Seksualiteit en samenleving
Inhoud
Hoorcollege 1A: perspectieven op seks(ualiteit) .......................................................................2
Hoorcollege 1B: basiskennis seksuele fysiologie in vogelvlucht .................................................7
Hoorcollege 2A: introductie op gender ................................................................................... 12
Hoorcollege 2B: transgender .................................................................................................. 18
Hoorcollege 3A: seksuele en relatiediversiteit ......................................................................... 21
Hoorcollege 4A: anticonceptie, abortus en onbedoelde zwangerschap ................................... 30
Hoorcollege 4B: AVA .............................................................................................................. 38
Hoorcollege 5A: seksuele gezondheid en soa/hiv preventie ..................................................... 39
Hoorcollege 6A: seksuele autonomie en consent.................................................................... 45
Hoorcollege 7A: commerciële seks ........................................................................................ 52
Hoorcollege 7B: sekswerk in de (gehandicapten)zorg .............................................................. 58
,Hoorcollege 1A: perspectieven op seks(ualiteit)
• Inleiding
• Safe space, brave space
• Positionaliteit en intersectionaliteit
• Belangrijkste perspectieven en theorieën
• Wat is seks
Inleiding op de cursus
• Wanneer kan een medische behandeling uitgevoerd worden, die gevolgen heeft voor het
geslacht van intersekse of transgender kinderen?
• Hoe gaan we om met de seksuele autonomie van iemand met de ziekte van Alzheimer?
• Hoe verhoudt beleidstaal over preventie van onbedoelde zwangerschappen zich tot de
ervaring van mensen die voor abortus kiezen?
❑ Voorbeelden van uitdagende maatschappelijke vraagstukken rond seksualiteit (ethisch,
gevoelig, politiek, polariserend, etc…)
❑ Diverse posities en perspectieven bespreken
❑ Basiskennis rond seksualiteit & seksuele gezondheid (niet klinisch!)
❑ Verdieping wat betreft perspectieven
❑ In dialoog met elkaar
Opzet cursus
Colleges
• Deel A: hoorcollege (basiskennis, theorie, toepassing)
• Deel B: college tour – professionele en/ of ervaringsperspectief
Werkgroepen
• Dialoog oefeningen
• Verdieping van de stof
• Werken aan portfolio-opdrachten
• In de werkgroepen wordt de stof uit de hoorcolleges niet herhaald, tenzij er actief vragen
worden gesteld.
Toetsing
• Tentamen 40%
• Portfolio 60%
o 20%: Blogpost media & seks
o 40%: briefwisseling perspectieven
o Daarnaast nog 2 reflectie-opdrachten waaraan voldaan moet worden
Let op: veel staat in de cursushandleiding. Er wordt weinig herhaling gegeven in de werkgroepen,
daarom belangrijk dat je de literatuur gelezen hebt
Safe space, brave space
Safe space is ontstaan in LGBTQ en vrouwenbeweging. Letterlijk ruimte om veilig te zijn, vrij van
veroordelen, conflicten en kritiek. Dit zijn we dus niet in deze colleges. In dit vak worden juist wel
de hot topics opgezocht. Er wordt in deze cursus geoefend met het bespreken van gevoelige
onderwerpen.
,From safe space to brave space
In deze cursus wordt er
buiten de comfort zone
getreden. Er wordt
dialoog gevoerd in de
stretch zone. Het is
echter nooit de bedoeling
om in de paniek zone te
komen. Als dit het geval is
geef het dan aan. Of stap
even terug.
Grondregels brave space
• Acceptatie: Accepteer verschillen in perspectief (‘agree to disagree’)
• Erkennen van je intenties en je impact: Ook als jij het niet zo bedoelt, kan het zijn dat je
iemand raakt. Het is oké om fouten te maken (en erop terug te komen). Neem het niet
persoonlijk, maar erken de gevoelens van een ander.
• Challenge by choice: Studenten hebben de optie om uit (en weer in) een uitdagende
conversatie te stappen.
• Respect: interacties zijn respectvol en er is respect voor elkaar als persoon.
• Niet aanvallen: we spreken af om elkaar niet aan te vallen (dat is iets anders als een
ander perspectief inbrengen).
Dialoog als interdisciplinaire conversatie
Hierbij worden volgende methode gebruikt;
deep democracy, socratisch gesprek en
spreekstok dialoog.
In hoeverre neem ik mezelf dan mee?
We praten wel over posities, normen en
waarden daar doet iedereen doet mee. Maar: je
hoeft echt niet alles te delen, ook niet als een
ander dat wel doet
Positionaliteit en intersectionaliteit
Positionaliteit heeft wortels in de sociale en culturele antropologie.
Standpunttheorie: Wie ik ben en waar ik vandaan kom bepaalt wat ik weet over de wereld wat
mijn overtuigingen zijn en wat ik zie. Hiermee we gaan voornamelijk met deze aan de slag.
Contexttheorie: relatieve sociale, culturele en politieke locatie tot een ander in een specifieke
context, sterk gerelateerd aan iemands sociale identiteit, standpunt en culturele praktijken.
Positionering als onderzoeker kan ook ingewikkeld zijn. Welke identiteiten noem je wel en welke
niet, en welke overwegingen en belangen zitten erachter. Maak je jezelf niet extra kwetsbaar en
,houd je daarmee dan niet juist ongelijkheid in stand? Welke ervaringskennis wordt gezien als
‘goed’ en welke roept juist twijfels op over je betrouwbaarheid of integriteit?
Positionaliteit gaat dus over:
• Sociale identiteiten
• Sociale locatie
• Achtergrond
Wat is intersectionaliteit
De manier waarop aspecten van sociale identiteiten (zoals gender,
etniciteit, sociale klasse, seksualiteit) interacteren en zo de
dagelijkse ervaringen vormen of kleuren.
Intersectionaliteit is een manier om na te denken over ongelijkheid
tussen en binnen sociale groepen (en dit bloot te leggen). En over
lagen van uitslagen en machtsverschillen:
• Hoe speelt sociale identiteit een rol
• Hoe interacteren bepaalde sociale identiteitsfactoren
• Welke rol speelt privilege en discriminatie
Perspectieven van seksualiteit
Belangrijk om te weten dat er verschillende ideeën waren in verschillende tijdsperiodes over
seksualiteit.
• 1906 geboorte van
seksualiteit: wat is normaal,
abnormaal, gezond en ziek.
Seksualiteit werd beschreven
vanuit een medisch
perspectief.
• Na WOII: onderzoek naar
seksualiteit door Kinsey, hij
was bioloog. Hij omschreef
seksualiteit zonder daar een
oordeel aan te veilen.
• 1960: seksuele revolutie (2e
feministische golf).
Onderzoek naar klaarkomen
als een seksueel respons
cyclus (fysiologisch proces)
,Sociaal constructionisme
Belangrijke personen
• William Simon & John Gagnon (sociologen)
seksueel gedrag is sociaal bepaald rolgedrag (= aangeleerd)
Cultureel bepaalde scripts, normen, belemmeren de vrijheid om hier uitingen aan te
geven
• Michiel Foucault (filosoof)
Macht bepaald welke discoursen over seksualiteit dominant zijn en hoe deze gedrag
reguleren
Seks was niet volledig te onderdrukt, maar wel geheim/zondig
• Susam Brownmiller (journalist/schrijver)
Feministische benadering van seksualiteit: sociale machtsstructuren zorgen voor
ongelijkheid in de socialisatie van mannen en vrouwen
Verkrachting is sociale strategie om vrouwen te onderdrukken
• Shere Hite
Vrouwelijke seksualiteit, coital imparative, orgasme kloof
Kennis en realiteit worden gevormd door sociale interacties, taal/discours, en culturele en
maatschappelijke contexten.
• Ontologie: de werkelijkheid is niet objectief en vast, maar sociaal geconstrueerd en
afhankelijk van de betekenis die we er aan toekennen in een culturele context
• Epistemologie: Postmodernisme: Kennis wordt niet objectief ontdekt, maar is relatief en
afhankelijk van perspectieven
Toegepast op seksualiteit
Maatschappelijke regulering en sociale interactie bepalen:
• Wat de norm is in seksualiteit
• Wat de betekenis is van seksualiteit
• De mate waarin mannen en vrouwen het recht hebben hun seksualiteit vorm te geven
Feministisch poststructuralisme
Deze stroming/perspectief is verwant aan social-constructionisme maar voornamelijk gericht op
gender en macht
• Verzet zich tegen essentialistische verklaringen van gender en seksualiteit
• Er is geen ‘natuurlijke of onveranderlijke’ essentie van vrouwelijkheid of mannelijkheid
• Dit is afhankelijk van tijd, cultuur, context
• Gender is ‘performatief’ (doing gender): iets wat voortdurend wordt gevormd door
gedrag, handelingen en taal
Essentialisme
De opvatting dat dingen (identiteit, eigenschappen, categorieën) een inwendige essentie of
natuurlijke aard hebben die onafhankelijk is van interpretatie of context
• Ontologie: de werkelijkheid is objectief en onafhankelijk van menselijke interpretatie
• Epistemologie: positivisme hoort bij deze stroming. Positivisme houdt in dat Kennis
wordt verkregen door empirische observatie en wetenschappelijk bewijs
Toegepast op seksualiteit
Sekse differentiatiemodel: Mannen en vrouwen zijn fundamenteel verschillend en dit komt door
prenatale processen
, Biopsychosociale benadering
Theoretisch compromis tussen essentialisme en sociaal-
constructionisme: het is een beetje van beide
• Er kunnen verschillende verklaringsmodellen nodig zijn om
een vraag te beantwoorden
• Menselijke gedrag wordt gevormd door biologische,
psychologische en sociale processen (biopsychosociaal
model)
Wat is seks
Clintons zaak heeft de deur geopend over een semantische discussie over de definitie van
sexual relations. Weten we eigenlijk wel wat er bedoeld wordt met seks, seksuele activiteit?
Definiëren van seks: hoe dan? (Gupta, 2024)
• Op basis van gedragingen;
Heeft een aseksueel persoon die aan BDSM doet, wel seks?
• Op basis van bepaalde delen van het lichaam:
Is het inbrengen van een vinger in de vagina seks?
• Op basis van doelen: plezier, orgasme, voortplanting;
En sekswerk dan, is dat geen seks?
• Op basis van bewuste intentie
Is sprake van seks als de ene persoon het zo ziet, maar de ander niet?
What about cyber seks met een robot, heeft de robot dan seks?
In het onderzoek labelen respondenten seksuele situaties steeds anders!
Op basis van subjectieve ervaringen
Mensen leren over tijd dat bepaalde lichamelijke sensaties seksueel verlangen zijn, en bepaalde
ervaringen tot seksueel plezier leiden, op basis van een iteratieve interactie tussen lichamelijke
en mentale processen en sociale concepten van seks. Dit model verklaart dat mensen in een
bepaalde tijd of plaats geneigd zijn om seks veelal op dezelfde manier te definiëren, maar ook
dat er variaties zijn tussen individuen.
Maatschappelijke definities van seks: coïtale imperatief
In veel westerse landen wordt penis in vagina seks als de ultieme vorm van seks gezien (meest
seks-achtig) welke problemen brengt dit met zich mee?
• Cis/hetero normatief! LHBTIQA+ ervaringen ‘tellen niet’?
• Prioriteren van plezier van de man: orgasme kloof
• Uitsluiten van mensen vanwege beperking of andere redenen dat mensen geen PIV seks
kunnen hebben
• Jongeren leren weinig over andere vormen zoals orale seks
• Ook wordt bijvoorbeeld penetratie met een vinger niet gezien als verkrachting
, Orgasmekloof bij cishetro jongeren
Rutgers onderzoek: Heb je meestal orgasmes bij de seks met je
(laatste) seksuele partner? Lesbische vrouwen hebben een veel
hoger orgasmepercentage (gelijk aan mannen) Frederick et al.
2018
Hoe komt dit? Er is gelijkheid in termen van capaciteit voor
seksueel plezier (responsiviteit op seksuele stimuli, seksuele
verlangen, zin in seks). Maar er is ongelijkheid in de kans op
orgasme bij PIV seks: PIV seks zorgt niet perse voor voldoende
clitorale stimulatie
Wat is seks
Er is geen essentialistische definitie: er zijn geen setjes criteria die alle seks en alleen seks
beschrijven, universeel over tijd en plaats. Gupta stelt dat we flexibele definities moeten
hanteren, omdat we daarmee erkennen dat er variatie is voor mensen in wat telt als seks. Seks
kan ook op een continuüm: geen seks – soort van-seks – zeker seks
WHO working definition of sexuality (2006)
Deze wordt veel gebruikt en veel naar verwezen omdat die ook gaat over maatschappelijk,
economische etc.
“…a central aspect of being human throughout life encompasses sex, gender identities and
roles, sexual orientation, eroticism, pleasure, intimacy and reproduction. Sexuality is
experienced and expressed in thoughts, fantasies, desires, beliefs, attitudes, values, behaviors,
practices, roles and relationships. While sexuality can include all of these dimensions, not all of
them are always experienced or expressed. Sexuality is influenced by the interaction of
biological, psychological, social, economic, political, cultural, legal, historical, religious and
spiritual factors.”
Hoorcollege 1B: basiskennis seksuele fysiologie in
vogelvlucht
Inhoud:
1. Geslachtelijke ontwikkeling
2. Anatomie en fysiologie
3. Intersekse variaties
4. Seksuele respons
Geslachtelijke ontwikkeling
XX → vrouw
XY → man
, Bij 15 weken is er duidelijke differentiatie
• Gonaden ontwikkelen tot testes of
eierstokken
• Genitale tuberculum vormt tot een penis of
tot een clitoris.
Gonaden zijn onzijdig in het begin en kunnen
zich ontwikkelen in mannelijk of vrouwelijk
genitaal. Er komen hormonen die zorgen voor
genitale vorming. Bij 15 weken is er duidelijke
differentiatie
Anatomie & fysiologie
De penis
de eikel is hetzelfde als de clitoris die je bij de vrouw aan de
buitenkant kan zien
De vulva
Dit is niet de vagina.
De vulva is de buitenkant de vagina is het
geboorte kanaal
De clitoris: veel meer dan een knopje
• Pas in 1998/2005 door uroloog Helen O’Connell
ontdekt
• Pas sinds 2021 correct in biologieboeken, maar
nog niet in allen
Het maagdenvlies (hymen, corona)
• Vaker een ‘randje’ slijmvliesweefsel, geen echt vlies
• Gesloten vlies uiterst zeldzaam (en gevaarlijk)
• Scheurt niet bij de eerste keer penetratie
• Het is niet mogelijk om maagdelijkheid vast te stellen
Maagdenvlies is een mythe, het is geen echt vlies. Over het algemeen is een het een soort randje
aan vlies. Het scheurt dus ook niet bij de eerste keer penetratie.
,Hormonen: veel misverstanden
• Hormonen hebben zowel fysiek als psychologie effecten.
• Hormonen, gedrag, en sociale omgeving interacteren met elkaar, hormonen relatief
kleinere invloed
Hormonen interacteren met de omgeving. Ze hebben een hele kleine invloed vergeleken
met de sociale context en andere factoren.
• Hormonen vergroten de kans op bepaald gedrag alleen (ze veroorzaken het niet)
• Het is complex → mythevorming
Intersekse genitaal
Prevalentie: 0,5-1,1%
• Diverse hormonale en genetische factoren kunnen bijdragen aan genitaliën die tussen
een penis en clitoris/ vulva in zitten, of incomplete structuren
o Hypospadie
o 5-ARD
o Turner syndroom
o Congenital Adrenal Hyperplasia
• Vormen van intersekse waarbij het genitaal wel past bij normatieve definities van man of
vrouw
• NB: Bij niet-intersekse personen is ook veel variatie in de grootte van de penis/ clitoris
Wat is intersekse dan eigenlijk?
De term intersekse verwijst naar de ervaringen van mensen die geboren zijn met een lichaam dat
niet voldoet aan de normatieve definitie van man of vrouw zoals de maatschappij die hanteert
(NNID).
Intersekse is een variatie op de normen die gelden voor de ‘diagnose’ mannelijke sekse of
vrouwelijke sekse. De norm voor ‘man’ is XY-chromosomen, penis, testes, testosteron en een
bepaalde lichaamsbouw, terwijl de norm voor ‘vrouw’ uitgaat van XX-chromosomen, vagina,
eierstokken en baarmoeder, oestrogeen en een andere lichaamsbouw. Toch worden er meisjes
geboren met XY-chromosomen en jongens met XX-chromosomen. Of jongens met een vagina en
meisjes met een clitoris die zo groot is, dat net zo goed van een kleine penis zou kunnen worden
gesproken. In die laatste situaties denken artsen en ouders nog vaak dat chirurgisch ingrijpen
noodzakelijk is. Toch is er in de meeste gevallen geen medische noodsituatie en wordt alleen om
cosmetische redenen geopereerd. Op dat moment wordt intersekse gemedicaliseerd.
Wordt door sommigen ook wel DSD genoemd (differences in sex development)
Waarom zo uitgebreid ingaan op intersekse?
• Komt behoorlijk veel voor, al is de exacte prevalentie niet duidelijk: schattingen 0,5 tot
1,1% → zo’n 87.000-190.000 in Nederland
• Slechts 1/3 van de bevolking weet wat het is, en dit hangt sterk samen met de attituden
ten aanzien van intersekse personen (Van Ditzhuijzen & Motmans, 2020)
• Veel intersekse personen groeien nog altijd op met het idee dat ze hierover moeten
zwijgen
Kiezen, zwijgen, snijden
Aanrader voor een documentaire over intersekse personen: https://npo.nl/start/video/kiezen-
snijden-zwijgen
Tot mijn kind zelf kan kiezen
Dit is een boek met ervaringsverhalen van ouders; https://aanbod.rutgers.nl/product/tot-mijn-
kind-zelf-kan-kiezen/
, De seksuele respons cyclus
Aandacht voor plezier
• Plezier komt niet vanzelf
Rik van Lunsen: “Mensen denken dat seks spontaan is, maar dat is niet zo. Er zijn drie
dingen belangrijk: de stimulus, de context en communicatie.”
• Biopsychosociaal
Er is een gaspedaal en een rempedaal.
Bancroft & Janssen: Dual control model
Het Dual Control Model laat twee kanten zien. 1. Sexual exciation system (gaspadaal) en
2. Sexual inhibition system (rempedaal). Vaak zijn we focussen we het grootste deel van
onze aandacht op het gaspedaal, maar het is ook belangrijk om aandacht te besteden
aan onze remmen.
Dyspareunie
De capaciteit tot opwinding is niet aangetast maar de verwachting van pijn doet heel veel.
Vrouwen die dyspareunie hebben kunnen net zo goed als andere vrouwen opgewonden raken,
maar de verwachting van pijn tast het seksuele opwinding aan.
Hiermee wordt vaak de pijn in stand gehouden.
