1
Samenvatting hoofdstukken uit: Het verhaal van de grondwet. Zoeken
naar wij – W. Voermans (Amsterdam 2019)
Hoofdstuk 1. Inleiding: de eeuw van de grondwet
De 20e eeuw kan met recht de eeuw van de grondwet genoemd worden. Gedurende deze periode
nam het aantal grondwetten exponentieel toe. Van de leden van de Verenigde Naties heeft 97,9%
een geschreven grondwet. De meeste van hen (74%) zijn van na 1975. Het is opmerkelijk dat bijna
alle wereldburgers tegenwoordig onder een grondwet vallen, want het is historisch gezien een
relatief recent verschijnsel. Hoe kon de grondwet in zo’n korte tijd ‘viraal’ gaan? Hier is eigenlijk nog
geen verklaring voor gegeven door wetenschappers.
Een mogelijke verklaring hiervoor is dat sommigen deze ‘vooruitgang’ vanzelfsprekend vinden, of zich
eigenlijk schamen over het weinig unieke aan hun nationale grondwet. De meeste grondwetten zijn
namelijk gekopieerd van andere landen, en zeker geen unieke prestaties van de eigen cultuur of
geschiedenis. Vaak blijkt er ook iets uit van het koloniale verleden. Deze kopieën worden ook wel
‘constitutional transplants’ genoemd.
Uiteindelijk hebben de grondwetten wel het vermogen gehad om de ‘constitutionele mens’ voort te
brengen. Dit is iemand voor wie de in grondwetten vastgelegde liberaal-democratische waarden
vanzelfsprekend zijn. Via opvoeding en onderwijs zijn deze waarden geïnternaliseerd.
Grondwetten zijn vaak ook ingewikkeld, en de behandeling ervan kan saai overkomen. Dat kan ook
een verklaring zijn voor het feit dat er weinig aandacht voor is.
Ran Hirschl geeft drie wetenschappelijke verklaringen voor de groei en overeenkomsten van
grondwetten:
1. De ideële duiding. Volgens dit ‘verhaal’ is de opkomst van grondwetten het gevolg van de
kracht van het ideaal, van het constitutionalisme. Men gelooft in het intrinsiek goede van
individuele vrijheid en beperking van het overheidsgezag. Dit is een vorm van
vooruitgangsgeloof. De opkomst van de grondwet is een onvermijdelijk gevolg van de loop
van de geschiedenis, waarin mensen steeds beter geleerd hebben hoe ze de samenleving
moeten vormgeven.
2. Het functionele verhaal. Het menselijk leven wordt beheerst door markten en transacties.
Grondwetten spelen hierin een coördinerende rol. Ze bestrijden onzekerheden die
consumenten en investeerders in de weg kunnen staan. Grondwetten zorgen voor
voorspelbaarheid en dat is belangrijk voor economische groei.
3. De ‘strategisch-politieke’ verklaring. Grondwetten zijn strategische instrumenten, waarmee
grootschalige menselijke samenwerking in politieke gemeenschappen vormgegeven kan
worden. Grondwetten geven daarnaast ook het speelveld aan in de strijd om de macht. Het
is een balans tussen zo efficiënt mogelijke samenwerking en de voortdurende strijd om
leiderschap.
1
, 2
De verbeelde wereld van het recht
Hirschls verklaringen lijken logisch, maar vertellen toch niet het hele verhaal. Ze bieden immers geen
antwoord op de vraag hoe het komt dat de grondwet pas zo kort het heersende model is, en dat vele
duizenden jaren de mensen kozen voor een ander ‘verhaal’. Om dit aanvullende antwoord te bieden
stellen sommige denkers dat alle mensen een soort ‘innerlijke constitutie’ bezitten, die hen gevoelig
maakt voor het constitutionalisme. Grondwetten omschrijven onze morele basisinstincten, is dan de
achterliggende gedachte.
Er is echter meer. Op basis van de grondwetsgedachte wordt recht gemaakt, verkiezingen gehouden
en instituties opgericht. Dit alles zijn menselijke constructies op basis van het grondwetsidee. Zaken
als eigendom en recht vormen een door mensen gemaakte werkelijkheid, van fundamenteel andere
aard dan de werkelijkheid van natuurverschijnselen zoals stenen en bomen. Grondwetten gaan om
de verbeelde werkelijkheid van de grondwettelijke orde. Het feit dat het gaat om een verbeelde
werkelijkheid maakt hen lastig te bestuderen.
Het verhaal van de grondwet (p. 40)
De populariteit van de grondwet is ook veroorzaakt door wereldbeschouwingen, door ideeën over
hoe mensen samen zouden moeten leven. Voor het antwoord op de vraag naar het waarom van de
grondwet moeten we niet kijken naar verklaringen als die van Hirschl. Die gaan voornamelijk over het
hoe van de grondwet. Hiervoor moet gezocht worden in de ideeëngeschiedenis, in de Middeleeuwen
en bij denkers als Hobbes en Locke.
Voor een groot deel bestaan grondwetten uit elementen die vertrouwen en erkenning bevorderen,
en zo mensen in staat stellen op hoog niveau met elkaar samen te werken. Daarnaast geven
grondwetten ook betekenis aan het bestaan van nationale bevolkingsgroepen, ze bieden een
‘verhaal’.
Een tweede belangrijke vraag is of de grondwet ook werkt. Heeft het nut? Er bestaan in de wereld
namelijk ook veel grondwetten die alleen op papier functioneren. Vaak zoekt men de oplossing
hiervoor in supranationale instellingen, die dan naleving moeten controleren. Grondwetten gaan
echter niet alleen over instituties, maar ook over overtuiging. De normen moeten door de mensen
geïnternaliseerd worden en vanzelfsprekend gevonden worden. Dat biedt een echt betrouwbare
basis voor de werking van grondwetten. Dit is het verhaal van de grondwet.
Nederland?
Nederland is een land zonder moderne grondwetstraditie. Moet daarom vanuit Nederland een
onderzoek naar deze traditie gedaan worden? In Nederland zelf is er weinig kennis over, en respect
voor de eigen grondwet. Anderzijds is het zo dat de normen van de Nederlandse grondwet inmiddels
tot de cultuur van Nederland behoren. De tekst van de Grondwet is onbekend, de principes ervan
niet. Dat spreekt er weer voor dat Nederland een geschikt land is om vanuit daar het verhaal van de
grondwet te bestuderen.
2
, 3
Hoofdstuk 2. Grondwetten overal
Bijna alle staten in de wereld hebben inmiddels een geschreven grondwet. Kunnen we de
grondwetsgroei op zichzelf onderzoeken, of moeten we de groei van de grondwet zien als het
neveneffect van een heel andere ontwikkeling, waarin het helemaal niet om grondwetten ging?
Nevenproduct van democratiegolven?
Volgens Samuel Huntington kent de geschiedenis drie democratiseringsgolven. In de afgelopen twee
eeuwen werden periodes van terreinwinst van democratische systemen ten opzichte van autoritaire
regimes afgewisseld met periodes waarin de democratie juist erodeerde. De eerste golf was tussen
1828-1926, de tijd na de grote revoluties. De eerste terugval was dan in de periode 1922-1942,
waarin er een wereldwijde opkomst van autoritaire regimes was. De tweede democratiseringsgolf
was in 1942-1962, het tijdperk van de dekolonisering. Tussen 1958-1974 was er weer een neergang,
onder meer door revoluties in Zuid-Amerika. De derde democratiseringsgolf was van 1974-2007,
waarin de meeste nieuwe democratieën ontstonden, onder andere als gevolg van de val van de
Berlijnse muur. Vanaf 2007 is er weer sprake van een terugval.
Democratische recessie
In 2018 publiceerde de organisatie Freedom House een rapport waarin het alarm sloeg over de
achteruitgang van de democratie wereldwijd. In veel landen ontstaan ‘illiberal democracies’ waarin
een autoritair systeem bestaat onder de dekmantel van een democratie.
De toename van het aantal grondwetten lijkt met enige vertraging te volgen op de
democratiegolven. Het is echter de vraag of we grondwetten en democratieën samen kunnen
nemen, want hoewel het aantal democratieën de laatste jaren afneemt, neemt het aantal
grondwetten niet af.
Zijn grondwetten misschien zo populair vanwege hun positieve effecten op de economie van een
land? Dit is echter een onvoldoende verklaring. Het hebben van een grondwet is immers iets anders
dan het je ook daadwerkelijk praktisch houden aan die grondwet. Daarnaast was er in de periode
1950-1962 een sterke groei van het aantal grondwetten terwijl het met de wereldeconomie
helemaal niet zo goed ging.
‘Nature or nurture?’
Volgens Marianne Jennings is de toename van grondwetten te verklaren door een toegenomen
menselijke afhankelijkheid van op schrift gestelde regels in plaats van op intrinsieke gedragsnormen
gericht te zijn. Zijn we niet te afhankelijk geworden van het recht als basis van de vormgeving van
onze samenleving? De wereld raakt steeds juridischer.
Juridische revolutie op kousenvoeten
Zijn alle grondwetten dan een bijproduct van een juridische revolutie?
In de beschrijving van het recht staan de fenomenologische (het recht zuiver zoals het is, opgetekend
in wetten, jurisprudentie, etc.) theorieën tegenover natuurrechtstheorieën (het recht volgt uit een
3
