzaakt. Wanneer er sprake is van aansprakelijkheid
zonder schuld spreekt men van risicoaansprakelijkheid.
,In het Burgerlijk Wetboek (BW) is een duidelijke scheiding aangebracht tussen persoonlijke
aansprakelijkheid (afd. 6.3.1) en kwalitatieve aansprakelijkheid anderzijds (afd. 6.3.2). In hoofdstuk 2
en 3 wordt hier nader op ingegaan.
4.3 Vestigings- en omvangsfase
De fase waarin onderzocht wordt of er een grondslag voor aansprakelijkheid is wordt aangeduid als de
vestigingsfase. Om vervolgens vast te stellen of de aansprakelijke de volledige schade moet vergoeden
,en in welke mate dient er te worden gekeken naar afd. 6.1.10 BW. Dit onderzoek noemt men de
omvangsfase. In de praktijk is het onderscheid tussen beide fasen niet altijd even duidelijk maar zijn
de afdelingen wel van elkaar gescheiden in het wetboek.
5. Verbod en aansprakelijkheid voor onrechtmatige daad
Wanneer er sprake is van een dreigende onrechtmatige daad of een herhaling hiervan, kan degene
wiens belang dreigt te worden aangetast een verbod bij de rechter vorderen. Dit kan echter alleen
wanneer er sprake is van een reële dreiging, de eiser belang heeft bij een verbod en het verbod
voldoende is bepaald.
Het is mogelijk dat een verbod strijdig is met een/het algemeen belang, maar dat het toestaan van een
gedraging betekent dat de belangen van enkele individuen worden opgeofferd ten behoeve van de
meerderheid. In zo’n geval bestaat de oplossing uit het toestaan van de gedraging, maar met de
verplichting de benadeelden te compenseren. Deze problematiek speelt voornamelijk in de verhouding
overheid-burger. Men spreekt hier ook wel over het beginsel van gelijkheid voor openbare lasten.
6. Aansprakelijkheidsverzekering en verzekerbaarheid
Het belang van de aansprakelijkheidsverzekering voor het moderne aansprakelijkheidsrecht is groot.
Het accent hierbij is steeds meer komen te liggen op het garanderen dat de benadeelde zijn schade
vergoed krijgt. In bepaalde gevallen heeft de wetgever een aansprakelijkheidsverzekering verplicht.
Denk bijvoorbeeld aan de Wet Aansprakelijkheidsverzekering Motorrijtuigen (WAM).
Of een bepaald risico verzekerbaar is hangt af van verschillende factoren. Onder andere van of de
verzekeraar een indicatie heeft van de kans dat het risico zich verwezenlijkt en de omvang van de
schade die daarbij ontstaat. Zonder deze gegevens is het namelijk moeilijk om de hoogte van een
premie vast te stellen.
Er zijn factoren die de verzekerbaarheid negatief kunnen beïnvloeden. Het toepassen van hedendaagse
zorgvuldigheidsnormen op gedragingen uit het verleden bijvoorbeeld (retroactieve werking). Oftewel
aansprakelijkheid voor iets waar de verzekeraar geen rekening mee heeft kunnen houden vanwege
veranderende normen. Daarnaast is het voor verzekeraars lastig als zij schade moeten vergoeden die
niet door hun verzekerde is ontstaan. Bijvoorbeeld de schade die door een medicijn is aangericht, die
zich jaren later pas openbaart wanneer het niet meer te achterhalen is welke producent dat medicijn
verschaft heeft.
De aansprakelijkheidsverzekering mag het de verzekerde juist niet financieel mogelijk maken om
onrechtmatig schade toe te brengen. De aansprakelijkheidsverzekeraar wordt dan namelijk de sponsor
van onrechtmatig gedrag. Verzekeringspolissen bevatten om deze reden opzetclausules. Op grond van
deze clausules is de verzekeraar niet verplicht tot uitkering wanneer de verzekerde opzettelijk
onrechtmatige schade toebrengt.
7. Van schuld naar risico
Welke ontwikkelingen hebben plaatsgevonden in het aansprakelijkheidsrecht?
,Binnen het aansprakelijkheidsrecht heeft een ontwikkeling plaatsgevonden van schuld naar risico.
Deze ontwikkeling wordt duidelijk in de totstandkoming van risicoaansprakelijkheden. Voor deze
ontwikkeling bestaan een aantal reden.
Ten eerste heeft de technische en industriële ontwikkeling een grote rol gespeeld. Hierdoor ontstonden
(en ontstaan) steeds meer bronnen van gevaar die schade toe konden brengen zonder dat er een
persoonlijk verwijt te maken viel. Individuen die schade lijden door activiteiten die in het algemeen
belang zijn (industrialisatie, verkeer) dienen hun schade vergoed te krijgen.
Er zijn risicoaansprakelijkheden die samenhangen met de aansprakelijkheid voor een rechtmatige
daad. Denk bijvoorbeeld aan de aansprakelijkheid van een bezitter van een dier. De bezitter is
aansprakelijk voor de door het dier aangerichte schade. Men kan dus niet zomaar uitgaan van de
negentiende eeuwse theorie ‘geen aansprakelijkheid zonder schuld’.
Om risicoaansprakelijkheden te rechtvaardigen wordt er gekeken naar de volgende argumenten:
- Gevaar
o Wie gevaar vermeerdert, vermeerdert daarmee zijn aansprakelijkheid (het gevaar dat
van een zaak uitgaat);
- Heeft iemand profijt van een bepaalde zaak of activiteit?
o ‘Wie de lusten heeft moet ook de lasten dragen’;
- Vermogen om de schade te dragen
o ('capacity to bear the loss');
- Verzekerbaarheid.
o Een schadevergoedingsplicht kan echter niet alleen afhangen van de mogelijkheid tot
verzekering.
8. Functies van het aansprakelijkheidsrecht
Door middel van het aansprakelijkheidsrecht wordt een evenwicht gevonden tussen de behoefte aan
veiligheid enerzijds en de behoefte aan vrijheid anderzijds. Op welke behoefte de nadruk ligt verschilt
per tijd en plaats. Het aansprakelijkheidsrecht heeft daarmee in ieder geval twee functies: compensatie
en preventie.
De functie van het aansprakelijkheidsrecht is om te bepalen in welke gevallen er recht bestaat op
compensatie. Preventie is een functie die vooral in de economische analyses van het
aansprakelijkheidsrecht centraal staat. Er wordt onderzocht welke regels voorzichtig gedrag
stimuleren. Dit betekent echter niet dat schade ten koste van alles moet worden voorkomen. Daarnaast
hoeft de aanwezigheid van een aansprakelijkheidsverzekering de preventieve werking van het
aansprakelijkheidsrecht niet te ondermijnen. De stimulans tot voorzichtig gedrag bestaat dan namelijk
uit het eigen risico, eventuele sancties en het in gebruik nemen van veiligheidsvoorschriften.
Het aansprakelijkheidsrecht heeft een defensieve, rechtshandhavende functie. Maar daarnaast ook een
offensieve functie. Het beschermt namelijk niet alleen de bestaande verhoudingen maar biedt ook
ruimte aan niet van te voren vastgelegde rechten.
Ten slotte heeft het aansprakelijkheidsrecht een ventielfunctie. Gevoelens van onvrede die door de
politiek onvoldoende worden weggenomen kunnen via het aansprakelijkheidsrecht bij de rechter
belanden.
9. Verjaring
9.1 Algemeen
De vordering tot schadevergoeding uit onrechtmatige daad kent net als rechtsvorderingen in het
algemeen een verjaringstermijn. Eventueel kan deze verjaringstermijn van rechtswege worden
verlengd. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen een lange en een korte verjaringstermijn.
Voor enkele gevallen bestaat zowel een korte als een lange verjaringstermijn.
, 9.2 Korte verjaringstermijn
De Hoge Raad heeft besloten dat aan een korte verjaringstermijn (5 jaar) niet alleen rechtszekerheid,
maar ook billijkheid ten grondslag ligt. De verjaringstermijn neemt hierbij geen aanvang wanneer de
benadeelde niet in staat is een vordering in te stellen en de oorzaak van deze onmacht valt toe te
rekenen aan de aansprakelijke. Het gaat hierbij voornamelijk om slachtoffers van mishandeling, die in
verband met het verwerkingsproces langer nodig hebben om een vordering in te stellen.
9.3 Lange verjaringstermijn
Een lange verjaringstermijn (20 tot 30 jaar) is objectief, maar de redelijkheid die in art. 6:2 BW wordt
voorgeschreven kan in de weg staan van de mogelijkheid dat de veroorzaker zich beroept op verjaring.
Kan een verjaringstermijn gestuit worden?
De verjaringstermijn van de vordering tot schadevergoeding kan door stuiting weer opnieuw beginnen.
Dit kan door een eis, schriftelijke mededeling of aanmaning. Het komt erop neer dat de schuldenaar
zich bewust is van het feit dat de schuldeiser nog aanspraak maakt op vergoeding, zodat de
schuldenaar niet meer beschermd kan worden met verjaring. Daarnaast heeft het instellen van een eis
(rechtsvervolging) ook een stuitende werking. Hetzelfde geldt voor een beding in een overeenkomst,
zoals een vaststellingovereenkomst of een erkenning door een schuldenaar.
10. Drie thema’s: Europeanisering, afwikkeling van schade en claimcultuur
10.1 Europeanisering
De invloed van de EU op het nationale aansprakelijkheidsrecht is relatief beperkt. Het
aansprakelijkheidsrecht in lidstaten bestaat vrijwel geheel uit nationaal recht. Europese Richtlijnen op
het gebied van aansprakelijkheidsrecht bestaan wel.
10.2 Afwikkeling van schade
Particulieren zien soms af van hun recht op schadevergoeding door de hoge psychische druk en het
tijdrovende proces. Dit komt voornamelijk naar voren wanneer een particulier het moet opnemen
tegen een grote onderneming of soms zelfs de overheid.
Wanneer er sprake is van een groot aantal slachtoffers kan er een collectieve actie worden ingesteld.
Dit is zowel voor slachtoffer als voor aangesprokene meestal niet efficiënt. Om hiervoor een oplossing
te vinden zijn er vier wettelijke regelingen tot stand gebracht:
- Wet Collectieve Massaschade (WCAM). De wet maakt het mogelijk een
vaststellingsovereenkomst voor de gehele groep slachtoffers verbindend te laten verklaren
door de rechter.
- Wet deelgeschilprocedure voor letsel- en overlijdensschade. Deze wet maakt het mogelijk dat
in het buitengerechtelijk afwikkelingstraject het oordeel van de rechter wordt gevraagd over
een geschilpunt dat partijen verdeeld houdt.
- Wet prejudiciële vragen aan de Hoge Raad. Deze wet geeft de rechter de mogelijkheid om een
rechtsvraag te stellen aan de Hoge Raad.
- Voorschotregeling. Slachtoffers kunnen een schadevergoeding vorderen en zich meningen in
het strafproces.
10.3 Claimcultuur?
Met een claimcultuur wordt een mentaliteit bedoelt, waarin mensen elkaar vaak en voor hoge
bedragen aansprakelijk stellen voor geleden schade (denk aan de claims in de Verenigde Staten). Het
gevolg hiervan is dat mensen en bedrijven zich moeten indekken of verweren tegen claims, waardoor
zij meer kosten moeten maken. De verzekerbaarheid van bepaalde risico’s komt hiermee in gevaar, de
rechterlijke macht wordt meer belast en er worden onnodige voorzorgsmaatregelen genomen. Er
ontbreken echter harde feiten om te stellen dat er daadwerkelijk sprake is van een claimcultuur. Wel is
het aantal claims toegenomen maar het bedrag dat door rechters wordt toegekend nauwelijks gestegen.
