Hoofdstuk 1
De plaats van psychodiagnostiek binnen het hulpverleningsproces
- Inleiding
Psychodiagnostisch onderzoek vindt vaak plaats binnen een proces waarbij hulp wordt gezocht
voor klachten van/zorgen over een kind. De relatie tussen hulpverlener, ouders en kind is van
belang voor een goed hulpverleningsproces. Diagnostiek heeft als doel een situatie door-en-
door te leren kennen, om op grond van dat inzicht een verantwoorde beslissing te nemen over de
volgende stappen binnen het hulpverleningsproces. Ontwikkelingsgerichte kennis en ervaring is
cruciaal, net als de invloed van de context op de ontwikkeling kinderen.
- Diagnostiek: het betrouwbaar en valide in beeld brengen van de werkelijkheid
Betrouwbaarheid van de diagnostische beschrijvingen en verklaringen is belangrijk, net als de
validiteit. Ze dienen onafhankelijk van context te zijn, en te meten wat ze moeten meten. Het
diagnostisch proces verloopt via de empirische cyclus, door 5 fasen:
1. Observatie: verzamelen van gegevens.
2. Inductie: formuleren van hypothesen op basis van de waarnemingen
3. a. Deductie: afleiden van toetsbare voorspellingen uit die hypothesen
b. operationalisatie: deductie wordt voortgezet door bij iedere voorspelling adequate
onderzoeksmiddelen te kiezen om deze voorspellingen te toetsen.
4. Toetsing: het onderzoeksplan wordt uitgevoerd, waardoor nieuwe gegevens verzameld
worden.
5. Evaluatie: de uitkomsten van het onderzoek worden teruggekoppeld naar de
hypothesen; welke kunnen geaccepteerd worden en welke moeten verworpen worden?
De methode heeft is cyclisch -> feedback wordt teruggekoppeld en na evaluatie kunnen weer
nieuwe hypothesen worden opgesteld en is een volgende ronde van toetsing mogelijk.
- Empirisch onderzoek in de hulpverlening: de regulatieve cyclus
De nadruk ligt op voorspellen en toetsen. De regulatieve cyclus = het hulpverleningsproces dat
als doel heeft bij te dragen aan een gewenste verandering in het leven van het kind. Het is gericht
op het transparant en verantwoord nemen van beslissingen om de gevraagde verandering te
bewerkstelligen. De volgende stappen maken hier deel van uit:
1. Probleemherkenning: brede en oriënterende blik. Instrumenten als toetsen,
vragenlijsten en observatielijsten worden gebruikt. Aan het eind van deze fase worden
beslissingen genomen over de classificatie, diagnostiek en assessment.
2. Probleemdefiniëring: onderzoek verloopt gerichter, er worden specifieke instrumenten
gebruikt en er zijn meerdere disciplines betrokken. Zo klein mogelijk maken van
onzekerheidsmarge. Ontstaan van een casusconceptualisatie.
3. Kiezen van de interventie: op basis van de casusconceptualisatie en de betrokkenen
wordt er gekeken naar een interventie. Hier zijn veel overwegingen -> leeftijd,
ontwikkelingsniveau, context.
4. Planning: de logistiek van het interventieplan centraal staat (wie doet wat?). Concrete
criteria worden vastgesteld aan de hand waarvan voortgang beoordeeld kan worden.
5. Uitvoering interventie: de interventie dient zo veel mogelijk uitgevoerd te worden
volgens het opgestelde protocol -> bewaken van de treatment integrity of
, implementation fidelity. Het meten van de effecten tijdens de hulpverlening met
standaardinstrumenten -> routine outcome monitoring (ROM). De fase eindigt met het
besluit dat het interventieplan uitgevoerd is, voldoende resultaat is bereikt of gestopt
moet worden wegens onuitvoerbaarheid.
6. Eindevaluatie: er wordt gekeken naar het bereikte effect, tevredenheid van het kind en
betrokkenen. Het effect van een behandeling kan na een tijdje weer verdwijnen, net als
dat het effect pas na enige tijd zichtbaar is (sleper effect).
- Perspectieven op de regulatieve cyclus
- Handelingsgerichtheid
Door de diagnostiek in dienst te stellen van de te nemen beslissingen krijgen diagnostische
activiteiten een handelingsgerichte focus. Dat moet de diagnosticus helpen de verleiding te
weerstaan om vooral véél informatie te verwerven en te streven naar volledigheid (dit is
onhaalbaar, onbetaalbaar en onwenselijk, omdat het de hulpverlening onnodig vertraagt en de
hulpvrager onnodig belast).
- Methodisch werken en kwaliteit
Bij psychodiagnostisch onderzoek is het van belang om je handelen te verantwoorden. Het is van
belang te blijven reflecteren over de juistheid van verklaringen en de gepastheid van interventies.
- Algemene, contextspecifieke of specifiek werkzame factoren
Methodisch werken brengt structuur in het handelen van de hulpverlener en dat is op zich al een
factor die de kans op succes vergroot -> algemeen werkzame factor. Er zijn factoren gekoppeld
aan een bepaalde context -> contextspecifieke werkzame factoren (school, pleegzorg). Deze
theorie over effectiviteit wordt het common factors-model genoemd.
- De therapeutische alliantie
De relatie tussen kind en hulpverlener wordt aangeduid met therapeutische alliantie.
Eigenschappen van een succesvolle hulpverlener zijn vriendelijkheid, empathie, enen
,ondersteunende houding en flexibele werkwijze. De kwaliteit van de alliantie heeft een grote
invloed op het succes van het proces van diagnostiek en behandeling. Kind en ouders moeten
hierbij kunnen rekenen op de deskundigheid en discretie van de hulpverlener maar ook op
respect, empathie en betrokkenheid. Een keerzijde van het proces is nabijheid -> de
hulpverlener zal zorgvuldig moeten afstemmen op het kind en ouders en daar emotioneel en
fysiek present moeten zijn. Feedback is belangrijk voor de hulpverlener. Manieren om alliantie te
versterken zijn: samenwerken bij het nemen van beslissingen, het stellen van doelen en
deadlines voor die doelen en aandacht besteden aan de culturele waarden en normen binnen
het gezin die de opvoeding beïnvloeden -> humor is belangrijk.
Op tijd signaleren van gevoelens van machteloosheid en uitzichtloosheid, klachten als slecht
slapen en stemmingswisselingen is nodig, vaak lukt dit aangeven alleen in een vertrouwd team.
- Cultuur binnen de psychodiagnostiek
- Omgang met culturele diversiteit
Cultuur is van invloed op de wijze waarop het kind en de ouders over hun zorgen communiceren
en over wat zij verwachten van de hulpverlener. Culturele diversiteit uit zich op uiteenlopende
niveaus: tastbare zaken (kleding); waarden; normen; basiswaarden.
- Cultuur en kennis
Kennis van verschillende culturen helpt te voorkomen dat klachten, zorgen en de beleving
daarvan verkeerd worden geïnterpreteerd. Een belangrijk verschil is de machtsafstand tussen
generaties. Afwijken van de norm kan veel stress met zich meebrengen -> migratie. In een
laagcontextcultuur doet de context van de mededelingen er niet echt toe: hulpverlener die een
mening geeft kan bot overkomen en er kan weerstand ontstaan, tijd is geld. In een
hoogcontextcultuur is een gesprek juist er van belang.
- Culturele competentie
Ook binnen een cultuur is er diversiteit. Culturele normen spelen bij psychometrische
instrumenten een rol: het is altijd de vraag in hoeverre de gebruikte normen van toepassing zijn
op de onderzochte persoon.
- Juridische verantwoordelijkheden
In de hulpverlening bestaan regels om de betrokkenen vooraf duidelijkheid te geven over hun
rechten en plichten -> er moet altijd sprake zijn van informed consent. Aandachtspunten binnen
de hulpverlening zijn:
1. Toestemming voor hulpverlening
2. Hulp aan kinderen onder de 12 jaar -> consent van beide ouders
3. Hulp aan kinderen van 12 t/m 15 jaar -> toestemming van kind is belangrijker dan die
van ouder
4. Hulp aan kinderen van 16 jaar en ouder -> geen toestemming van ouder nodig
5. Hulp wanneer ouders het onderling oneens zijn
6. Hulp in acute situaties, met ingrijpende en niet-ingrijpende handelingen ->
toestemming van ouders/kind is niet vereist in acute situaties. Bij niet ingrijpende
handelingen mag toestemming van ouders worden verondersteld.
7. Hulp wanneer slechts één ouder het kind opvoedt
, 8. Hulp wanneer één ouder niet reageert op een verzoek tot toestemming ->
vervangende toestemming aanvragen bij de rechter
9. Hulp wanneer een ouder weigert en er, wel of niet acuut, ernstige schade dreigt ->
aanvraag bij Raad van Kinderbescherming
- Toestemming via school of instelling
Er kan alleen via school toestemming gegeven worden als ouders geïnformeerd zijn en akkoord
gaan. Ook moeten ouders van elk onderzoek op de hoogte gebracht worden.
- Informatie opvragen bij anderen
Voor het opvragen en inzien van informatie bij andere instellingen en hulpverleners is
toestemming van beide ouders en van het kind zelf vereist (na 12 jaar).
- Mag de hulpverlener bij anderen melden dat deze contact heeft met een kind/gezin?
Beroepsgeheim geldt in alle gevallen, en niks mag buiten de ouders en het kind om.
- Verwijsindex risico jongeren
Een systeem wat de hulpverlener toegang biedt en waarin zij een vermoeden kunnen melden dat
‘de noodzakelijke condities voor een gezonde en veilige ontwikkeling van de jeugdige
daadwerkelijk worden bedreigt’.
- Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling
Onderdeel van deze meldcode is dat moet worden overlegd met gespecialiseerde hulpverleners.
Bij consultatie buiten het team, kan de privacy van de betrokkenen gewaarborgd blijven door de
gegevens geanomiseerd te verstrekken. De melder zelf kan ook anoniem blijven ten opzichte van
het betrokken gezin, maar niet ten opzichte van de betrokken instantie.
Hoofdstuk 2 – theoretische aspecten van de psychodiagnostiek
- Disciplines en theorieën in de psychodiagnostiek
Bij het psychodiagnostisch proces zijn vaak meerdere disciplines betrokken: orthopedagoog,
logopedist, kinderpsychiater, etc. Multidisciplinair werk vergt kennis van elkaars
referentiekaders en vaardigheden om onderling te overleggen op basis van inhoudelijke
argumenten om in gezamenlijkheid tot een geïntegreerd beeld te komen. Drie professionele
disciplines:
1. De discipline van de psychiatrie: gericht op het onderkennen van psychopathologie ->
vaak gericht op het ‘ziekte’/medische model. Van ziekte is naar stoornis gegaan en van
stoornis is overgestapt naar syndroom; een groep symptomen die in of meer met elkaar
vast in verband komen. Het orderenen van symptomen is cruciaal voor de psychiatrische
classificatie -> DSM 5. Er kan sprake zijn van comorbiditeit.
2. De discipline van de ontwikkelingspsychologie: rond 1900 ontstond er interesse in de
verloop van de ontwikkeling van kinderen. Het doel was empirische kennis voor de
praktijk van opvoeding, onderwijs en hulpverlening. Er werden testen en vragenlijsten
ontwikkelt, die nu nog altijd gebruikt worden, met als voordeel dat ze de ernst van de
klachten meetbaar maken. Een nadeel is dat ze de interactie met de omgeving vaak
minder goed in beeld brengen.
