Hoorcolleges + literatuur
‘Reflectie op
gezondheidswetenschappen’
GZW, jaar 2
Inhoud
Colleges Wetenschapsfilosofie ......................................................................................................................................... 1
Hoorcollege 1: ‘Standaardbeeld’, ‘Common sense’ en ‘Empirisme’............................................................................. 1
Hoorcollege 2: ‘Poppers Falsificationisme’ & ‘Kuhns Paradigmatheorie’..................................................................... 5
Hoorcollege 3: ‘Sociologie van wetenschap’ & ‘Lakatos’ onderzoeksprogramma’s’ ................................................... 9
Hoorcollege 4: ‘Sociale wetenschap, gezondheidswetenschap en interpretatie’ & ‘Classificeren’ ........................... 13
Hoorcollege 5: ‘Classificeren en looping effecten’ & ‘Wetenschap en het maken van praktijken’............................ 18
Colleges Wetenschapsgeschiedenis................................................................................................................................ 26
Hoorcollege 1: Intellectueel eigendom en wetenschappelijke ontdekkingen ........................................................... 26
Hoorcollege 2: Ziekte in oudheid, middeleeuwen en renaissance ............................................................................. 29
Hoorcollege 3: Ziekte in de moderne tijd: kliniek, laboratorium en rekentafel ......................................................... 34
Hoorcollege 4: De moderne gezondheidszorg ............................................................................................................ 39
Hoorcollege 5: De naoorlogse ‘opkomst en ondergang’ van de geneeskunde? ........................................................ 44
,Colleges Wetenschapsfilosofie
Hoorcollege 1: ‘Standaardbeeld’, ‘Common sense’ en ‘Empirisme’
Bijbehorende literatuur:
Hoofdstuk 1: Wat is wetenschap? – ‘Wat is wetenschap?’ van Edwin Koster
Hoofdstuk 6: Het standaardbeeld van wetenschap. – ‘Wat is wetenschap?’ van Edwin Koster
Wetenschap in de maatschappij
Wetenschap heeft binnen de maatschappij een grote betekenis. Geneeskunde, politiek, industrie, landbouw en
allerlei andere sectoren in de samenleving zijn voor een belangrijk deel afhankelijk van wetenschappelijke kennis.
Voor de ontwikkeling van medicijnen spelen bijvoorbeeld medisch-biologen en geneeskundigen een rol; om politieke
besluitvorming mogelijk te maken, wordt vaak een beroep gedaan op onderzoeksbureaus waar wetenschappers uit
verschillende disciplines bij betrokken zijn; de ontwikkeling van technologie is in de eerste plaats een zaak van de
wetenschap; in de dienstverlening wordt vanuit ministeries die betrokken zijn bij het beleid in de gezondheidszorg
een beroep gedaan op gezondheidswetenschappers; en innovatie in de landbouw kan niet zonder het raadplegen
van onder meer biologen. De media versterken de tendens van het belang van wetenschap. Hierdoor ontstaat er bij
mensen een specifiek beeld van wat wetenschap is (common sense visie).
Het standaardbeeld van wetenschap
Het doel van de wetenschapsbeoefening is nu volgens het standaardbeeld het ontwikkelen van ware kennis over de
ons omringende werkelijkheid. Wetenschap is de zoektocht naar de waarheid. Het gaat om de vorming van ware
theorieën, waarmee de empirische verschijnselen uit de wereld om ons heen verklaard kunnen worden. Het wordt
verricht vanuit een waarheids- of verklaringsperspectief. Wetenschap is echter niet de enige manier om inzicht in de
wereld te verkrijgen. Wetenschap bestaat in feite nog maar kort en er zijn vele andere manieren geweest waarop de
mens getracht heeft inzicht in zijn omgeving te krijgen: door intuïtie, openbaring, mystieke ervaring en langs de weg
van mythe. Dan wordt de vraag belangrijk hoe wetenschap zich onderscheidt. Het antwoord binnen het
standaardbeeld luidt dat wetenschap een rationele onderneming is. En dit leidt dan tot de vraag wat wij dan wel
onder die wetenschappelijke rationaliteit moeten verstaan en een uiteenzetting van het standaardbeeld is in de kern
een nadere opheldering van die rationaliteit. In wetenschappelijke theorievorming vormen logica en feiten pijlers
van de wetenschappelijke rationaliteit. Zij reguleren de aanvaarding of verwerping van theorieën in de wetenschap
en maken haar tot een rationele activiteit. De logicapijler eist dat het wetenschappelijk redeneren of argumenteren
volgens de regels van logica geschiedt. Een theorie moet logisch consistent zijn. Daarnaast is er de tweede pijler, die
van de feiten. Een theorie over de wereld om ons heen, ook wel empirische theorie, moet opgetrokken zijn op een
basis van feiten: datgene wat een ware uitspraak over de werkelijkheid zegt. De waarheid van een theorie rust op de
basis van waarneembare feiten. Het ontdekken van steeds weer nieuwe stukjes kennis is echter veelal zeer grillig en
niet rationeel. De creatieve activiteit waardoor men op nieuwe verbanden, wetten en theorieën komt, is niet in
regels te vatten. Er wordt dan ook bedoeld dat de context van ontdekking niet uitmaakt, als deze maar
gerechtvaardigd wordt op grond van feiten en logica (context van rechtvaardiging). Feiten vormen samen de
empirische basis waarop het kennisbouwwerk rust en zijn het resultaat van een directe, onbevooroordeelde,
onvooringenomen of theorievrije waarneming.
Wat is onderscheidend aan wetenschap?
Common sense visie (vaak zullen mensen een globaal idee hebben over wat wetenschap is, deze is echter
vermoedelijk niet houdbaar): onderzoek van wetenschappers leidt tot theorieën over de werkelijkheid die getoetst
worden aan de hand van feiten, omdat de feiten verkregen zijn door de wetenschappelijke methode te volgen,
neemt men aan dat de wetenschap het bij het juiste eind heeft.
- Logische afleidingen (hypothese logisch afleiden uit theorie bijvoorbeeld)
- Empirisch vastgestelde feiten (geen autoriteitsargumenten, maar gebaseerd op empirisch bewijs)
- Theorie gebaseerd op de feiten
- Repliceerbaarheid
- Falsifieerbaarheid
- Normen en waarden doen er niet toe
- Geen externe invloeden → wetenschapper is autonoom
- Neutraal bij de vraagstelling
- Onafhankelijk bij de acceptatie
1
, - Maatschappelijk waardenvrij
- Niet normatief
Hoewel er veel verschillende onderwerpen zijn waar onderzoek naar wordt gedaan, ziet de opbouw van een
wetenschappelijk artikel er bijna altijd hetzelfde uit. Je zou kunnen zeggen dat de algemene opbouw van een
wetenschappelijk artikel de common sense bevestigt: het spiegelt de gedachte dat wetenschap een zuiver rationele
onderneming is. Het zou echter kunnen dat artikelen ons een eenzijdig of geïdealiseerd beeld van wetenschap laten
zien. Het is daarom goed om te kijken naar de concrete beoefening van wetenschap. Dit is soms een grillig proces,
dat niet volgens de ongeschreven regels van de common sense verloopt. Het is een proces waarin weliswaar
methodisch onderzoek naar de werkelijkheid wordt gedaan, maar waarbij die methode niet een onfeilbare
werkwijze vertegenwoordigt, maar een menselijk proces is met alle mitsen en maren die daarbij horen.
Wetenschap is soms een grillig proces
- Darwin en de evolutietheorie: met het werk van Darwin kwam voorgoed een einde aan het idee dat de
natuur een statisch, geordend geheel is. De natuur is continue onderhevig aan veranderingsprocessen en die
processen worden niet gekenmerkt door sturing, maar door selectie. En achter deze processen zit niet de
hand van God, maar een wrede strijd om het bestaan: de survival of the fittest. Waar Darwin echter geen
antwoord op had, was de vraag naar de wijze waarop de variatie tussen individuen kon ontstaan en kon
worden overgedragen. Dat verklaart de erfelijkheidsleer van Mendel die pas na Darwins dood ontstond.
- Darwin bezocht in 1835 de Galapagoseilanden. De vinkensoorten die op de diverse eilanden
voorkwamen, verschilden onder meer in de vorm van hun snavel. Die diversiteit stond in verband
met de zaden die de vogels in hun omgeving konden vinden. De snavel heeft zich in de loop van de
tijd aangepast aan het voor de vogels beschikbare voedsel. Dit verhaal is een goed voorbeeld van
hoe evolutie werkt. Het verhaal dat Darwin op de eilanden van de Darwin vink tot de evolutietheorie
kwam, is echter een mythe. Nadat hij al een halfjaar terug was begon hij zich af te vragen van welke
eilanden de vinken uit zijn verzameling afkomstig waren. Pas met behulp van informatie van zijn
reisgenoten kon hij een reconstructie van de vindplaatsen maken, die achteraf niet bleken te
kloppen. Als hij ter plekke op de evolutietheorie was gekomen door de vinken, had hij hier wel meer
aandacht aan besteed. Pas toen hij over de evolutietheorie nadacht, kwam hij op het idee dat de
vinken als bewijsmateriaal konden dienen. Of ze dat werkelijk kunnen, is veel discussie over. Later
bleek dat verschillende vinkensoorten op één en hetzelfde eiland naast elkaar voorkwamen, dat er
vaker dan men dacht kruisingen tussen de vinkensoorten optraden en dat vinkenbastaarden zich
soms voortplantten en wellicht een belangrijke rol speelden in de evolutie van Darwin vinken.
- Kekule en benzeen: Duitse chemicus hield zich bezig met grote organische moleculen begrijpen als lineaire
ketens → deze man droomde over een slang die in zijn eigen staart beet en kwam zo tot de theorie dat deze
moleculen een ronde structuur hebben
- Wetenschappelijke bevindingen kunnen tot stand komen op heel veel verschillende manieren, we
hoeven hier niet per sé regels voor te hebben
- Hoe we wetenschappelijke bevindingen rechtvaardigen is iets anders
- De manier waarop je op een theorie komt, hoeft niet dezelfde manier te zien als waarop je deze
rechtvaardigt
Systematisch nadenken over de praktijk van wetenschappelijk onderzoek
Wetenschap is een zaak van waarnemingen doen, hypothesen en theorieën opstellen en het testen hiervan. Dat zegt
common sense en daar is niets tegenin te brengen, maar het veronderstelt ook dat er zoiets is als de
wetenschappelijke methode, een vast recept dat gebruikt kan worden om elk probleem op te lossen. Dit gaat samen
met ander aannames: dat kijken leidt tot begrijpen, dat meten vanzelf gaat, dat de feiten onomstotelijk de weg
wijzen, dat experimenten volgens vastliggende procedures kunnen worden beoordeeld en dat wetenschap
uitsluitend een zaak is van interne processen en niet gestuurd wordt door bijvoorbeeld de belangen van de
individuele onderzoekers. Wetenschap is een grillig proces waarin interpretatie, toeval, creativiteit, praktische
vaardigheid, eergevoel, debat en het zieken naar consensus een belangrijke rol spelen. Het doel is niet om het
denken binnen levenswetenschappen en geneeskunde een stap verder te brengen, maar om het denken over deze
te stimuleren. Het gaat om de vraag naar de wijze waarop levenswetenschappelijke en medisch wetenschappelijke
kennis wordt geaccepteerd. De ethiek van wetenschappelijk onderzoek is ook geen kwestie van empirisch
onderzoek, maar van een filosofische, en in dit geval, normatieve analyse.
2
, De grenzen van wetenschap
Wetenschappelijke kennis staat in onze samenleving in hoog aanzien. Er wordt gehamerd op evidence based werken
en behandelingen die wetenschappelijk onderbouwd zijn. Behandelingen die niet wetenschappelijk onderbouwd
zijn, zouden in onze samenleving dus geen plaats mogen hebben. Wie dit beweert, hangt mogelijk een sciëntistische
visie aan. De sciëntist meent dat er maar één vorm van kennis is (wetenschappelijke kennis) en dat alle andere
vormen van kennis ofwel herleid kunnen worden tot wetenschap of het label kennis niet waard zijn. De sciëntist
neemt aan dat er geen grenzen zijn. De natuurkundige Freeman J. Dyson stelt hier tegenover de zogenaamde
traditionele visie. Deze houdt in dat er vele vormen van kennis zijn. Naast wetenschappelijke kennis bestaat er
kennis van goed en kwaad, van genade en schoonheid, van ethische en artistieke waarden. Ook is er kennis van de
menselijke natuur die niet is afgeleid van wetenschappelijke resultaten maar van geschiedenis en literatuur en van
de intieme omgang met familie en vrienden. Ten slotte noemt hij kennis die verkregen is door meditatie of religie.
Juist waar de gezondheid van de mens in het geding is, speelt de vraag naar de grenzen van wetenschap. Vanwege
de angst voor ziekte en dood willen mensen doorgaans niets weten van de beperkingen van de geneeskunde. Voor
medici lijkt hetzelfde te gelden. Er lijkt soms een overschatting van de geneeskunde te zijn. Ook is een groot aantal
behandelingen niet wetenschappelijk effectief bewezen. En dan zijn er ook nog klachten of aandoeningen die
onverklaard of onbegrepen zijn. Hier lijken er grenzen te zijn van de wetenschap.
Wetenschap: descriptief – normatief
Twee verschillende perspectieven om naar wetenschap te kijken:
- Descriptief: Wat is er gebeurd? Hoe is iets tot stand gekomen? Hoe is theorie Q uit theorie P voortgekomen?
- Normatief: Wat is een goede theorie? Hoe is de wetenschappelijke kennis te rechtvaardigen? Onderscheid
echte kennis vs. pseudokennis? Wat is een adequate wetenschappelijke verklaring?
Ook bij de common sense visie: descriptief – normatief?
- Kloppen de elementen van de common sense visie?
- Descriptief: strookt een element met hoe het in het echt gaat?
- Normatief: is het element een goed en bruikbaar ideaal?
Nog een onderscheid: theorieën/studies – gedrag van wetenschappers
→ deze hebben met elkaar te maken, maar zijn ook van elkaar te onderscheiden
Ook hier kan je descriptief en normatief naar kijken
- Normen kunnen betrekking op wetenschappelijk werk hebben
- Is de theorie consistent?
- Volgt de hypothese uit de theorie?
- Zijn de conclusies toetsbaar? Weerlegbaar?
- Of op gedrag van de wetenschappers
- Hebben ze de feiten netjes opgeschreven?
- Hebben ze hun resultaten netjes gedeeld?
- Hebben ze zich onafhankelijk opgesteld?
- Zijn ze niet dogmatisch geweest?
➔ Ethiek in de wetenschap
Ethiek in de wetenschap
Wetenschappers zijn steeds nadrukkelijker onderworpen aan sturing en controle van buitenaf. Onderzoeksgroepen
richten zich meer en meer op speciale projecten gefinancierd door externe fondsen met hun eigen doelstellingen en
wensen. Er is sprake van een toenemende dominantie van markt en management op de universiteit en in de
wetenschap. Universiteiten gaan daardoor steeds vaker als bedrijven opereren en het onderwijs als onderdeel van
de economische markt zien. De economisering van het wetenschappelijk onderzoek en de grotere greep van de
politiek op de universiteit hebben een duidelijke keerzijde. Er zijn signalen dat de wetenschap haar ziel heeft
verkocht. In een poging om dit terug te winnen, worden er gedragscodes ontwikkeld waar wetenschapers zich aan
moeten houden. Deze beroepen vaak op het werk van Robert Merton (Amerikaans socioloog). Hij schreef ‘The
normative structure of science’ (1942), dit beschrijft het ethos van wetenschap (subcultuur van wetenschap. Hieruit
formuleerde hij de CUDOS normen.
3
