PB1002 - Geschiedenis van de psychologie (H0-5)
Introductie.............................................................................................................................................................................................. 4
H0 – Introduction: Studying the History of Psychology (pp. 3-20)..................................................................................................4
0.1 Redenen voor het bestuderen van de geschiedenis...............................................................................................................4
0.2 De geschiedenis van de psychologie heeft een geschiedenis................................................................................................4
0.3 Manieren om het verleden te bestuderen..............................................................................................................................5
Beslissen wie op te nemen...................................................................................................................................................5
Psychologie vs. psychologieën............................................................................................................................................6
0.4 Onze historiografische benadering.......................................................................................................................................6
Samenvatting............................................................................................................................................................................. 6
0 – Introductie (digitale werkboek)..................................................................................................................................................7
0.1 Waarom................................................................................................................................................................................ 7
0.2 Hoe...................................................................................................................................................................................... 7
Antieke Grondslagen.............................................................................................................................................................................. 8
H1 – Foundational Ideas from Antiquity (pp. 23-57).......................................................................................................................8
1.1 Het Griekse mirakel en de presocratische filosofen..............................................................................................................8
Het concept van de psyche...................................................................................................................................................9
Pythagoras’ wiskunde en filosofische paradoxen.................................................................................................................9
De Hippocraten....................................................................................................................................................................9
1.2 Het leven en de gedachten van Socrates.............................................................................................................................10
1.3 Plato’s leven en filosofie....................................................................................................................................................10
Platonisch idealisme..........................................................................................................................................................10
De Platonische erfenis........................................................................................................................................................ 11
1.4 Aristoteles en het empirisme..............................................................................................................................................11
Biologische taxonomie......................................................................................................................................................12
‘On the Psyche’................................................................................................................................................................. 12
1.5 Een atomaire voetnoot: Democritus, Epicurus en Lucretius...............................................................................................13
1.6 Drie islamitische pioniers...................................................................................................................................................14
Al-Kindi en de introductie van Indo-Arabische cijfers.......................................................................................................14
Alhazen en de moderne visuele wetenschap......................................................................................................................14
Avicenna over geneeskunde en de Aristotelische ziel........................................................................................................14
1.7 Europa’s intellectuele heropleving.....................................................................................................................................15
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 15
1 – Antieke grondslagen (digitale werkboek).................................................................................................................................17
1.1 Presocratische filosofen..................................................................................................................................................... 17
1.2 Plato en Aristoteles............................................................................................................................................................. 17
1.3 Democritus......................................................................................................................................................................... 17
1.4 De redding van de klassieke kennis....................................................................................................................................17
Bewustzijnsfilosofie............................................................................................................................................................................. 18
H2 – Pioneering Philosophers of Mind: Descartes, Locke and Leibniz (pp. 59-97).......................................................................18
2.1 René Descartes en het geest-lichaam onderscheid..............................................................................................................18
Descartes’ methode en ‘simpele naturen’...........................................................................................................................18
Descartes’ fysica................................................................................................................................................................ 19
Mechanistische fysiologie..................................................................................................................................................19
Rationele eigenschappen van de geest...............................................................................................................................20
Interactief dualisme...........................................................................................................................................................20
De erfenis van Descartes....................................................................................................................................................21
2.2 John Locke en de empirische traditie.................................................................................................................................21
Revolutie en tolerantie....................................................................................................................................................... 22
Politieke betrokkenheid.....................................................................................................................................................22
‘An Essay Concerning Human Understanding’.................................................................................................................22
Soorten kennis................................................................................................................................................................... 23
Praktische implicaties van Locke’s filosofie......................................................................................................................23
, 2.3 Gottfried Leibniz en continentaal nativisme.......................................................................................................................24
Wiskundige ontdekkingen in Parijs....................................................................................................................................24
In dienst van het Huis van Hanover...................................................................................................................................24
Monadologie......................................................................................................................................................................25
Een nativistische kritiek van Locke...................................................................................................................................26
Lockeaanse vs. Leibnizeaanse tradities..............................................................................................................................26
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 27
2 – Bewustzijnsfilosofie (digitale werkboek).................................................................................................................................28
2.1 Descartes............................................................................................................................................................................ 28
2.2 Locke................................................................................................................................................................................. 28
2.3 Leibniz............................................................................................................................................................................... 29
2.4 Descartes, Locke, Leibniz en de psychologie.....................................................................................................................29
Fysiologie............................................................................................................................................................................................. 30
H3 – Psychologists of Mind: Brain Scientist from Gall to Penfield (pp. 99-133)...........................................................................30
3.1 Franz Josef Gall: hersenanatomist en frenoloog.................................................................................................................30
3.2 Pierre Flourens en het in diskrediet brengen van frenologie...............................................................................................31
3.3 Lokalisatietheorie nieuw leven ingeblazen: de taalgebieden van de hersenen....................................................................32
Paul Broca en het geval ‘Tan’............................................................................................................................................32
Sensorische en motorische gebieden..................................................................................................................................33
Wernicke’s theorie over afasie...........................................................................................................................................33
3.4 Geheugen en het equipotentialiteitsdebat...........................................................................................................................34
3.5 Stimulatie van het bewuste menselijke brein......................................................................................................................34
Wilder Penfield en de behandeling van epilepsie...............................................................................................................35
Brenda Milner en het veelvoud van geheugensystemen.....................................................................................................35
Cartesiaans dualisme herzien.............................................................................................................................................36
3.6 Recente ontwikkelingen: cognitieve en sociale neurowetenschappen................................................................................36
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 37
3 – Fysiologie (digitale werkboek).................................................................................................................................................38
3.1 Gall en de frenologie.......................................................................................................................................................... 38
3.2 Broca, Wernicke en anderen...............................................................................................................................................38
3.3 Penfield.............................................................................................................................................................................. 39
3.4 Zijn wij ons brein?.............................................................................................................................................................39
Waarnemingspsychologie.....................................................................................................................................................................40
H4 – The Sensing and Perceiving Mind: From Kant through the Gestalt Psychologists (pp. 135-170)..........................................40
4.1 De Kantiaanse achtergrond................................................................................................................................................40
4.2 Helmholz en de fysiologische grondslagen van de psychologie.........................................................................................41
De triomf van fysiologisch mechanismen..........................................................................................................................41
4.3 Helmholtz over het menselijke gezicht...............................................................................................................................42
De fysieke eigenschappen van het oog...............................................................................................................................42
De neurologie van het zien van kleuren.............................................................................................................................43
Visuele perceptie................................................................................................................................................................ 43
Helmholtz’ erfenis.............................................................................................................................................................. 44
4.4 Fechner en de psychofysica................................................................................................................................................44
Fechners vroege leven....................................................................................................................................................... 44
De uitvinding van de psychofysica....................................................................................................................................45
4.5 Gestaltpsychologie.............................................................................................................................................................46
De implicaties en verspreiding van de Gestaltpsychologie................................................................................................47
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 48
4 – Waarnemingspsychologie (digitale werkboek).........................................................................................................................49
4.1 Kant................................................................................................................................................................................... 49
4.2 Helmholtz.......................................................................................................................................................................... 49
4.3 Fechner.............................................................................................................................................................................. 49
4.4 Kant revisited.....................................................................................................................................................................50
Experimentele psychologie.................................................................................................................................................................. 51
H5 - Wundt and the Establishment of Experimental Psychology (pp. 173-206).............................................................................51
, 5.1 Wundts vroege leven..........................................................................................................................................................51
Ontwikkeling als een onderzoeker.....................................................................................................................................51
Experimentele psychologie en Völkerpsychologie.............................................................................................................52
‘Principles of Physiological Psychology’..........................................................................................................................52
5.2 Wundt in Leipzig................................................................................................................................................................53
Experimentele studies........................................................................................................................................................53
Voluntaristische psychologie..............................................................................................................................................54
Völkerpsychologie en de implicaties ervan........................................................................................................................54
5.3 Het structuralisme van Titchener........................................................................................................................................55
Vrouwelijke studenten en de experimentalisten.................................................................................................................56
5.4 Experimenteren met hogere functies..................................................................................................................................56
Külpe en de introspectie van complexe mentale processen................................................................................................56
Ebbinghaus’ studie van het geheugen.................................................................................................................................57
5.5 Wundts reputatie en erfenis................................................................................................................................................57
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 58
5 – Experimentele psychologie (digitale werkboek).......................................................................................................................59
5.1 Wundt als stichter van de psychologie................................................................................................................................59
5.2 Wundt en Titchener............................................................................................................................................................59
5.3 Vrouwen in de psychologie................................................................................................................................................59
5.4 Külpe en Ebbinghaus......................................................................................................................................................... 60
Fancher, R. E., & Rutherford, A. (2016). Pioneers of Psychology (5de editie). New York London: W. W. Norton &
Company.
,Introductie
H0 – Introduction: Studying the History of Psychology (pp. 3-20)
0.1 Redenen voor het bestuderen van de geschiedenis
1. Afstand nemen
Het biedt de kans om een stap te zetten buiten de psychologische discipline (data, experimenten, methoden, theorieën en
feiten), waardoor je kunt zien hoe deze zich elementen zich hebben ontwikkeld in relatie met hun individuele, sociale,
professionele en politieke contexten. Zoals waarom we de wetenschappelijke methode gebruiken om psychologische
vragen te beantwoorden, welke discussies daarover waren en de consequenties ervan. Ook kunnen we leren van de
worstelingen van vroege pioniers.
Voorbeeld: William James die twaalf jaar besteedde aan het ontwikkelen van een psychologische wetenschap en welke
methodes daarvoor geschikt waren. Maar hij moest concluderen dat de belangrijkste psychologische kwesties buiten het
bereik van de wetenschap lagen, en filosofisch benaderd moesten worden. Hieruit kunnen we leren om onze eigen
(methodologische) horizon te verbreden en na te denken over de limieten van wetenschappelijke psychologie.
2. Context zien
Ideeën die we nu zien als oud of fout, lijken wél logisch als we ze bestuderen in hun originele context. Dit helpt om
huidige psychologische bevindingen beter te beoordelen en kritisch te evalueren. Dezelfde invloeden op de
ontwikkeling van de psychologie in het verleden zijn nu nog steeds van toepassing. Historisch bewustzijn zorgt ervoor
dat we de huidige ideeën en ontwikkelingen kritisch kunnen beschouwen.
Voorbeeld: René Descartes, die dacht dat zenuwen holle buizen waren waardoor de geest stroomde, was binnen zijn
context logisch. Sterker nog, het was een productief idee dat getest en gecorrigeerd kon worden.
3. Kunnen reflecteren
Bestuderen van de geschiedenis zorgt ervoor dat we de reflexieve aard van psychologie leren waarderen. Reflexiviteit
is de menselijke vaardigheid om zich bewust te worden van, en te reflecteren op de eigen activiteiten. In de simpelste
vorm te zien bij kleine kinderen die zich realiseren dat ze zelf het kind zijn dat ze in de spiegel zien. Op een hoger
niveau ontstaat het als we denken over ons denken en op het hoogste niveau verwijst het naar de mogelijkheid van
psychologische theorieën om ons op een andere manier naar onszelf te laten kijken.
Deze mogelijkheid tot zelfbewustzijn (de geest die zichzelf bestudeert) was een belangrijk element in de filosofische
systemen die de basis vormden voor de moderne psychologie. Sommigen vonden dat een objectieve studie van de geest
hierdoor onmogelijk was en stelden dat we alleen observeerbaar gedrag kunnen bestuderen. Anderen maakten modellen
van de geest als een informatieverwerkingsmachine.
Omdat mensen zelfbewust zijn en reflecteren op psychologische theorieën, kan dat leiden tot veranderend zelfinzicht.
Hoe mensen over zichzelf denken en hun gedrag verklaren, is veranderd door de tijd en kan historisch bestudeerd
worden.
0.2 De geschiedenis van de psychologie heeft een geschiedenis
Al vanaf het eerste begin van de psychologie is men geïnteresseerd in het bestuderen van de geschiedenis ervan.
◦ G. Stanley Hall: ‘Founders of Modern Psychology’ (1912). Beschrijft zes ‘founding fathers’ van de experimentele
psychologie, zoals Hermann von Helmholtz, Gustav Fechner en Wilhelm Wundt.
◦ Edwin G. Boring: ‘A History of Experimental Psychology’ (1929). Wilde de status van de psychologie als
laboratoriumgebaseerde experimentele wetenschap herstellen. Hij was geïntrigeerd door de vraag waarom sommige
mensen in geschiedenisboeken belanden, en andere niet. Had daar persoonlijke en intellectuele redenen voor.
Het kruispunt van het persoonlijke en het intellectuele is een van de leidende thema's van dit boek. We komen later
terug op de vraag wie er wel in geschiedenisboeken terecht komen en wie niet.
◦ Robert I. Watson: ‘A Brief History of Clinical Psychology’ (1953, Verenigde Staten) en ‘History of Psychology: A
Neglected Area’ (1959) . Besloot zichzelf toe te wijden aan de geschiedenis van de psychologie en was bewonderaar
van Boring. Richtte binnen de APA een afdeling op die zich wijdde aan de geschiedenis: division 26 (1965) en een
nieuw journal: ‘Journal of the History of the Behavioral Sciences’.
◦ Watson en Josef Brožek: richtten een organisatie op: Cheiron: The International Society for the History of the
Social and Behavioral Sciences (1968).
In 1970 en 1980 kwamen Europa en Canada er ook bij en tot op de dag van vandaag is de geschiedenis van de
psychologie een vakgebied met hun eigen gespecialiseerde journals en conferenties. Zie tabel 1.1 p. 9.
,0.3 Manieren om het verleden te bestuderen
Historiografie: verzamelnaam voor de theorie, geschiedenis, methoden en aannames van geschiedschrijving. Kan ook
verwijzen naar geheel van historisch werk, zoals de historiografie van Freud. Het werk kan gekleurd worden door de
persoonlijke perspectieven van de historicus en zijn benadering.
Historici gebruiken aannames en methoden om feiten en gebeurtenissen uit het verleden in een historisch narratief te
veranderen. Daarbij kan onderscheid gemaakt worden tussen verschillende benaderingen, waartussen de meeste
historici (en ook dit boek) een balans proberen te vinden.
Internalisme Focus op interne factoren, zoals het beschrijven van ideeën en theorieën, maar daarbij de sociale en politieke
factoren die hen gevormd hebben, negeren.
Externalisme Focus op de externe factoren die de ontwikkelingen hebben beïnvloed.
Great Man De geschiedenis vertellen vanuit belangrijke mensen in het veld, onder de aanname dat deze eigenhandig de
benadering beloop van de geschiedenis hebben veranderd. Externe factoren die de ‘grote mannen’ hebben gevormd,
worden vaak genegeerd.
Zeitgeist Houdt rekening met het feit dat de tijdgeest invloed heeft op de ideeën van mensen, waardoor bepaalde
benadering theorieën kunnen ontstaan.
Presentisme Het subject bekijken vanuit het standpunt van het heden. De hedendaagse omstandigheden worden verklaard
door te benadrukken dat we vooruitgang hebben geboekt dankzij de fouten van onze voorouders en waardoor
we nu superieure kennis hebben.
Historicisme Het verleden reconstrueren zoals het echt werd ervaren, binnen hun eigen context, zonder vertekeningen door
voorkennis over hoe het uiteindelijk uitgepakt heeft.
Sophisticated Accepteert dat men het huidige gezichtspunt nooit helemaal kan loslaten en dat het doel van een historische
presentisme beschrijving het beter begrijpen van huidige problemen is. Maar probeert dat te doen zonder de huidige stand
van zaken als het beste of het enige juiste te zien.
Nieuwe geschiedenis: in de jaren 60 had Robert M. Young kritiek op de geschiedschrijving: teveel presentisme en
teveel dezelfde verhalen. Laurel Furumoto reageerde in de jaren 80 daarop met een ‘critical (new) history of
psychology’: een meer contextuele en historistische benadering, die de anekdotes die steeds weer terugkomen, grondig
checkt. Vaak bleken die gesimplificeerd, misleidend of zelfs onjuist te zijn, veroorzaakt door wat Franz Samelson de
‘origin myth process’ noemt: het selectief beschrijven waardoor het lijkt of de psychologie van de ene grote
ontdekking naar de andere ging, zonder daarbij te verhalen van de complexiteit, rommeligheid en controverse die ermee
gepaard ging. Deze nieuwe geschiedenis probeerde daarnaast ook meer inclusiviteit en diversiteit te bieden dan alleen
de grote witte mannen.
Wanneer begint de geschiedenis: historici kregen ook te maken met een praktische vraag: ‘wanneer moet ik beginnen
met mijn geschiedenis?’ Hermann Ebbinghaus schreef (1908): ‘Psychology has a long past but only a short history.’ Hij
bedoelde daarmee dat de experimentele psychologie pas in het midden van de 19e eeuw was begonnen. Maar algemene
psychologische ideeën en filosofische theorieën over de menselijke geest gaan terug tot in de oudheid.
Er is onder historici een debat over of psychologische ideeën en concepten (zoals geheugen, emotie, intelligentie) tijdloze
entiteiten zijn die nu hetzelfde betekenen als in de oudheid, of dat ze afhankelijk zijn van de sociale context en
veranderend begrip erover: het continuïteit-discontinuïteitsdebat. Het is mogelijk dat de betekenis van bepaalde
concepten, zoals geheugen, min of meer stabiel zijn gebleven, terwijl andere concepten, zoals IQ, geen identificeerbare
voorlopers hebben. Concepten als emotie en persoonlijkheid zijn relatief modern met een hedendaagse betekenis, maar
hebben ook identificeerbare voorlopers als passies en karakter. Eén van de taken van historici is analyseren hoe deze
categorieën zijn veranderd door de tijd. Ideeën uit de oudheid hebben de neiging om in de hedendaagse psychologie
weer aan bod te komen (in een nieuw jasje). Dezelfde vragen over de mensheid en het leven komen steeds weer terug.
Door deze vragen te onderzoeken kunnen we zien dat er continuïteit is tussen het ‘lange verleden’ en de ‘korte
geschiedenis’ van de psychologie.
Beslissen wie op te nemen
Eén van de meest belangrijke beslissingen is wie in het geschiedenisboek opgenomen moet worden en waarom. Lange
tijd werd de geschiedenis geschreven door witte mannen over witte mannen. Daarover was namelijk meer informatie
bewaard gebleven in samenlevingen die door witte mannen werden gedomineerd.
Gender: vrouwen werden tot het einde van de 19e eeuw uitgesloten van (Europese) universiteiten, hun invloed was vaak
indirect of ondersteunend en alleen in de hoge sociale klasse. Maar recent onderzoek laat zien dat hun rollen vaak erg
belangrijk waren, zoals de rol van Elizabeth bij Descartes’ theorie over passies. Ook toen de psychologie een
wetenschappelijke discipline werd, twijfelde men aan de geschiktheid van vrouwen. Toch konden ze vaak wel hun
doctoraat halen. Invloedrijke vrouwen waren lang in de minderheid, maar dat veranderde na de jaren 70.
Ras: in 1976 beschreef Robert Val Guthrie, een Afro-Amerikaan, als eerste de geschiedenis van de gekleurde
,psychologie. Schreef niet alleen over Afro-Amerikaanse pioniers, maar onthulde ook de racistische praktijken binnen de
psychologie.
Psychologie vs. psychologieën
Verschillende disciplines: in de 20e eeuw groeide psychologie van een relatief kleine discipline naar een van de
grootste en populairste. Maar veranderde daarmee ook in een verzameling losjes samenhangende subdisciplines
(abnormale, sociale, klinische, cognitieve etc.) , met elk zijn eigen specialisten en geschiedenis, waardoor geen enkel boek
aan allen recht kon doen. Vroeger gingen geschiedenisboeken m.n. over de experimentele en theoretische psychologie
en niet over de toegepaste psychologie. Maar dat is veranderd en ook dit boek wijdt er twee hoofdstukken aan.
Verschillende culturen: in verschillende delen van de wereld ziet de psychologie er verschillend uit. Er is nu groeiende
aandacht voor de manier waarop de geografische en politieke context de psychologie gevormd heeft. Bijvoorbeeld het
behaviorisme werd voornamelijk in Amerika heel groot omdat men in de geïndustrialiseerde wereld in de psychologie
zocht naar praktische richtlijnen. Dit laat indigenisatie zien, verinheemsing: een proces waarbij de lokale context de
ontwikkeling van de psychologie beïnvloedt, waarbij ideeën van buiten geïmporteerd en aangepast worden als reactie
op de lokale omstandigheden.
In dit boek gaat het over de hoofdthema’s in de psychologie en de bijdragen van Europese en Amerikaanse pioniers op
dat gebied. De focus ligt op de westerse psychologie, wat zelf ook een vorm van geïndigeniseerde psychologie is.
0.4 Onze historiografische benadering
De historiografische benadering in dit boek is ‘personalistisch-contextueel’: een poging om alle positieve kenmerken
van de verschillende benaderingen te combineren. De belangrijkste vragen, theorieën en toepassingen worden
beschreven d.m.v. gedetailleerde analyses van de levens en historische context van de belangrijkste bijdragers. Dit biedt
inzicht in hoe en waarom bepaalde theorieën ontstonden. Ook wordt er meer aandacht besteed aan vrouwelijke en
gekleurde pioniers. De beslissingen van de auteurs waren gebaseerd op drie criteria:
1. Elke pionier moet belangrijk zijn voor de ontwikkeling van psychologische ideeën of toepassingen.
2. Er moet voldoende biografische informatie beschikbaar zijn om te kunnen bepalen hoe hun achtergrond hun werk
beïnvloed heeft.
3. De groep geselecteerde pioniers moet een representatieve steekproef zijn van de volle reikwijdte van de
psychologische geschiedenis.
Samenvatting
Geschiedenis is belangrijk bij het bestuderen van psychologie, omdat het inzicht geeft over hoe ideeën, theorieën,
methoden en feiten zich hebben ontwikkeld in relatie tot individuele levens en hun context. Historisch begrip zorgt voor
een kritische beoordeling over waarom oude ideeën die nu in diskrediet zijn gebracht, toch legitiem zijn ontstaan in hun
eigen tijd. Deze kritische analyse kan ook toegepast worden op de hedendaagse theorieën. Gezien de reflexieve aard van
de psychologie – omdat mensen zowel de onderzoekers als het onderzoeksobject zijn, verandert psychologisch
onderzoek hoe mensen over zichzelf denken – is de studie van hoe het zelfinzicht over tijd veranderd, in zichzelf ook
een vorm van psychologie. Deze intieme relatie tussen psychologie en geschiedenis kan studenten helpen om de
psychologie zelf beter te begrijpen.
Verschillende historiografische zaken en aannames beïnvloeden de geschiedenis van de psychologie. Geschiedenis kan
geschreven worden vanuit een internalistisch of externalistisch perspectief, vanuit een presentistisch of historistisch
gezichtspunt en kan gebruik maken van de Great-Man of de Zeitgeist benadering. In recente jaren is het rigide
onderscheid ertussen afgebroken. Uitspraken over de ‘nieuwe geschiedenis’ van psychologie laten het belang zien van
het raadplegen van archieven en andere primaire bronnen: het ontkrachten van mythes, het geven van een historische
contextuele analyse en het includeren van een grotere diversiteit aan historische personen. De beslissing waar men moet
beginnen wordt beïnvloed door de aannames van de historicus over of psychologische concepten zich continu hebben
ontwikkeld, of dat hedendaagse concepten (zoals IQ) discontinu zijn en dus kwalitatief verschillend van eerdere
concepten.
De historiografische benadering van dit boek is personalistisch-contextueel: het presenteert de ontwikkeling van ideeën
en praktijken door een onderzoek van individuele levens in hun context. Het bestuderen van het individuele leven van
psychologische denkers levert inzichten op over de psychologie zelf, wat het feit weerspiegelt dat de pioniers en hun
ideeën onuitwisbaar worden beïnvloed door de tijd en plaats waarin ze leven, en de ervaringen die ze hebben opgedaan.
,0 – Introductie (digitale werkboek)
0.1 Waarom
Drie redenen waarom geschiedenis van de psychologie als apart vak belangrijk is:
1. Afstand nemen van de beoefening (data, methoden, experimenten en theorie) en kijken hoe en in welke historische
omstandigheden die tot stand zijn gekomen.
2. Oude (en achterhaalde) psychologische ideeën in hun historische context zien.
3. Reflexiviteit: kijken naar de manier(en) waarop wij als mens naar onze ‘menselijke natuur’ kijken en keken.
0.2 Hoe
Drie paren van benaderingen om de geschiedenis te beschrijven, maar vaak een compromis waarin alle aspecten aan
bod komen:
1. Internalisme vs. externalisme: alleen aandacht voor ontwikkelingen binnen het vakgebied vs. aandacht naar
externe factoren die de ontwikkelingen hebben beïnvloed.
2. Great Man approach vs. Zeitgeist approach: geschiedenis van grote namen vs. de omstandigheden van een
bepaalde tijd.
3. Presentisme vs. historicisme: het verleden zien door de bril van het heden vs. het reconstrueren van het verleden.
Compromis is het sophisticated presentism: doet recht aan zowel heden als het verleden.
Personalistisch-contextuele benadering: aan de hand van het werk en het leven van pioniers zien hoe ideeën zich
hebben ontwikkeld. Met een belangrijke nadruk op de historische context. Drie criteria bij het kiezen van pioniers:
1. Belangrijk voor de ontwikkeling 2. Voldoende biografische 3. Gezamenlijk een goede
van de psychologie. informatie beschikbaar. afspiegeling zijn.
,Antieke Grondslagen
H1 – Foundational Ideas from Antiquity (pp. 23-57)
Plato (424-347 B.C.) kwam uit een aristocratische familie in Athene en kreeg les van sofisten. Sofisten waren
voorstanders van democratie en gelijke rechten, en waren gespecialiseerd in het onderwijzen van retorische
vaardigheden en spreken in het openbaar, waardoor studenten de kans kregen om hun politieke en sociale visies te uiten.
Plato koos de bescheiden Socrates (470-399 B.C.) als leraar, met als enige wijsheid dat hij wist hoeveel hij niet wist.
Socrates ging dialogen aan met zijn leerlingen om hen te laten zoeken naar hun eigen capaciteiten in het vinden van de
waarheid i.p.v. hen voorafbepaalde ideeën aan te leren. Plato’s keuze voor Socrates heeft gevolgen die nu nog steeds
weerklinken. Socrates heeft geen opgeschreven gedachten nagelaten; hij vond dat ideeën alleen maar onvolledig en
imperfect opgeschreven kunnen worden en dat vertrouwen daarop het geheugen en denken verzwakt. Plato heeft echter
wel veel opgeschreven, de zogenaamde Socratische dialogen, waaraan hij zijn eigen interpretaties heeft toegevoegd.
Deze dialogen werden de bron voor het nativisme: nadruk op aangeboren i.p.v. aangeleerde eigenschappen, en het
rationalisme: nadruk op de rede als bron van kennis.
Rond zijn 30e richtte Plato de Academie op: een plek waar scholieren samen konden komen om hun intellectuele
doelen na te streven. Niet alleen in de filosofie, maar ook in de wiskunde en astronomie, en er werden veel
verschillende meningen geaccepteerd. Het woord ‘academie’ staat sindsdien voor ‘centrum voor hoger onderwijs’.
In 367 B.C. kwam Aristoteles (384-322 B.C.) naar de Academie, zoon van een vooraanstaand arts. Hij was een goede
leerling en verliet rond Plato’s dood in 347 de Academie. Een motief hiervoor zou kunnen zijn dat hij teleurgesteld was
in de nieuwe leider van de Academie, of vanwege het intellectuele verschil tussen hem en Plato.
Aristoteles legde (mogelijk vanwege zijn vader) de nadruk meer op systematische observatie van de natuurlijke
empirische wereld van de zintuigen. Dit leidde tot een breuk met Plato. Aristoteles vertrok naar de noordelijke Griekse
provincies en kwam in contact met de ‘echte’ wereld van politiek en pedagogiek. Hoewel hij nooit het belang ontkende
van bepaalde aangeboren rationele vermogen, werd hij de eerste aanhanger van het empirisme: het idee dat ware kennis
in de eerste plaats vanuit zintuiglijke ervaringen komt.
Dit is in contrast met de ideeën van Plato dat kennis ontstaat vanuit de rede (Plato wijst omhoog, Aristoteles naar beneden,
figuur 1.1 p. 26). Deze wisselwerking tussen wat in de geest is en wat van buitenaf komt, is iets wat vaak terugkomt.
1.1 Het Griekse mirakel en de presocratische filosofen
400 jaar voor Plato verspreiden de Grieken zich en vormden Griekssprekende koloniën, van Ionia (Turkije) tot Sicilië en
Italië. Deze koloniën ontwikkelden zich op verschillende manieren met verschillende vormen van regering, zoals:
Traditionele koninkrijken Oligarchen Democratieën
Geregeerd door koninklijke families. Geregeerd door kleine groepen Politieke beslissingen overeenkomstig met de stemmen
machtige leiders. van de inwoners (begon in Athene).
Deze oude Grieken waren erg confronterend en vaak in oorlog met elkaar en met anderen. Maar ze waren eensgezind in
hun trots op hun gemeenschappelijke taal, en vonden niet-Griekssprekende mensen barbaren. De syllabus ‘bar-bar’
bootst de klank na hoe andere talen klinken in de oren van de Grieken en dat is de oorsprong geworden van ons
moderne woord barbaar.
Er was in elk geval iets in de Griekse taal dat, gecombineerd met temperamentvolle sprekers, verbale discussies
faciliteerde. Soms over onderwerpen die in andere culturen taboe waren of waar niet over gespeculeerd mocht worden.
De vroege Grieken bedachten twee belangrijke woorden:
Logos (woord, rede) Philosophia (liefde voor wijsheid)
Achtervoegsel dat wijst op de studie van iets, zoals geologie, Algemene term voor discussies over de ultieme grondslag van de wereld
fysiologie, psychologie. zoals we die kennen.
De eerste bekende filosofen kwamen uit een Griekse nederzetting in West-Turkije. Ze observeerden de wereld en
probeerden de onderliggende fundamentele principes ervan te begrijpen.
Thales (624-546 B.C.): werd beroemd vanwege zijn accurate astronomische en meteorologische observaties. Hij zag
water als het meest belangrijke element in de kosmos. Er is van hem een anekdote bekend waarin hij over straat loopt
en omhoog kijkt en daardoor struikelt en in een put valt. De eerste verstrooide filosoof.
Latere presocratische filosofen gingen verder met de ideeën van Thales, meestal door de nadruk te leggen op een ander
klassiek element (water, lucht, vuur of aarde), of een combinatie van alle vier, als ultieme bouwsteen van het universum.
Met daardoorheen vaak ook speculaties over een ander concept dat de Grieken psyche noemden.
,Het concept van de psyche
De originele betekenis van het woord psyche was ‘adem’. Omdat het aanwezig was in een levend persoon en afwezig
bij de doden, kreeg het een metaforische betekenis als algemeen levensprincipe. Alle levende dingen hebben een psyche
en alle dode dingen niet. De Latijnse vertaling voor psyche is anima, in het Engels gebruikt bij animal of animated om
levende dingen te beschrijven. Direct vertaald is psyche ook wel ‘ziel’: als synoniem voor geest (mind) en als basis voor
psychologie en psychiatrie.
De oude filosofen hielden zich bezig met het geven van beschrijvingen en analyses van het concept psyche. Sommigen
zagen lucht als het voornaamste element ervan (door de associatie met adem), en anderen kozen voor vuur (omdat een
levend lichaam warm is). Men begon in toenemende mate de psyche te analyseren is termen van zijn functionaliteit in het
controleren van diverse aspecten van het leven, met als hoogtepunt Plato en Aristoteles.
Pythagoras’ wiskunde en filosofische paradoxen
Pythagoras (570-495 B.C.): geboren in Ionia, opgegroeid in Italië. Liet net als Socrates géén eigen geschriften achter,
waardoor hij meer een mythe dan een man was. Zeker is dat hij een groot aantal volgens had die de wonderlijke
regelmatigheden van de wiskunde ontdekten. Zijn beroemdste ontdekking is bij dat elke rechthoekige driehoek, het
kwadraat van de lengte van de lange zijde gelijk is aan de som van de kwadraten van de korte zijdes (a² + b² = c²). De
volgelingen van Pythagoras zagen een religieuze significantie in dergelijke wonderlijke overeenkomsten tussen
wiskunde en concrete ervaringen in de fysieke wereld.
Heraclites (535-470 B.C.): legde de nadruk op de ambigue relatie tussen stabiliteit en verandering, toen hij zei: ‘je kunt
nooit twee keer in dezelfde rivier stappen’. Hij promootte ook het idee van eenheid van tegenstellingen: een weg die
omhoog gaat, gaat ook altijd naar beneden, afhankelijk van iemands relatieve positie en de richting waarin hij kijkt.
Zeno (490-430 B.C.): dacht na over het concept oneindigheid, zoals bv. in het idee dat elke lineaire afstand een
oneindige hoeveelheid tussenliggende punten bevat tussen begin en eind. Hij daagde andere filosofen uit het paradox
van Achilles en de schildpad op te lossen: een race tussen Achilles en de schildpad, waarbij de schildpad op een
bepaalde afstand voor Achilles begint. Op een bepaald punt nadat de race begonnen is, bereikt Achilles het startpunt van
de schildpad, maar de schildpad zal dan op een punt verderop zijn. Als Achilles ook dat punt bereikt, is de schildpad
weer verder, maar dan een kleiner stukje, en zo door. Gezien het feit dat er een oneindig aantal tussenliggende punten
zijn, kan Achilles nooit de schildpad inhalen. Deze ideeën over oneindigheid speelde later nog een grote rol in de
ontwikkelingen van de moderne wiskunde, wetenschap en, indirect, de psychologie.
Protagoras (490-420 B.C.): nam een praktisch standpunt in en vond dat het nutteloos was om over dit soort vragen te
speculeren. In plaats daarvan concentreerde hij zich op pure menselijke ervaring en gedrag en stelde: ‘de mens is de
maat voor alle dingen’ – homo mensura. Dit idee lag ook achter de benadering van de sofisten, zoals Gorgias, i.p.v. je
bezig te houden met ultieme, theoretische kwesties, probeerden sofisten de mens te begrijpen. In het bijzonder de
manier waarop de mens kan worden gemanipuleerd en overtuigd om zich te gedragen naar het doel van hen die wisten
hoe het moest. Het was precies dit opportunisme en relativisme waartegen Socrates in opstand kwam.
De Hippocraten
Hippocrates (460-370 B.C.): net als Protagoras en de sofisten hield Hippocrates zich bezig met dagelijkse menselijke
zorgen. Hij was een beroemde arts, maar er is weinig persoonlijke informatie over hem bekend. Hij trok ook een grote
groep studenten en volgelingen aan – de Hippocraten – die gezamenlijk een grote hoeveelheid medische geschriften
produceerden, bekend als de Hippocratic Corpus. Ze zijn opvallend omdat ze ziektes zagen als natuurlijke fenomenen
i.p.v. het resultaat van demonen of bovennatuurlijke krachten.
Hippocrates stelde een humorale theorie voor om gezondheid en ziekte te verklaren als het resultaat van de balans
tussen lichaamssappen, humoren genoemd:
1. Bloed – sanquine 2. Gele gal – cholerisch 3. Zwarte gal – melancholisch 4. Flegma (slijm) – flegmatisch
Mensen zijn gezond als deze vier met elkaar in balans zijn, maar teveel of te weinig van één ervan veroorzaakt ziekte.
Lichte onevenwichtigheden leiden tot verschillen in temperament of karakter. In moderne talen klinkt nog steeds de
echo, als men spreekt over cholerisch (prikkelbaar), melancholisch (zwartgallig), sanquine (optimistisch) of flegmatisch
(kalm).
Net als de kosmische elementen, doorstond ook deze theorie de tand des tijds niet, maar de nadruk op natuurlijk
oorzaken van ziekte wel. Om ziekten te behandelen legden de Hippocraten de nadruk op de waarde van balans en
matigheid. Probeerden overmatige humoren te verwijderen door de patiënt te laten overgeven of te laten bloeden. Maar
legden ook nadruk op lichaamsbeweging, voeding en hygiëne, en experimenteerden met kruiden en andere
farmacologische substanties.
De Hippocraten legden de basis voor een verantwoorde, observatiegebaseerde medische praktijk die vandaag de dag
nog steeds gebruikelijk is. Nieuwe artsen moeten dan ook de Hippocratische Eed afleggen.
, 1.2 Het leven en de gedachten van Socrates
Socrates (470-399 B.C.): er zijn maar weinig details over zijn leven bekend. Zijn vader was een gerespecteerde
beeldhouwer en zijn moeder een vroedvrouw. Hij volgde zijn vaders beroep, maar was ook soldaat. Trouwde met een
jongere vrouw, Xanthippe, en kreeg drie zoons. Zijn vrouw was niet blij toen hij het degelijke beroep van beeldhouwer
verliet om leraar te worden. Xanthippe werd hiermee, misschien onterecht, symbool voor zeurende huisvrouw.
Socrates verschilde van de sofisten door géén geld te vragen voor zijn diensten en oude kleren te dragen. Een andere
bekende student van hem, behalve Plato, was Xenophon (340-354 B.C.): de eerste grote historicus. Op zijn 70e werd
Socrates gearresteerd door de Atheense overheid en aangeklaagd vanwege verraad en omdat hij jonge Atheners zou
hebben gecorrumpeerd. Socrates verdedigde zichzelf, maar werd toch veroordeeld tot de dood. Hij moest zelf een
gifbeker leegdrinken. Hij weigerde een ontsnappingsplan van zijn volgelingen en dronk de beter vrijwillig na een laatste
filosofische discussie. Drie van zijn tijdgenoten lieten beschrijvingen van hem achter:
1. Aristophanus: beeldde hem in zijn satirische comedy ‘The Clouds’ af als iemand die letterlijk afdaalt vanuit de wolken, en
klonk als een sofist die iedereen iets kon leren.
2. Xenophon: portretteerde hem als een bewonderenswaardig en moedig persoon, met uitgesproken standpunten. Toen hem bij
zijn proces gevraagd werd wat voor straf hij zou moeten krijgen, zou Socrates volgens Xenophon sarcastisch geantwoord
hebben: ‘een pensioen en gratis diners voor de rest van mijn leven’.
3. Plato: zijn verklaring over het proces beschrijft een waardiger en gelaten Socrates, die begreep dat als je keek vanuit het
standpunt van de Atheners, hij inderdaad een gevaar voor de stad was, en dat zijn straf dus gepast was.
Zowel Plato als Xenophon waren niet aanwezig bij het proces, hun rapportages berusten dus op geruchten. Maar alle
drie waren ze het erover eens dat Socrates een opzienbarend en controversieel karakter was. Hij had de neiging om
mensen wakker te maken. Op de meeste afbeeldingen ziet hij er nors en serieus uit, en volgens Plato was hij een sociale
horzel die mensen prikte en agiteerde.
Socrates was ook bescheiden, toen men hem zei dat de hij de wijste man in Griekenland was, reageerde hij dat echte
wijsheid ligt in weten hoeveel je niet weet. Hij zag zijn rol als leraar als dat van zijn moeder als vroedvrouw: helpen
van mensen om de kennis en wijsheid die ze al in zich hebben, naar buiten te laten komen. Dit liet Plato ook zien in zijn
dialoog Meno, waarin Socrates uitlegt dat de menselijke ziel onsterfelijk is en na de dood steeds gereïncarneerd wordt
in een nieuw lichaam. Daarbij vergeet de ziel alle kennis die het heeft, maar onder bepaalde omstandigheden kan die
kennis weer opgeroepen worden (herinnerd). Socrates tekent een vierkant van 2 bij 2 in het zand en vraagt aan Meno’s
slaaf hoe groot het wordt als hij hem zou verdubbelen. Nadat de slaaf dit aanvankelijk verkeerd deed (hij zei dat het 4 bij
4 zou worden) zag hij in waarom dat fout was, nadat Socrates het voor hem uittekende, en deed het de volgende keer wel
goed. Dit zou volgens Socrates laten zien dat de slaaf zich deze kennis herinnerde.
Deze ideeën van Socrates staan bekend als het nativisme: volledige gevormde, maar vergeten kennis die binnen in de
psyche van ieder mens ligt, en met behulp van empirische ervaringen weer herinnerd kan worden. Het is de vraag of
Socrates deze letterlijke interpretatie zelf ook accepteerde, maar in een bescheiden vorm had het nativisme van Socrates
een blijvende kracht, namelijk de bewering dat de menselijke geest in zichzelf (aangeboren) kenmerken en aanleg heeft,
waardoor we sensorische ervaringen kunnen interpreteren en begrijpen, verder dan de pure ervaring an sich. De
mogelijkheid om abstracte ideeën te hebben, wiskundige regelmatigheden te begrijpen of natuurwetten te kunnen
formuleren ligt aangeboren in de menselijke geest.
Volgens deze visie was het pad jezelf kennen, ‘Know thyself’, en het interpreteren van sensorische ervaringen m.b.v. de
ratio. Dit was de grootste erfenis van Socrates aan Plato.
1.3 Plato’s leven en filosofie
Plato (424-347 B.C.): zijn stamboom gaat terug naar de grote Atheense wetgever Solon, die twee eeuwen eerder de basis
legde voor de democratie in Athene. Er is de legende dat Plato geboren is met de naam Aristocles en dat hij de bijnaam
‘Platon’ (breed) had gekregen, omdat hij een atletisch figuur had.
Plato was 25 toen Socrates geëxecuteerd werd en geschokt ontvluchtte hij Athene. Hij bracht tijd door in Italië met de
volgelingen van Pythagoras. Rond zijn 30e erfde hij een stuk grond in Athene en bouwde daar zijn Academy, wat de een
forum werd voor scholieren van variërende leeftijden en interesses. Het ging over wiskunde, astronomie en meer
algemene filosofische problemen. Plato zelf onderzocht de Socratische vraag van wat er aangeboren is in de menselijke
psyche, en voegde daar de vraag aan toe wat de relatie is tussen deze aangeboren kenmerken en de zintuiglijke
ervaringen die vanuit de externe wereld aan de psyche opgelegd worden.
Platonisch idealisme
Plato maakte onderscheid tussen verschijningen (‘phenomenon’) en ideale vormen.
Verschijningen Ideale vormen
De echte bewuste ervaring die iemand heeft van iets; bv. Permanente algemene en ideale vorm achter de vergankelijke individuele
wat we zien als we een boom zien. verschijningen; representeert de essentie van alle bomen.
