Tijdvak 7 – Verlichting en revoluties
Tijd van pruiken en revoluties
8.1 De Verlichting
Wat is de verlichting?
De meeste mensen geloofden in de 18e eeuw dat kerkelijke rituelen effect hadden. God zou
volgens hen een directe invloed op hun leven hebben, het gaf een gevoel van zekerheid.
Zelf nadenken
Voltaire vond de zekerheid misplaats, want er was geen bewijs. Hij noemde het geloof
dogmatisch: iets werd zonder bewijs voor waarheid aangenomen en er mocht geen kritiek
op worden geleverd. Voltaire zocht naar bewijzen en onderbouwde zijn standpunten met
logische redeneringen. Hij gebruikte geen argumenten gebaseerd op traditie, het geloof of
ideeën van de klassieken. Een geleerde noemde deze kritische manier van denken
‘verlichting’. Sinds de wetenschappelijke revolutie ging men meer uit van het eigen verstand
(ratio). Men dacht logischer na (rationalisme) en nam in onderzoek waar (empirisme). De
wetenschap werd een hobby. Dit maatschappelijke verschijnsel noemt men de Verlichting.
Kritiek op kerk en samenleving
Behalve met de relatie van God tot de natuur, hielden verlichte denkers zich ook bezig met
de samenleving en de rol van de kerk. Er was onnodig veel armoede, onderdrukking en
uitbuiting. Een goed bestuur moest deze omstandigheden op rationele wijze verbeteren.
Vooral opvoeding en school waren belangrijke manieren om de samenleving als geheel te
verbeteren en misvattingen op te lossen. Beter onderwijs en meer onderzoek, betekende
meer kennis (bijv. over ziekten). De mensheid kon volgens hen veel meer bereiken.
Meningsverschillen
Niet alle verlichte denkers waren het eens over hoe de wereld en samenleving in elkaar
zaten. Sommige kregen ook oog voor de duistere kanten van de menselijke geest, mensen
zaten vol emotie en gevaarlijke lusten. De Franse denker Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)
zag de ontwikkeling eerder als afwijking van het goede, dan als vooruitgang. Denkers
debatteerden dan ook veel over van alles, er werd veel onderzocht en men had verschillende
meningen.
Belangrijke debatten tussen verlichte denkers
Verlichte denkers dachten over heel veel onderwerpen na.
God
Denkers kwamen erachter dat bijna overal een wetenschappelijke verklaring voor was. De
Bijbel sprak dus niet altijd de waarheid. Maar als alles een logische verklaring had, dan is er
geen plek voor bovennatuurlijke verschijnselen (bijv. kometen en zonsverduistering). Ook
het bestaan van geesten en heksen zou dan vast een betere verklaring hebben. De
Amsterdamse dominee Balthasar Bekker stelde in een boek vast dat in de Bijbel geen
bewijzen staan over de duivel of kwade geesten. Zijn conclusie zorgde voor veel ophef en
discussie (afschaffing heksenprocessen Europa). Hierdoor werd de rol van God nog meer
betwijfeld. Veel verlichte denkers vonden dat afwijkende religieuze opvattingen toegestaan
1
,waren en niet mochten worden vervolgd. De meeste denkers waren gelovig, onderzoek
hoefden niet in strijd te zijn met het geloof. Er ontstonden wel verschillende opvattingen
over de rol van god. Vele vonden dat God de natuur slim en doordacht had geschapen.
Volgens Voltaire was er te veel kwaad in de wereld om zo’n optimistisch gods- en
wereldbeeld te hebben. Hij en veel anderen hadden een ‘mechanistisch wereldbeeld’: God
had de wereld, de mens en de natuurwetten geschapen, maar bemoeide zich na de schepping
niet meer actief met de wereld: deïsme. Een enkeling (bijv. Nederlandse filosoof Benedictus
Spinoza) zag god niet als persoon maar het goddelijke alleen als de natuurlijke processen. Dit
zogenoemde ‘ongodisme’ zagen machthebbers als een bedreiging. Het was streng verboden
dit soorten ideeën te uiten.
Moraal
De meeste verlichte denkers waren het erover eens dat geopenbaarde religies met hun
interpretaties van heilige geschriften niet de voornaamste leidraad voor menselijk handelen
konden zijn. De mens moest het eigen verstand gebruiken en een moraal volgen die nuttig
was voor de samenleving. Bijvoorbeeld een universeel moraal, een richtlijn voor het ethisch
handelen die voor alle mensen gelijk was, kwam voort uit universele natuurreligie, die kon
men met behulp van verstand ontdekken.
Politiek en staat
Verlichte denkers schreven ook veel over politiek en staat. Er ontstonden zo drie belangrijke
ideeën. Engelsman John Locke (1632-1704) vond dat alle mensen natuurlijke rechten
hebben: recht op leven, bezit en vrijheid. Mensen kunnen deze rechten niet alleen
beschermen, ze vormen een politieke gemeenschap door middel van een sociaal contract.
Daar regeert een regering op basis van vertrouwen, als ze dit niet doen hebben de burgers
het recht zich te verzetten en een nieuwe regering in te stellen. Rousseau was radicaler. Hij
dacht dat een regering uitvoerder was van de gezamenlijke wil van de burgers, burgers
kunnen macht altijd terugnemen: Volkssoevereiniteit. De Fransman Montesquieu (1689-
1755) schreef dat machtsmisbruik kan worden voorkomen door scheiding der machten: Trias
Politica. Eén groep maakt de wetten > wetgevende macht. Eén groep voert de wetten uit>
uitvoerende macht. En één groep controleert of burgers zicht aan de wetten houden >
rechtsprekende macht. Niemand zou alle machten mogen of kunnen bezitten.
Rechtspraak
Verlichte denkers pasten hun rationele manier van denken ook toe op het strafrecht.
Bewijzen in de rechtspraak vonden zij vaak onbetrouwbaar en deze werden in de 18e eeuw
verboden. Er kwam ook veel kritiek op de wreedheid van lijfstraffen, waarvoor dienden ze
nou echt?
Ontwikkeling van volken
Ook de kijk op hoe volken zich afgelopen eeuw hadden ontwikkeld veranderde. Religies van
over de hele wereld werden bijvoorbeeld met elkaar vergeleken. Indiase buigen voor
afgodsbeelden leek veel op knielen van katholieken voor altaar. Ze concludeerden dat alle
mensen dezelfde innerlijke geloofskracht bezaten, maar dat de uiterlijke vorm was gevormd
en veranderd. Het christendom was dus niet uniek. Dogmatisch denken werd bekritiseerd en
andere religieuze gewoonten waren niet minderwaardig. Dit cultuurrelativisme bleef in de
18e eeuw controversieel. Men dacht vaker dat elke samenleving verschillende fases
2
,doorloopt. De Europese beschaving zou het verste zijn in proces van vooruitgang, dit legde
een superioriteitsgevoel op.
KA 27: “Het rationeel optimisme en ‘verlicht denken’ dat werd toegepast op alle terreinen
van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen.”
Verlicht en rationeel denken
Verlichting
o Rationalisme en empirisme
Problemen in de samenleving onderzoeken met verstand
o Leidt tot optimisme en vooruitgangsgedachte
Verlichters over godsdienst
o Religieuze tolerantie
Acceptatie van mensen met een ander geloof
o Scheiding tussen Kerk en Staat
Verdeeldheid over:
De invloed van God op het dagelijks leven
1. Deïsme
God en de wereld sluiten op elkaar aan
Ontkennen van het bestaan van wonderen
Spinoza
2. Agnosten
Niet-wetende of ze nog in God moeten geloven
Voltaire
Verlichters over de politiek
o Volkssoevereiniteit
Degenen die de macht uitoefenen ontlenen hun macht aan het volk en zijn
het volk verantwoording schuldig
o Trias Politica
Scheiding der machten
o Sociaal contract
Locke
Gebaseerd op (grond)wet
Idee van een contract (vastgelegd in de grondwet) waarin de rechten
van de burgers en de overheid vastgelegd moesten worden
Rousseau
Gebaseerd op vertrouwen
Idee van een sociaal contract/maatschappelijk verdrag waarin
iedereen beloofde te gehoorzamen aan de algemene wil
Verlichters over de economie
o Individuele economische vrijheid leidt tot een betere samenleving
o Adam Smith: ‘De onzichtbare hand in de economie’
Zo min mogelijk ingrijpen van de overheid
3
, Vrijemarkteconomie
Vrijhandel
Verlichters over sociale verhoudingen
o Kritiek op de sociaaleconomische ongelijkheid tussen mensen
o Rousseau over vrijheid en gelijkheid:
Gelijkheid tussen mensen
Persoonlijke vrijheid van
Meningsuiting
Pers
Godsdienst
Handel
Recht op een menswaardig
bestaan
8.2 Vorsten en verlichte ideeën
Verlicht absolutisme
Hervormingen in Pruisen en elders
Zodra Frederik van Pruisen koning van Pruisen werd, voerde hij verschillende hervormingen
door. Hij stelde religieuze vrijheid in, stimuleerden kunst en wetenschap, liet kanalen
aanleggen, beperkte gebruik van lijfstraffen en streefde naar scholing voor alle kinderen. Hij
maakte van Pruisen een moderne staat. Er kwamen een nationaal wetboek en moderne
bureaucratie: ambtenaren in dienst van de koning zagen toe op de uitvoering van alle
nieuwe regels. Niet langer bepaalden edellieden, steden of provincies hun eigen regels.
Meerdere Europese vorsten probeerden (na dure oorlogen) hun land efficiënter te leiden.
Hoe beter de belasting was geregeld, hoe meer geld voor oorlog. Wetenschap was ook
handig voor maken van moderne (oorlogs)techniek. Er was wel een verschil tussen deze
vorsten en Frederik. Frederiks koningschap is om twee redenen een voorbeeld van het
verlicht absolutisme: Hij voerde hervormingen door met doel de samenleving te verbeteren
volgens ideeën van verlichte denkers (geen moeite met afschaffen van bijv. oude
gewoonten) en hij baseerde zijn macht niet op religie, maar op rationele redenering.
Frederik noemde zichzelf ‘de eerste dienaar van de staat’.
Grenzen aan de hervormingen
Frederik streefde naar een moderne, welvarende en rechtvaardige samenleving. Hij liet wel
één misstand op het Pruisische platteland bestaan: lijfeigenschap. De sociale verhouding in
Pruisen (en grote delen in Europa) waren nog feodaal, zoals in Middeleeuwen. De adel had
privileges en bezat grote stukken land, deze werden bewerkt door lijfeigenen. Lijfeigene
waren niet vrij, werden uitgebuit, leefde in armoede en werden soms mishandeld. Frederik
schafte dit niet af, omdat hij de adel (die hoge functies in het leger hadden) te vriend moest
houden. Hij gaf de lijfeigene op zijn grond wel meer vrijheid. Keizer Jozef II van Oostenrijk
(verlichte vorst) schafte lijfeigenschap wel af. Onder andere deze hervorming zorgde voor
veel opstand van de adel, de kerk en de boeren tegen Jozef II, hij stierf. Door het verlichte
absolutisme namen mogelijkheden voor scholing toe en werd de rechtspraak eerlijker, maar
het bracht ook onzekerheid. Oude rechten van gebieden en groepen werden afgeschaft,
4
