PB1002 - Geschiedenis van de psychologie (H11-16)
Psychoanalyse........................................................................................................................................................................................ 5
H11 – Mind in Conflict: Freudian Psychoanalysis and Its Successors (pp. 403-445).......................................................................5
11.1 De oorsprong van psychoanalyse.......................................................................................................................................5
Freuds vroege leven............................................................................................................................................................. 5
Vrije associatie..................................................................................................................................................................... 6
‘The Interpretation of Dreams’............................................................................................................................................6
Wensvervulling en de verleidingstheorie.............................................................................................................................7
Zelfanalyse en seksualiteit in de kindertijd..........................................................................................................................8
Psychoanalytische therapie en de zaak Dora........................................................................................................................9
11.2 Latere psychoanalytische theorieën....................................................................................................................................9
Metapsychologie en het verdedigingsmechanisme...............................................................................................................9
Mannelijke en vrouwelijke superego’s...............................................................................................................................10
11.3 Discipelen en dissidenten.................................................................................................................................................11
Adler en de individuele psychologie..................................................................................................................................11
Jung en de analytische psychologie...................................................................................................................................12
11.4 Freud en de academische psychologie..............................................................................................................................14
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 14
11 – Psychoanalyse (digitale werkboek).........................................................................................................................................15
11.1 Vrije associatie, dromen en seks.......................................................................................................................................15
11.2 Topografie van de psyche.................................................................................................................................................16
11.3 Navolgers en critici..........................................................................................................................................................16
Persoonlijkheidsleer............................................................................................................................................................................. 18
H12 – Psychology Gets ‘Personality’: Allport, Maslow, and the Broadening Field (pp. 447-491).................................................18
12.1 Allport en de persoonlijkheidspsychologie.......................................................................................................................18
De opkomst van ‘persoonlijkheid’.....................................................................................................................................18
Een discipline creëren........................................................................................................................................................ 19
‘Personality: A Psychological Interpretation’....................................................................................................................19
12.2 De persoonlijkheidspsychologie wordt volwassen...........................................................................................................20
Nomothetische studies: de analyse van karaktertrekken.....................................................................................................20
Idiografische benaderingen: personologie en psychobiografie...........................................................................................21
12.3 Allports latere carrière......................................................................................................................................................22
Religie en vooroordelen.....................................................................................................................................................22
Prominente studenten......................................................................................................................................................... 23
12.4 Maslow en de humanistische psychologie........................................................................................................................23
Een paradoxaal vroege leven.............................................................................................................................................23
Wisconsin psychologie en het sociale gedrag van apen......................................................................................................23
12.5 New York als het ‘Nieuwe Athene’..................................................................................................................................24
Een antropologische mentor: Benedict...............................................................................................................................24
Neo-Freudiaanse mentoren: Adler, Horney en Fromm.......................................................................................................24
Gestalt-mentoren: Wertheimer en Goldstein......................................................................................................................25
12.6 Maslows theorie van menselijke motivatie.......................................................................................................................25
Zelfactualisatie................................................................................................................................................................... 26
De behoeftepiramide..........................................................................................................................................................26
Een positieve benadering van de psychologie....................................................................................................................26
12.7 De oprichting van een humanistische psychologie...........................................................................................................27
Humanistische bondgenoten: Rogers, May en Allport.......................................................................................................27
Maslows latere geschriften en de erfenis van de positieve psychologie.............................................................................27
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 28
12 – Persoonlijkheidsleer (digitale werkboek)...............................................................................................................................29
12.1 Nomothese of idiografie?.................................................................................................................................................29
12.2 Persoonlijkheidstrekken...................................................................................................................................................29
12.3 Humanistische psychologie..............................................................................................................................................30
,Ontwikkelingspsychologie................................................................................................................................................................... 32
H13 – The Developing Mind: Binet, Piaget, and the Study of Intelligence (pp. 493-531)..............................................................32
13.1 Binets vroege leven en carrière........................................................................................................................................32
Individuele psychologie.....................................................................................................................................................33
13.2 De Binet Intelligentie Test................................................................................................................................................33
De test van 1905................................................................................................................................................................ 33
De herzieningen van 1908 en 1911....................................................................................................................................33
13.3 De opkomst van het testen van intelligentie.....................................................................................................................34
Algemene intelligentie en intelligentiequotiënt..................................................................................................................34
Zwakzinnigheid en hoogbegaafdheid.................................................................................................................................34
Deviatie IQ’s en het Flynn-effect.......................................................................................................................................35
13.4 Piagets vroege leven en carrière.......................................................................................................................................36
13.5 Genetische epistemologie en de stadia van ontwikkeling.................................................................................................37
Sensomotorische en preoperationele intelligentie..............................................................................................................37
Concrete en formele operaties............................................................................................................................................37
13.6 Piagets invloed en reacties erop.......................................................................................................................................38
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 39
13 – Ontwikkelingspsychologie (digitale werkboek).....................................................................................................................39
13.1 Intelligentie...................................................................................................................................................................... 40
13.2 Stadia............................................................................................................................................................................... 40
13.3 Het ontwikkelingspotentieel.............................................................................................................................................41
Cognitieve revolutie............................................................................................................................................................................. 42
H14 – Minds, Machines, and Cognitive Psychology (pp. 533-571)...............................................................................................42
14.1 Pascal, Leibniz en de oorsprong van artificiële intelligentie.............................................................................................42
14.2 Babbage, Lovelace en de analytische machine.................................................................................................................42
14.3 Turings machine en Shannons binaire schakelaars...........................................................................................................43
Intelligente machines en de informatietheorie....................................................................................................................44
Logic Theorist en General Problem Solver........................................................................................................................44
TOTE-units........................................................................................................................................................................ 44
14.4 De triomfen en beperkingen van computers.....................................................................................................................45
Improbabalistische en impossibilistische creativiteit..........................................................................................................45
Sterke en zwakke artificiële intelligentie...........................................................................................................................45
14.5 Miller en de studie van cognitie.......................................................................................................................................46
Chomsky en de psycholinguïstiek......................................................................................................................................46
Bruner en het Harvard Center for Cognitive Studies..........................................................................................................47
Een cognitieve ‘revolutie’?................................................................................................................................................47
14.6 Neisser en ‘Cognitive Psychology’...................................................................................................................................48
Machine-intelligentie versus menselijke intelligentie........................................................................................................48
Een nieuwe academische subdiscipline..............................................................................................................................48
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 49
14 – Cognitieve revolutie (digitale werkboek)...............................................................................................................................50
14.1 Computer......................................................................................................................................................................... 50
14.2 Kunstmatige intelligentie.................................................................................................................................................50
14.3 Een nieuwe discipline......................................................................................................................................................51
Toegepaste psychologie........................................................................................................................................................................52
H15 – Applying Psychology: From the Witness Stand to the Workplace (pp. 573-611).................................................................52
15.1 Münsterberg en psychologie in de rechtszaal...................................................................................................................52
Münsterbergs vroege leven................................................................................................................................................52
Het verlaten van het laboratorium......................................................................................................................................52
15.2 Psychologie in het bedrijfsleven en de industrie...............................................................................................................52
Taylor en het wetenschappelijke management...................................................................................................................52
De juiste medewerker vinden voor de baan........................................................................................................................53
15.3 Scott en de psychologie van reclame................................................................................................................................53
15.4 Marston en de populaire psychologie...............................................................................................................................54
15.5 Gilbreth en managementpsychologie...............................................................................................................................54
, Californische oorsprong.....................................................................................................................................................54
Efficiëntie en de werknemer..............................................................................................................................................54
Het verspreiden van de ‘one best way’..............................................................................................................................55
Manager van het huishouden en de natie...........................................................................................................................55
15.6 Mayo en de Hawthorne studies: oorsprong van de human-relations beweging................................................................55
Australische oorsprong...................................................................................................................................................... 55
De veranderende werkplek.................................................................................................................................................56
Wat er gebeurde op Hawthorne..........................................................................................................................................56
Interpretaties en erfenis......................................................................................................................................................57
15.7 Hollingworth: clinicus, feminist, professional..................................................................................................................57
Vroege jaren.......................................................................................................................................................................57
Psycholoog worden............................................................................................................................................................ 57
Pionier in de psychologie van de vrouw.............................................................................................................................58
Professionalisering van de klinische psychologie..............................................................................................................58
15.8 Van de marge naar het midden: de toepassing houdt stand...............................................................................................59
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 59
15 – Toegepaste psychologie (digitale werkboek)..........................................................................................................................61
15.1 Dr. Psycho........................................................................................................................................................................ 61
15.2 De pedaalemmer.............................................................................................................................................................. 61
15.3 Hawthorne........................................................................................................................................................................ 62
Klinische psychologie.......................................................................................................................................................................... 63
H16 – The Art and Science of Clinical Psychology (pp. 613-650).................................................................................................63
16.1 De reis van Harrower....................................................................................................................................................... 63
Van experimentalist tot clinicus.........................................................................................................................................63
Rorschach.......................................................................................................................................................................... 63
Onderzoek naar de Rorschach............................................................................................................................................64
‘Correct klinisch’ worden...................................................................................................................................................64
16.2 Shakow en het scientist-practitioner model......................................................................................................................64
Training en legitimering.....................................................................................................................................................64
Critici van het model: Albee en Eysenck...........................................................................................................................65
16.3 Het wetenschappelijk maken van psychotherapie.............................................................................................................65
Rogers en de cliëntgerichte therapie..................................................................................................................................65
Psychotherapeutisch onderzoek.........................................................................................................................................66
16.4 Beck en de ontwikkeling van de cognitieve psychologie..................................................................................................66
De breuk met de psychoanalyse.........................................................................................................................................67
De cognitieve theorie van depressie...................................................................................................................................67
Het wetenschappelijk maken van de cognitieve therapie...................................................................................................68
16.5 Psychotherapeutisch onderzoek herzien: behandelen van depressie.................................................................................68
16.5 Hathaway en de MMPI.................................................................................................................................................... 68
Van inktvlekken naar profielanalyses.................................................................................................................................69
16.6 Hedendaagse kwesties en debat........................................................................................................................................69
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 70
16 – Klinische psychologie (digitale werkboek).............................................................................................................................71
16.1 Diagnose.......................................................................................................................................................................... 71
16.2 Professionalisering........................................................................................................................................................... 71
16.3 Revolutie revisited........................................................................................................................................................... 72
Fancher, R. E., & Rutherford, A. (2016). Pioneers of Psychology (5de editie). New York London: W. W. Norton &
Company.
,Psychoanalyse
H11 – Mind in Conflict: Freudian Psychoanalysis and Its Successors
(pp. 403-445)
De jonge Weense Freud probeerde een vrouw met hysterie te behandelen m.b.v. hypnose. Dat had hij geleerd van
Charcot en Bernheim, maar hoewel het bij veel mensen werkte, werkte hij bij deze vrouw niet. Er waren ook andere
patiënten die niet reageerden op hypnotische inductie. Daarom ging hij opzoek naar een andere methode, dat was de
eerste stap in de ontwikkeling van de psychoanalyse.
11.1 De oorsprong van psychoanalyse
Sigmund Freud werd in het begin ondersteund (financieel en intellectueel) door Josef Breuer (1842-1925), die zelden
hysterie behandelde, maar een uitzondering had gemaakt voor Bertha Pappenheim (1859-1936). Zij had hysterische
symptomen ontwikkeld toen ze zorgde voor haar terminale vader. In de samenwerking tussen dokter en patiënt
verminderde haar symptomen. Breuer noemde dat de cathartische methode: ze werd gehypnotiseerd en moest dan
denken aan één van haar symptomen en zich afvragen wanneer ze dat voor het eerst had ervaren. Vaak kwam er dan een
‘vergeten’ emotionele herinnering naar boven, samen met de onderdrukte emotie. Na deze emotionele catharsis
verdween het symptoom.
Maar naarmate de behandeling vorderde, ontstond er een complicatie: de patiënt raakte emotioneel gehecht aan haar
dokter. Hij stopte zo snel hij kon met de behandeling en behandelde daarna nooit meer een andere hysterische patiënt.
Pappenheim herstelde later en verhuisde naar Frankfurt en werd de eerste sociaalwerker en feminist van Duitsland,
waardoor haar portret in 1954 op een postzegel gedrukt werd.
Breuer vertelde Freud hierover en jaren later herinnerde Freud zich dat weer toen hij zijn eigen patiënten ging
behandelen. Hij gebruikte de cathartische methode en merkte dat het beter werkte dan directe hypnose bij enkele
patiënten. Samen met Breuer schreef hij het boek ‘Studies on Hysteria’ (1895), waarin ze deze methode beschreven en
de eerste patiënt waarbij het toegepast was (onder het pseudoniem ‘Anna O’).
Ze begonnen met de hypothese dat hysterici voornamelijk aan herinneringen lijden: herinneringen aan emotionele
ervaringen die vergeten zijn en buiten het bereik van het bewustzijn geplaatst zijn, waardoor het ziekteverwekkende
pathogene ideeën zijn geworden. Omdat deze emoties niet op de normale manier uitgedrukt kunnen worden, blijven ze
opgesloten, maar als ze geactiveerd worden door stimuli, ontstaat er ontlading in de spieren, waardoor een hysterisch
symptoom ontstaat. Dergelijke symptomen zijn een conversie van emotionele energie in fysieke energie. Met hulp van
hypnose kunnen de patiënten echter toegang krijgen tot hun pathogene ideeën, waardoor de oorzaak van hun
symptomen kan verdwijnen.
Dit werkte echter alleen bij patiënten die diep gehypnotiseerd konden worden, maar dat was niet bij alle alle patiënten
het geval. Freuds zoektocht naar een oplossing hiervoor leidde hem tot een uitgebreide theorie over de menselijke aard
(en niet alleen over hysterie). Maar deze oplossing, de psychoanalyse, was niet alleen het resultaat van zijn geïsoleerde
inspanningen, maar was de integratie van veel ideeën waaraan hij tijdens zijn leven was blootgesteld.
Freuds vroege leven
Sigmund Freud (1856-1939): geboren in Tsjechië en verhuisde op zijn 4e naar Wenen. Daar bleef hij de rest van zijn
leven, tot hij een jaar voor zijn dood door de nazi’s naar Londen moest vluchten. Hij groeide op in een ongebruikelijke
familie: zijn vader was 20 jaar ouder dan zijn moeder en had twee zonen die zelf al kinderen hadden voordat hij geboren
werd. Hij was de oudste van de acht kinderen die zijn moeder zou krijgen. Was een topstudent en leerde zichzelf ook
dingen aan, zoals Spaans. In eerste instantie ambieerde hij een carrière in de rechten, maar in een impuls besloot hij op
zijn 17e geneeskunde te gaan studeren.
Daar had hij uitstekende leraren, zoals de filosoof Franz Brentano (1838-1917), die het boek ‘Psychology from an
Empirical Standpoint’ (1874) had geschreven. Hij promootte de handelingspsychologie: een benadering die de aard van
de psychologie onderscheidt van dat van de natuurwetenschappen. Fysieke wetenschappen bestuderen objecten, maar
de psychologie bestudeert de handelingen die gaan over objecten (bv. fysieke wetenschap bestudeert atomen, psychologie
bestudeert denken over atomen). Brentano noemde dit intentionaliteit: alle mentale handelingen verwijzen naar objecten,
en nemen overtuigingsattitudes aan en/of hebben verlangens richting objecten. Een subjectieve eigenschap die alleen
m.b.v. introspectie gekend kan worden. Brentano meende ook dat elke psychologische theorie ‘dynamisch’ moest zijn:
rekening houden met de invloed van veranderende motiverende factoren op het denken. Hij maakte onderscheid
tussen de ‘objectieve realiteit’ van fysieke objecten en de ‘subjectieve realiteit’ van het denken, en bestudeerde de
literatuur over onbewuste gedachten. Hiermee inspireerde hij Freud op diverse vlakken in zijn latere carrière.
In zijn derde jaar ontmoette Freud een nog invloedrijkere leraar: Ernst Brücke (1819-1892), die was student geweest
van Müller, samen met Helmholtz en du Bois-Reymond. Samen men hen promootte had hij een nieuw fysiologisch
mechanisme gepromoot, als tegenhanger van het vitalisme, opzoek naar mechanistische verklaringen voor organische
fenomenen (H4).
,Geïnspireerd door deze mechanistische fysiologie, stopte Freud veel tijd en energie in vrijwillig onderzoek, en
publiceerde in de jaren 80 verscheidene artikelen over de neuroanatomie. Hij hoopte op een carrière in dat vakgebied,
maar omdat hij Joods was, had hij geen kans en besloot te werken voor het ziekenhuis in Wenen. Daar specialiseerde hij
zich in de neurofysiologie en werkte samen met de beroemde hersenanatoom Theodor Meynert, die ook de leraar was
geweest van Wernicke. Meynert sponsorde Freud voor een studie in Parijs met Charcot (in zijn hoogtijdagen). Toen Freud
daarna weer naar Wenen terugkeerde, begon hij een eigen praktijk in het behandelen van neurologische ziekten.
Maar omdat hij ideeën van Charcot overnam over hysterie, verloor hij het respect van de Weense artsen en werd een
outsider. Hij verdiende niet voldoende met normale neurologische gevallen en besloot mensen met hysterie te gaan
behandelen. En omdat hij een van de weinige artsen was die de symptomen serieus nam, kreeg hij veel patiënten. Dat
was het moment dat hij begon te zoeken naar een meer algemeen aanvaard alternatief voor hypnose voor de cathartische
behandeling van hysterie.
Vrije associatie
Freud begon te experimenteren met een druktechniek: patiënten lagen met hun ogen gesloten op een bank, maar niet
onder hypnose, en moesten hun eerste ervaringen met hun symptomen oproepen. Als er dan blokkades optraden, legde
Freud de hand op hun voorhoofd en verzekerde hen dat de verdere herinneringen zouden volgen. Soms gebeurde dat
inderdaad, en werd het gevolgd door emotionele catharsis en symptoomverlichting.
Maar Freud kwam er al snel achter dat hij geen fysieke druk hoefde uit te oefenen om het geheugen te stimuleren. Hij
ontwikkelde de techniek van vrije associatie: patiënten moeten liggen en hun ogen sluiten, maar i.p.v. directe
suggesties te geven, wordt patiënten gevraagd hun gedachten vrij te laten gaan, en te rapporteren wat er in hun geest
opkomt, ook ogenschijnlijke irrelevante, vreemde, angstige of beschamende gedachten. Therapeuten moeten deze
gedachtetrein niet onderbreken, zelfs niet als het niet in een productieve richting gaat.
Dit werd de standaard behandelingsmethode van Freud en hij gebruikte niet langer hypnose. Daardoor ontdekte hij
belangrijke kenmerken van hysterie die eerder door hypnose gemaskeerd werden.
1. Overdeterminatie: een symptoom wordt niet veroorzaakt door een enkele pathogeen idee (herinnering), maar door
twee of meer samenwerkende factoren.
2. Repressie: pathogene ideeën zijn niet vergeten, maar worden actief onderdrukt. Zijn patiënten verzetten zich vaak
ergens tijdens het proces, op verschillende manieren, bewust of onbewust. Hieruit maakte hij op dat patiënten, op
een bepaald niveau, sommige pathogene ideeën niet op willen roepen.
3. Intrapsychisch conflict: patiënten hebben een gecompliceerde houding t.o.v. hun ziekte: hun bewuste deel wil het
probleem onder ogen zien en genezen, maar een onbewust deel probeert dat proces te saboteren.
Overdeterminatie Repressie Intrapsychisch conflict
Symptoom wordt veroorzaakt door Pathogene ideeën worden actief Bewuste deel van meewerken, onbewuste
meerdere pathogene ideeën. onderdrukt. deel wil saboteren.
In 1896 bedacht Freud de controversiële verleidingstheorie van hysterie: omdat veel onderdrukte herinneringen met
seksualiteit in de kindertijd te maken hadden, veronderstelde hij dat iedereen met hysterie als kind seksueel misbruikt
was. Omdat seksuele gevoelens pas na de puberteit komen, ervaren kinderen deze verleidingen niet als seksueel. Maar
als na de puberteit deze herinneringen seksueel geladen raken, worden deze oncomfortabele gevoelens onderdrukt,
waardoor er hysterische symptomen ontstaan. Deze symptomen functioneren als een verdedigingsmechanisme tegen
de verontrustende geseksualiseerde herinneringen.
Deze theorie werd gewaardeerd door Freuds collega’s. Freud kwam er ook achter dat de verleidingsherinneringen niet
altijd echt waren. In 1897 gaf hij toe dat hij zelf ook niet meer in zijn theorie geloofde. Maar als de verleidingen geen
echte herinneringen waren, wat waren ze dan? Hij geloofde niet dat zijn benadering van hysterie verkeerd was, zijn
therapie hielp vaak wel. Seksualiteit was op de één of andere manier wel belangrijk daarbij. De oplossing hiervoor vond
Freud in de betekenis en aard van dromen.
‘The Interpretation of Dreams’
Freud raakte geïnteresseerd in dromen omdat Meynert overeenkomsten had gezien tussen dromen en bepaalde
psychiatrische aandoeningen. Zijn patiënten kwamen ook vaak met dromen tijdens de vrije associatie, en Freud zelf was
ook een ‘goede’ dromer. Hij vroeg zijn patiënten expliciet om vrij te associëren op hun dromen, deed dat zelf ook, en
kwam met een nieuwe verklaring voor dromen. Dat beschreef hij in zijn boek ‘The Interpretation of Dreams’ (1900). Hij
maakte onderscheid tussen de bewuste en de verborgen inhoud:
Manifeste inhoud Latente inhoud
Bewust ervaren inhoud van een droom, vaak onsamenhangende, Originele inspiratiebron van droom, pas bewust na vrije associatie.
fantasierijke beelden, onbegrijpelijk en niet logisch. Grote persoonlijke betekenis, maar dromer verzet zich er vaak
tegen.
,Freud beredeneerde dat dromen ontstaan vanuit een reeks latente gedachten, die door de slapende geest omgevormd
worden in manifeste inhoud. Dit gebeurt d.m.v. drie processen van droomwerk:
1. Verschuiving: angstige en conflictueuze gedachten van de latente inhoud worden door de manifeste inhoud op een
relatief ‘veilige’ manier gesymboliseerd met beelden die minder stressvol zijn. De sterk beladen emotionele energie
wordt vervangen met meer neutrale gerelateerde ideeën. Verschuiving dient dus een defensief doel.
2. Condensatie (versteviging): twee of meer latente ideeën samengevoegd in een enkel manifest droombeeld.
3. Concrete representatie: dromen zijn niet slechts gedachten, maar worden ervaren als echte sensaties of
hallucinaties. Latente gedachten worden dus gerepresenteerd in subjectieve als echt ervaren sensaties.
Verschuiving Condensatie Concrete representatie
Conflictueuze latente inhoud wordt Meerdere latente ideeën worden Latente gedachten worden
gesymboliseerd met minder stressvolle samengevoegd in een enkel manifeste gerepresenteerd in subjectieve, als echt
manifeste droombeelden. droombeeld. ervaren sensaties.
Deze drie droomprocessen lijken op de processen die Freud had gezien bij zijn hysteriepatiënten: verscheidene
emotioneel-beladen en weerstand-veroorzakende pathogene ideeën worden indirect en verdedigend gesymboliseerd
door een enkele concrete fysieke sensatie: het overdeterminerende symptoom. De betekenis ervan kan alleen bepaald
worden door vrije associatie. Volgens Freud kwamen beiden uit vergelijkbare onbewuste processen.
Deze onbewuste processen zijn precies tegengesteld aan de bewuste processen van logisch of wetenschappelijk
denken: die gebruiken expliciete termen (i.p.v. impliciete), met een gelimiteerde betekenis (i.p.v. overtollige betekenissen) en
gaan van concreet naar abstract (i.p.v. andersom). Deze processen zijn bewust en onder vrijwillige controle, terwijl
dromen en symptomen onbewust en onvrijwillig ontstaan.
Volgens Freud bestaan er twee denkwijzen; de één is primair, onbewust en geassocieerd met dromen en symptomen, de
ander is secundair, bewust en verantwoordelijk voor rationeel denken. Hij geloofde dat we geboren worden met de
mogelijkheid tot dromen, maar dat het rationeel denken aangeleerd moet worden. Dromen en hysteriesymptomen bij
volwassenen zijn een terugval in deze primaire processen: een regressie naar een primitievere manier van denken.
Primaire processen Secundaire processen
Onbewuste denkwijze Bewuste denkwijze
Onvrijwillig ontstaan Onder vrijwillige controle
Impliciete termen Expliciete termen
Overtollige betekenissen Gelimiteerde betekenis
Van abstract naar concreet Van concreet naar abstract
Aangeboren Aangeleerd
Later bedacht Freud dat primaire processen ook een rol spelen in creatief en artistiek denken: artiesten of dichters
maken gebruik van symbolen om een indirecte toespeling te maken (verschuiving); produceren werk dat verschillende
betekenisniveaus heeft (overdeterminatie of condensatie); en symboliseren vaak abstracte ideeën d.m.v. concrete beelden
(concrete representatie). Daarnaast zeggen creatieve mensen vaak dat hun inspiratie onvrijwillig ontstaat – net als dromen
en hysteriesymptomen.
Freud was echter niet de ‘ontdekker’ van het onbewuste; velen voor hem hadden er al over gepostuleerd, te beginnen
met Leibniz en zijn ‘minieme percepties’. Maar Freud maakte specifieke regels voor het onbewuste, en beschreef het
als een wetmatig fenomeen. Dit was een belangrijke stap in het bestuderen van onbewuste psychologische processen.
Wensvervulling en de verleidingstheorie
De primaire processen hielpen Freud aan een oplossing voor zijn dilemma met hysterie en de verleidingstheorie. Tijdens
vrije associatie gaan enkele elementen van de latente inhoud vaak over conflictueuze wensen, zelfs als dat niet
overeenkomt met de manifeste inhoud. Hieruit formuleerde Freud zijn wensvervullingshypothese: het idee dat de
latente inhoud van elke droom een wens bevat, die de belangrijkste motivator van de droom zelf is. Deze wensen zijn
vaak te onaangenaam om te erkennen, net als de pathogene ideeën.
Manifeste dromen en hysterische symptomen hebben veel overeenkomsten, de enige opvallende verschillen zijn hun
veronderstelde oorzaken: dromen worden gestimuleerd door latente wensen en symptomen door seksuele
herinneringen. Maar deze seksuele herinneringen hadden vaak nooit plaatsgevonden. Freud zag nu een mogelijke
oplossing: misschien hadden dromen en symptomen ook wel vergelijkbare oorzaken, en waren de seksuele
herinneringen eerder seksuele wensen dan echte ervaringen. Dergelijke wensen waren echter in tegenspraak met de
beleefde en bewuste waarden van zijn patiënten, waardoor ze genegeerd en onderdrukt werden.
Dit idee werd versterkt toen Freud zijn eigen vrije associatie ging analyseren, in de periode in zijn leven waarin hij het
zelf moeilijk had, aan het eind van de jaren 90.
,Zelfanalyse en seksualiteit in de kindertijd
Freud veronderstelde dat de hysterische pathogene ideeën vermomde seksuele wensen verhulden, en hij ging nadenken
over de aard van de menselijke motivatie. Zijn keurig nette patiënten hadden onbewuste seksuele ideeën en fantasieën
die door de samenleving niet getolereerd werden. Deze ideeën leken te zijn ontstaan in de kindertijd, terwijl het
seksuele instinct volgens hem pas in de puberteit begon. Het leek plausibel te veronderstellen dat hysterie veroorzaakt
werd door een abnormale vroegrijpe seksualiteit, maar Freud verwierp dat idee al snel.
Hij raakte zelf depressief na de dood van zijn vader (1896) en besloot zichzelf te behandelen met vrije associatie.
Hierdoor ging hij hysteriepatiënten op een andere, meer sympathieke manier bekijken. Hij concludeerde uit zijn
associaties op een droom dat hij, in zijn kindertijd, de latente wens had dat zijn vader dood zou gaan, en dat hij als kind
seksuele gedachten had over zijn moeder. Hij interpreteerde zijn intense reactie op de dood van zijn vader als het
resultaat van de vervulling van die conflictueuze kinderwens. Zijn bewustzijn had deze wens verworpen en daarmee
zijn symptomen veroorzaakt.
Freud kwam er al snel achter dat bijna iedereen met vrije associatie dergelijke oncomfortabele kinderlijke wensen in
zichzelf ontdekte. Het kwam ook overeen met populaire mythen en legenden, zoals de Griekse tragedie van Sophocles
over Oedipus die zijn vader vermoord en met zijn moeder trouwt. Daarom noemde hij dit het Oedipuscomplex. Deze
Oedipale gevoelens gaan vaak gepaard met verontrustende herinneringen aan het eigen lichaam: perverse ideeën over
de mond, anus of genitaliën. Ook dit zijn onderdrukte kinderlijke wensen die hun uitweg zoeken in dromen, symptomen
en andere primaire processen. Hij beschreef dit alles in zijn boek ‘Three Essays on the Theory of Seksuality’ (1905).
In die tijd werd de kindertijd gezien als een periode van onschuld en zuiverheid, zonder seksuele gevoelens. Als het
seksuele instinct tijdens de puberteit ontstond, was dat met het doel van het voortplanten van de soort d.m.v. heterogene
geslachtsgemeenschap. Freuds ideeën gingen daar tegenin. De seksualiteit in de kindertijd was echter breder dan die
tijdens de volwassenheid: het gaat over alle soorten sensuele bevrediging.
Psychoseksuele ontwikkeling: volgens Freuds nieuwe theorie wordt elke baby geboren in een toestand van polymorfe
perversiteit: het ervaren van sensueel plezier door zachte stimulatie van elk deel van het lichaam. Tijdens de normale
ontwikkeling worden bepaalde delen van het lichaam erogene zones: specifieke gebieden van intense tevredenheid en
sensueel plezier. Drie zones zijn achtereenvolgens dominant: de orale, anale en genitale zone.
Orale zone Anale zone Genitale zone
Ontstaat door de primaire ervaring van de Ontstaat als het kind plezier begint te Ontstaat als het kind verdere controle
baby bij borstvoeding, waardoor de mond krijgen in de vrijwillige controle van ontwikkelt en stimulatie een belangrijke
een verhoogde gevoeligheid krijgt. lichaamsfuncties bij het zindelijk worden. bron van seksueel plezier wordt.
Volgens Freud hebben sociale factoren binnen het gezin interactie met deze psychoseksuele ontwikkelingen. Omdat
veel plezierige activiteiten leiden tot afkeuring van de ouders, leert het kind dat alleen bepaalde bevrediging sociaal
acceptabel zijn, en dus kanaliseert het kind zijn seksuele impulsen in deze vorm. De ‘normale’ heteroseksuele genitale
expressie van seksualiteit aan het einde van de puberteit is volgens Freud niet biologisch vastgelegd, maar slechts één
mogelijk resultaat van een gecompliceerde kanalisering van de initiële drang naar fysieke bevrediging.
Kortom, Freud stelde dat het precies andersom zat: kinderen zijn géén onschuldigen die seksueel corrupt raken door de
slechte wereld, maar in plaats daarvan worden ze geboren met primitieve, ongedisciplineerde en perverse neigingen die
ze moeten leren beteugelen als ze volwassen worden. Pas nadat de herinneringen aan hun Oedipale en kinderlijke
seksuele impulsen in het onbewuste gedrukt worden, wordt men beschaafd en seksueel normaal. Deze herinneringen
worden echter niet vernietigd, maar onderdrukt, en kunnen zich indirect uiten in dromen en symptomen.
Persoonlijkheidskenmerken: variatie in seksuele ervaringen tijdens de kindertijd leiden, volgens Freud, tot
verschillende individuele persoonlijkheidskenmerken in de volwassenheid. Het viel Freud op dat patiënten tijdens de
vrije associatie verschilden in hun nadruk op één van de drie stadia. Hij veronderstelde dat de druk van de ouders in een
bepaald stadium leidde tot fixatie op dat stadium, en uiteindelijk tot een bepaald persoonlijkheidskarakter.
1. Anaal karakter: ouders die streng waren tijdens de zindelijkheidstraining zorgden voor fixatie op het anale
stadium. De karaktereigenschappen die erbij horen zijn: ordelijk, zuinig en koppig.
2. Oraal karakter: teveel of te weinig lekker eten tijdens de eerste jaren leidt tot interesse in orale activiteiten als
eten, drinken, roken of praten. Teveel verwennen leidt tot blijmoedige en opgewekte mensen, te weinig tot
jaloersheid, ijver en pessimisme.
3. Fallisch/genitaal karakter: nieuwsgierigheid, concurrentievermogen en exhibitionisme.
Anaal karakter Oraal karakter Fallisch/genitaal karakter
Te strenge ouders tijdens Teveel of te weinig genot: interesse in orale activiteiten. Nieuwsgierigheid,
zindelijkheidstraining: ordelijk, Teveel: blijmoedige, opgewekt. Te weinig: jaloersheid, ijver, concurrentievermogen,
zuinig en koppig pessimisme. exhibitionisme
,Psychoanalytische therapie en de zaak Dora
Freud bleef patiënten behandelen tijdens het uitwerken van zijn theorieën. Zijn technieken veranderden en ontwikkelden
met verloop van tijd. In eerste instantie dacht hij dat zijn taak het aanmoedigen van vrije associatie was, totdat
onderdrukte pathogene ideeën bewust werden en de symptomen niet meer nodig waren. Maar hij ontdekte dat de
onbewuste weerstand van patiënten soms zo subtiel was, dat er nauwelijks of geen genezing optrad.
Een voorbeeld daarvan was Ida Bauer (1882-1945), een 18-jarige vrouw waarover hij publiceerde als ‘case Dora’. Een
vriend van haar ouders had haar oneerbare voorstellen gedaan, waarna ze nachtmerries, hysteriesymptomen en suïcide
neigingen ontwikkelde. In het begin ging de behandeling soepel, en kon met vrije associatie de nachtmerrie verklaard
worden. Haar kinderdroom was precies volgens het Oedipuscomplex: weglopen met haar vader, zodat hij haar kon
beschermen tegen de groeiende seksuele impulsen. Ida leek het eens te zijn met deze interpretatie. Maar kort daarna
meldde ze dat ze niet meer behandeld wilde worden, ondanks dat ze nog niet genezen was. Freud reflecteerde op haar
behandeling en bedacht dat hij de interpretatie niet vergenoeg doorgetrokken had: Ida had gecompliceerde gevoelens
gekregen voor Freud zelf, en dat was de reden dat ze weer wegvluchtte naar haar vader.
Deze ervaring (en vergelijkbare) overtuigden Freud ervan dat de therapie onvermijdelijk gecompliceerd wordt door wat
hij overdrachtsgevoelens noemde. Overdracht (transference) is het proces waarbij patiënten eigenschappen toeschrijven
aan de therapeut, die horen bij belangrijke mensen uit hun verleden die betrokken waren bij hun neurotische
symptomen. De patiënt reageert op de therapeut alsof die hetzelfde is als zijn/haar vader, moeder of ander belangrijk
persoon. Deze overdrachtsgevoelens worden onderdeel van de weerstand en hinderen het therapeutische proces. Dus in
een optimale therapie moet er ook aandacht zijn voor deze overdracht.
Individuele symptomen leken nu minder belangrijk voor Freud; het waren de oppervlakkige manifestaties van
onderliggende emotionele conflicten. Symptomen zijn géén onafhankelijke entiteiten, en het feit dat er eentje
verdwijnt betekent weinig, omdat het conflict zich kan openbaren in een ander symptoom. Voor blijvende genezing is
het nodig dat het gehele complexe netwerk van onderliggende conflicten geopenbaard en geanalyseerd wordt, een
proces wat maanden tot jaren kan duren.
Freud keek meer naar de overdracht dan naar de symptomen om te kunnen zien of het de goede kant op gaat met de
behandeling. Als een patiënt meer op hem begon te reageren zoals hij écht was, en niet als een figuur uit zijn/haar leven,
dan oordeelde hij dat het psychoanalytische proces bijna ten einde was.
Hiermee kreeg Freud niet de snelle, specifieke behandeling voor hysterie waar hij in eerste instantie naar opzoek was, in
plaats daarvan ontwikkelde hij de psychoanalyse: een lang en moeilijk proces van zelfonderzoek, waarbij de
vermindering van symptomen slechts het gevolg was van het inzicht dat men kreeg in het onbewuste mentale leven.
11.2 Latere psychoanalytische theorieën
Tot zijn 50e praktiseerde en theoretiseerde Freud voornamelijk alleen, maar zijn werken bereikten een grote groep
lezers. Hij legde daarmee de grondslag voor concepten als onbewuste motivatie, de onvermijdelijkheid van
intrapsychisch conflict en het belang van primaire processen, zoals overdeterminatie, verschuiving, condensatie en
concrete representatie.
Rond 1905 raakte men geleidelijk aan hierin geïnteresseerd en veranderde de psychoanalyse in een beweging. Er waren
vele discipelen, medewerkers en dissidenten van Freud. Freuds werken werden technischer en meer gericht op een
specifiek publiek. Minder fundamenteel dan zijn eerdere werk, maar ze riepen wel veel aandacht en/of controverse op.
Metapsychologie en het verdedigingsmechanisme
Freud paste de klinische bevindingen toe op de algemene kenmerken van de menselijke geest. Hij maakte theoretische
modellen van de psyche en noemde dit metapsychologie. Zijn eerste ideeën gingen over de neurologische structuren en
mechanismen achter dromen en hysteriesymptomen. Dat beschreef hij in ‘Project for a Scientific Psychology’ (1895).
Omdat de kennis over het zenuwstelsel in die tijd te onvolledig was, beschreef hij het in puur psychologische termen.
Hij hoopte dat toekomstige neurologische ontdekkingen mechanismen zou onthullen die zijn ideeën zouden verklaren.
Freuds meest beroemde beschrijvingen van de psyche was zijn werk ‘The Ego and the Id’ (1924), waarin hij stelt dat de
psyche constant beïnvloed wordt door drie verschillende soorten conflicterende eisen:
1. Instincten: biologisch gebaseerde driften die ontstaan in het lichaam: voeding, warmte, seksuele bevrediging, etc.
2. Externe realiteit: om te overleven moet een persoon leren om de omgeving te manipuleren, fysieke gevaren te
voorkomen en de juiste bronnen te vinden voor het bevredigen van de instincten. Deze eisen conflicteren met de
instincten, omdat de bevrediging ervan soms moet worden uitgesteld, aangepast of helemaal niet lukt vanwege de
beperkingen van de echte wereld.
3. Morele eisen: hebben invloed onafhankelijk van instincten of externe realiteit. Mensen bevredigen hun instincten
soms niet omdat ze denken dat het verkeerd is, zelfs als er niets in de externe wereld is wat hen tegenhoudt.
In 1923 bedacht Freud een model waarin drie aparte systemen deze drie psychische eisen representeren, en een systeem
dat deze conflicten op moet lossen: id, pcpt-cs, superego en ego.
, Id Pcpt-cs (perception-consiousness system) Superego Ego
Bevat onbewuste, Informatie over de externe realiteit. Bewustzijn Hier ontstaan de morele Moet de conflicterende eisen
krachtige impulsen en van wat wordt waargenomen en creëert eisen die onafhankelijk zijn van id, pcpt-cs en superego
energieën van de herinneringen daaraan voor het toekomstige van instincten en externe oplossen en tot een
instincten. bewustzijn. realiteit. compromis brengen.
Freud maakte een tekening van deze abstracte concepten (figuur 11.4 p. 425), waarin de id aan de onderkant
van het lichaam ligt en de pcpt-cs aan de bovenkant als een soort oog. De superego ligt aan de zijkant en
in het midden, als mediator, de ego.
Later kreeg de ego veel theoretische aandacht. Freud begon bijna alles wat een mens doet te zien als het
resultaat van een compromis tussen conflicterende eisen, en dus als product van de ego. Sommige
compromissen zijn beter dan anderen; hysteriesymptomen zijn schadelijke compromissen, waarbij de
externe realiteit wordt genegeerd, en de wensen van de id door de superego onderdrukt worden.
Freud zag in toenemende mate dat het dagelijks leven gedomineerd wordt door een ander compromis van
de ego: verdedigingsmechanismen. Deze theorie werkte hij samen met zijn dochter uit, Anna Freud
(1895-1982), die het in haar boek ‘The Ego and the Mechanisms of Defence’ beschreef:
1. Verschuiving: (displacement: dezelfde term die Freud gebruikte bij zijn droomwerk) de omleiding van een impuls naar
een vervangend doelwit dat op de een of andere manier lijkt op het origineel, maar psychologisch veiliger is. Zoals
je boosheid op iemand anders afreageren of een partner kiezen die op je vader lijkt vanwege onderdrukte Oedipale
impulsen – wat volgens de beide Freuds zeer gebruikelijk is.
2. Projectie: ontstaat als iemand zijn eigen onacceptabele impulsen niet erkent, maar ze toeschrijft aan iemand anders.
Als je boos bent op iemand, maar dat niet mag zijn van je superego, kun je diegene zien als boos en vijandig
richting jou. Als je dan agressief reageert, geloof je dat je dat uit zelfverdediging doet.
3. Intellectualisatie: het emotioneel beladen onderwerp wordt wel direct benaderd, maar dan op een puur
intellectuele manier, waarbij emoties worden genegeerd. Iemand met seksuele driften gaat erover lezen, en vermijdt
daarmee direct seksuele verwikkelingen.
4. Rationalisering: men handelt vanuit het ene motief maar verklaart het gedrag op basis van een ander, meer
acceptabel motief. Zoals een vader die zijn kind slaat omdat hij boos is, en dan achteraf gelooft dat het alleen voor
het bestwil van het kind was.
5. Identificatie: de onbewuste adoptie van de eigenschappen van een ander emotioneel belangrijk persoon. Dit werd
een belangrijk onderwerp van Freuds latere werk: hij stelde dat bij het rouwproces nabestaanden een verloren
geliefde onbewust in leven kunnen houden door zijn/haar kenmerkende gedragingen en attitudes te ‘internaliseren’.
Verschuiving Projectie Intellectualisatie Rationalisatie Identificatie
Impuls verplaatsen naar De eigen onacceptabele Het emotioneel beladen Handelen vanuit het ene Onbewust aannemen
een vervangend doelwit impulsen niet erkennen, onderwerp wel direct motief, maar het gedrag van de eigenschappen
dat erop lijkt, maar maar toeschrijven aan benaderen, maar puur verklaren vanuit een van een emotioneel
psychologisch veiliger is. iemand anders. intellectueel. meer acceptabel motief. belangrijk persoon.
Ontstaan superego: volgens Freud kan identificatie ook een manier zijn om om te gaan met iemand die gevreesd wordt
– zo ontstaat de superego bij kinderen. Omdat kinderen geboren worden zonder geweten, leren ze door ervaringen dat
bepaalde gedragingen en impulsen leiden tot afkeuring van de ouders. De reeks van seksuele gevoelens die kinderen
ondergaan, waaronder de Oedipale gevoelens, zijn rond 5 à 6 jarige leeftijd het meest intens. Maar kinderen ervaren dan
ook sterk de ouderlijke afkeuring ervan. De ‘ziedende ketel’ van kinderachtige seksualiteit roept een bron van intense
angst op, waarop kinderen reageren door zich onbewust te identificeren met hun ouders, en hun morele regels en
verboden te internaliseren. Dit nieuwe deel van de psyche, dat de geïnternaliseerde ouders bevat, is de superego.
Mannelijke en vrouwelijke superego’s
Een van de meest controversiële en bizarre episodes uit Freuds carrière kwam uit zijn ideeën over de superego. Hij was
ervan overtuigd dat er een belangrijk verschil is tussen mannelijke en vrouwelijke superego’s.
Tijdens de Oedipale periode, dat direct voorafgaat aan het ontstaan van de superego, worden kinderen zich bewust van
de anatomische verschillen tussen jongens en meisjes: de aanwezigheid of afwezigheid van een penis. Dit zorgt voor
een castratiecomplex, die verschillende vormen aanneemt voor jongens en meisjes.
Castratieangst Penisnijd
Jongens weten dat er mensen zijn zonder penis en worden Meisjes, die al ‘gecastreerd’ zijn, reageren niet met angst, maar
irrationeel bang dat ze door hun vader gecastreerd worden als ze met jaloezie: een onbewuste wens om net als jongens te zijn en
openlijk uitkomen voor hun Oedipale wensen. een penis te hebben.
, De consequentie hiervan is dat jongens een grotere Oedipale angst hebben en daardoor sterker hun ouders internaliseren
om hiermee om te kunnen gaan. Kortom, jongens ontwikkelen een sterker superego dan meisjes. Hij geloofde dat
vrouwen daarom minder goed instaat waren om te oordelen, omdat hun emoties daarbij een grotere rol spelen.
Dit zorgde voor grote controverse, binnen en buiten de psychoanalytische beweging. Het was ook verrassend, omdat
Freud tijdens zijn carrière juist ongebruikelijk open was voor de deelname van vrouwen in de psychoanalytische
gemeenschap. En hij was ook erg trots op zijn dochter Anna.
De feminist Juliet Mitchell zag de psychoanalyse juist als een van de weinige wetenschappen die niet discriminerend
was voor vrouwen. Maar Karen Horney (1885-1952) was uitgesproken kritisch op deze theorie van Freud. Ze was een
van de eerste Duitse vrouwen met een medische graad en kwam in 1920 bij de psychoanalytische beweging. Freud had
haar werk geciteerd en zijn controversiële paper in 1925. Maar Horney stelde dat Freuds ideeën over de vrouwelijke
seksualiteit veroorzaakt waren door zijn mannelijke bias. Volgens haar is de penis alleen symbolisch van belang in
samenlevingen die worden gedomineerd door mannelijke macht en privileges, en zouden mannen en jongens eigenlijk
jaloers moeten zijn op vrouwen omdat ze de vreugde van de zwangerschap nooit kunnen ervaren.
Clara Thompson (1893-1958) ging verder met het werk van Horney en haalde Freuds idee onderuit dat de vrouwelijke
inferioriteit veroorzaakt werd door het gebrek aan een penis en een onderontwikkeld superego. Ze stelde dat de sociaal
geconditioneerde negatieve attitudes richting vrouwelijke seksualiteit hebben geleid tot het gevoel van inferioriteit van
vrouwen. En dat Freuds ideeën beïnvloed werden door de culturele positie van de vrouwen die hij behandeld heeft.
Gevaarlijk superego: in zijn laatste jaren schreef Freud speculatief en pessimistisch over een aantal brede filosofische
issues, en in zijn sombere werk ‘Civilization and its Descontents’ (1930) keerde hij terug naar reflecties op de superego.
Door zijn herinneringen aan de verschrikkingen van WO-I en de groeiende populariteit van Hitler, speculeerde hij dat
mensen vaak worden gedreven door het agressieve ‘doodsinstinct’ Thanatos, dat wedijvert om controle met het
levengevende seksinstinct Eros. Een belangrijk middel voor de expressie van de agressieve energie van het
doodsinstinct, is de superego. Uit naam van morele waarden als patriottisme, religie en gerechtigheid, worden moorden
en slachtpartijen gepleegd en goedgekeurd door de superego. De neigingen waren volgens Freud een bedreiging voor
het voortbestaan van de menselijke soort. In deze context is de hypothetische zwakke vrouwelijke superego niet eens zo
slecht. Maar Freud heeft zelf dat punt nooit gemaakt.
***
Het werd in Wenen steeds gevaarlijker voor Joden en in 1938 vluchtte Freud samen met zijn gezin naar Londen. Zijn
vier zussen lukte dat niet, zij stierven uiteindelijk in de gaskamer. Freud zelf stierf in 1939 aan kanker.
11.3 Discipelen en dissidenten
Rond 1905 had Freuds werk de aandacht getrokken en kwam een groep bewonderaars regelmatig bij hem thuis om met
elkaar te praten over de psychoanalyse. Ze noemden zichzelf de Wednesday Psychological Society. Onder de leden
waren Alfred Adler, Otto Rank, Carl Jung, Karl Abraham, Ernest Jones en vele anderen. De groep groeide snel en in
1910 ontstonden er groepen in verschillende Europese steden, onder de naam International Psychoanalytical
Association (IPA).
Deze mensen werden prominente figuren, sommigen bleven trouw aan Freud, anderen gaven er hun eigen draai aan.
Rank, een goede vriend van Freud, breidde diens theorie uit naar de psychologische effecten van geboorte-ervaringen.
Abraham onderzocht de effecten van kinderervaringen op de ontwikkeling van het karakter. Jones schreef de eerste
biografie over Freud. Samen met vier anderen vormden ze een cirkel rondom Freud, tegen afvalligen Adler en Jung.
Na Freuds dood brachten jongere therapeuten veranderingen aan in de psychoanalyse:
1. Anna Freud breidde de psychoanalytische therapie uit naar jonge kinderen, maar bleef de nadruk leggen op het
Oedipuscomplex.
2. Melanie Klein (1882-1960) was ook gespecialiseerd in kinderanalyse. Ze kwam tot de overtuiging dat Anna teveel
nadruk legde op de Oedipale periode, en dat de belangrijkste formatieve relatie die tussen moeder en kind was. Ze
legde de nadruk op de relatie met het eerste ‘liefdesobject’ en startte daarmee een beweging van objectrelaties.
3. Erik Erikson (1902-1994) was studiegenoot van Anna en accepteerde de orthodoxe Freudiaanse theorie van
kinderseksualiteit. Ontwikkelde een complementaire reeks psychosociale stadia, parallel aan de psychoseksuele
gebeurtenissen van Freud. Zag de ‘identiteitscrisis’ als kenmerk van adolescentie.
4. Karen Horney verhuisde naar de VS waar ze feministische issues bleef promoten. Ze had grote invloed op de
humanistische psycholoog Abraham Maslow, en heeft contact gehad met Adler, die ook invloed had op Maslow.
Adler en de individuele psychologie
Alfred Adler (1870-1937): groeide net als Freud op in een Joods gezin in Wenen, maar hoewel Freud werd behandeld
als het speciale talent van de familie, kreeg Adler op jonge leeftijd een handicap en leefde in de schaduw van zijn
populaire grote broer. Adler behaalde zijn medische graad in Wenen, begon zijn carrière als oogarts en werd daarna
algemeen arts in de arme wijken. Hij kwam veel patiënten tegen met organische handicaps en gaf begeleiding om hen te
