Stappenplan Grondrechten
Thema 1 Introductie/Grondrechtenbescherming en de nationale
rechtsorde (sv, hc)
Stappenplan elementen grondrechten
Grondrechtenkwesties zijn er overal. Er zijn bekende voorbeelden: vrijheid van
meningsuiting, lichamelijke integriteit, vrijheid van betoging, vrijheid van godsdienst etc.
Grondrechten kan gedefinieerd worden aan de hand van de elementen van grondrechten: de
drager van grondrecht heeft een recht op een bepaald grondrecht jegens de anders
berustend op een bron en dat is af te dwingen voor bij de rechter.
De dragers van grondrechten
Het individu is in beginsel een drager, afhankelijk van de situatie en de wet weet je
welk individu. Niet ieder grondrecht komt aan iedereen toe. Bepaalde categorieën zijn
soms uitgezonderd, bijvoorbeeld mensen die niet in NL wonen. Je hebt ook andere
grondrechtendragers dan de individu zoals verenigingen. Soms kunnen groepen
personen aanspraak maken op recht. Soms zelfs namens een bv. Dieren kunnen in
dit geval geen dragers zijn. Dier is meer dan een zaak, maar het is geen mens. Als je
mensenrechten hebt, heb je ook plichten en dat kunnen dieren niet doen. Ze worden
wel beschermd in grond wetten. Dit staat in art. 13 EU werkingsverdrag. Dieren zijn
wezens met gevoel.
Art. 1 GW: Allen die zich in NL bevindend
Art. 3 GW: Alle Nederlanders
Art. 12 EVRM: mannen en vrouwen
Art. 10 IVBPR: Jeugdige overtreders
Art. 12 IVBPR: een ieder
Art. 13 IVBPR: een vreemdeling
Aanspraak hebben op iets of iemand
Grondrechten zijn grondrechten op grond van art. 1 GW. Mensenrechten zijn rechten in
verdragen, zoals het EVRM. Daarnaast zijn mensenrechten natuurrechtelijke
aanspraken die los staan van en wettelijke of een verdragsrechtelijke bron. Het begrip
fundamentele rechten omvatten grondrechten en mensenrechten. Onder grondrechten
verstaan we grondrechten van een wet in formele zin of in een verdrag. De soorten
grondrechten bestaan in drie generaties: klassieke grondrechten, sociale grondrechten
en solidariteitsrechten.
Klassieke grondrechten: dit zijn de oudste grondrechten, dus de eerste
generatie grondrechten. Dit zijn vrijheidsrechten, afweerrechten tegen de
overheid en burgerrechten. Deze grondrechten hebben het doel om in te
roepen tegen de overheid. Ze houden een negatieve verplichting in. Dat
betekent dat de overheid moet afblijven van mijn grondrechten en worden
daardoor afweerrechten genoemd. Klassieke grondrechten staan vooral in
EVRM, IVBPR en art. 1 tot en met 18 GW.
Voorbeeld in art. 11 EVRM je mag je vrijheid jegens overheid
uitoefenen, ze moeten ergens van afblijven
In te groepen tegen de overheid als negatieve verplichting en die staan
vooral in art. 1 tot en met 18 GW.
1
, Sociale grondrechten: dit worden ook wel de socio-economische grondrechten
genoemd. Dit zijn de tweede oudste soort grondrechten, dus de tweede
generatie. Deze staan vooral in art. 19-23 GW. De overheid moet iets doen:
zoals presteren, handelen, optreden. Deze grondrechten houden dus een
opdracht in aan de overheid. Het is een positieve verplichting. De overheid
moet afblijven van mijn grondrecht en mijn vrijheid. Sociale grondrechten staat
vooral in ESH, IVESCR en art. 19-23 GW.
Voorbeeld in art. 20 lid 1 GW: hier zie je het recht op
bestaanszekerheid dat veilig wordt gesteld. De bestaanszekerheid valt
niet uit de lucht en de overheid moet dit recht mogelijk maken.
Onderscheid klassieke grondrechten en sociale grondrechten: tussen deze
grondrechten kunnen we een onderscheid maken, maar dit onderscheid is
niet waterdicht. Je moet de verschillen nuanceren. Bij klassiek grondrechten
kunnen we denken aan overheidsoptreden die juist nodig is. Dus bij klassieke
grondrechten hebben het niet alleen over de overheid onthoudingen. Ook bij
sociale grondrechten kan er overheidsonthouding zijn, de sociale
grondrechten houden niet alleen een overheidsoptreden in, maar soms ook
een onthouding. Dus: overheidsoptreden en klassieke rondrechten, niet alleen
onthouding en overheidsonthouding bij sociale grondrechten, niet alleen
optreden. Bij het onderscheid negatieve/positieve verplichtingen gaat het
erom wat grondrechten van de overheid verlangen om rechten en vrijheden te
realiseren. Zie hiervoor thema 5.
Voorbeeld van het kiesrecht op grond van art. 4 GW. Als je een Nl
staatsburger bent kun je gaan stemmen in een verkiezing. Dat is een
klassiek grondrecht. De overheid mag niet zeggen op wie je moet
stemmen. De overheid moet afblijven van jouw vrijheid. Maar diezelfde
overheid moet ook handelen. De overheid moet jouw beschermen
tegen intimidatie. De overheid moet handelen op hoe die de verkiezing
moet organiseren, stemlokalen worden ingericht etc.
Denk aan schoon leefmilieu. De overheid moet er voor zorgen dat je in
een goed leefmilieu woont of een goede omgeving wonen. Daar moet
de overheid voor zorgen, maar de overheid moet ook afblijven van
grondrechten. De overheid mag het milieu niet vuil maken.
In art 23 GW hebben we te maken met het recht op onderwijs. We
hebben te maken met het recht op onderwijs als klassiek grondrecht
en het recht op onderwijs als een sociaal grondrecht. In lid 1 staat dat
de regering moet optreden dus een sociaal grondrecht. In lid 2 staat
dat het geven van onderwijs vrij is dus een klassiek grondrecht.
Voorbeelden klassieke/sociale grondrechten
Artikel 11 Grondwet Klassiek grondrecht
Artikel 19 Grondwet Sociaal grondrecht
Artikel 21 Grondwet Sociaal grondrecht
Artikel 6 EVRM Klassiek grondrecht
Artikel 10 EVRM Klassiek grondrecht
Solidariteitsrechten: dit zijn de jongste grondrechten en worden ook wel
groepsrechten genoemd. Ze zijn gericht op groepen, de toekomst,
ontwikkeling, identiteit en cultuur van volkeren. Dus niet de rechten schade
van de toekomstige mensen. Hier zie je dus rechten die niet aan een individu
toekomen, maar aan een groep.
Voorbeeld art. 20 lid 1 Charter waarin ieder volk recht heeft op
zelfdeterminatie.
2
, Werkingssfeer grondrechten
Je hebt een aanspraak jegens iets of iemand. Dan hebben we het over de
werkingssfeer van grondrechten en dan maken we onderscheid tussen de verticale
en horizontale werking van grondrechten. Jegens wat precies, dan kan op twee
manieren:
Horizontaal = grondrechten werken van burger tot burger.
Verticaal = je kunt je grondrechten afdwingen jegens
overheid/vertegenwoordiger ervan.
Waarop berusten grondrechten
Je moet hierbij kijken naar in welke juridische bronnen deze grondrechten staan.
Nationale juridische bronnen: normale alledaagse wetgeving, zoals in de
grondwet of nadere uitwerking ervan in andere wetgeving zoals Algemene wet
gelijke behandeling.
Internationale juridische bronnen: het moeten andere bronnen zijn dan van het
EU recht. Deze bronnen kunnen bijvoorbeeld zijn: het EVRM, IVBPR, VN,
IVESCR en andere verdragen.
Europese Unie juridische bronnen: dit zijn het EU verdrag en EU
werkingsverdrag, EU handvest en algemene beginselen EU recht. Het
handvest is officieel geen verdrag, maar heeft status verdrag gekregen van
het verdrag van Lissabon, dus valt wel onder primair recht. EU recht is eigen
rechtsorde, omdat HvJEU dat zegt en iedereen eens is. Kijk art. 6 VEU lid 1
en lid 2.
Afdwingbaarheid grondrechten
Allerlei instanties kunnen je grondrechten afdwingen/beschermen om een beroep te
kunnen doen op jouw grondrecht.
Vaak rechter, maar dat is niet uitsluitend. Nadruk op rechter, omdat hij spil van
rechtsbescherming binnen een staat is en omdat de rechterlijke controle een
kernbeginsel is van de rechtstaat (naast uitvoerende en wetgevende macht).
Ook andere instanties
Stappenplan bescherming grondrechten rechters bindend en niet bindend
Rechters wiens uitspraak bindend zijn:
Nationale rechter is pas nationaal recht, internationaal recht en EU recht toe.
Internationale rechter is het EHRM en past vooral het EVRM toe. Soms ESH
EU-rechter pas HVJEU EU grondrecht toe.
Rechterlijke instanties wiens uitspraken niet bindend zijn:
Nationale beklagmogelijkheden:
3
, College van de rechten van de mens: je kunt hier je klachten indienen,
maar dit is niet bindend. Ze beschermen en bewaken mensenrechten
in NL door onderzoek, advies, voorlichting en individueel oordelen bij
discriminatie.
Comité voor de rechten van de mens: dit is verbonden aan IVBPR. Na
ondertekening van lidstaat zeg je na uitputten rechtsmiddelen mag je
klacht indienen.
Internationale beklagmogelijkheden: Europees comité voor de Sociale rechten
met betrekking tot Europees Sociaal handvest. Dit is geen EU verdrag, maar
van Raad van Europa).
Stappenplan aard en omschrijving grondrechten
Uiteindelijke omschrijving grondrechten voor ons doel: fundamentele normen die de
strekking hebben het individu persoonlijke vrijheid en een menswaardig bestaan te
verzekeren en die met name de handelingsvrijheid van de overheid beperken. Grondrechten
zijn als volgt van aard:
Principieel: fundamentele kenmerken van hele rechtsorde
Constitutioneel: voorwaarden voor rechtmatig uitoefenen van publiek gezag
Normatief: subjectieve rechten jegens overheid, instructienormen voor overheid en
rechtsbeginselen die doorwerken in uitvoering en toepassing van andere
rechtsnormen.
Stappenplan art. 120 GW Harmonisatiewetarrest
In de harmonisatie wet arrest is aangegeven dat de rechter niet mocht beoordelen of nieuwe
WIFZ in strijd was met grondwet. Er is een toetsingsverbod. Toen kwamen studenten met
statuut die ongeveer hetzelfde zei als grondwet, maar dan in beginselen: willekeur,
proportionaliteit en rechtszekerheid. Rechter zei 120 GW geldt ook voor statuten of
fundamentele rechtsbeginselen. Strikte machtenscheiding dus: idee erachter is dat wetgever
democratisch is gelegitimeerd. Later werd dit aangepast door de wetgever. Je mag lagere
wetgeving, zoals een algemene maatregel van bestuur wel toetsen aan de grondwet, want
dat zijn geen wetten in formele zin. Maar het mag nooit te omvangrijk zijn:
Een dergelijke toetsing mag niet neerkomen op een indirecte toetsing van een wet in
formele zin aan de grondwet.
Lat een wet in formele zin een ruime discretie aan een lagere regelgever, mag de
rechter de uitoefening van de discretie toeten aan de grondwet.
Laat een wet in formele zin geen discretie aan een lagere regelgever, mag de rechter
de lagere regel niet toetsen aan de grondwet.
Dus de nationale rechter mag:
Een wet in formele zin niet toetsen aan grondrechten in het Statuur, de grondwet of
aan fundamentele rechtsbeginselen
Lagere regelgeving wel toetsen aan grondrechten in de Grondwet, mits dit niet een
indirecte toetsing van een wet in formele zin is.
Vraag: is het toetsingsverbod van art. 120 GW in strijd met het recht op een effectief
rechtsmiddel in art. 13 EVRM?
Het huidige toetsingsverbod van artikel 120 Grondwet is niet in strijd met het recht op een
effectief rechtsmiddel als bedoeld in artikel 13 EVRM. Op grond van artikel 94 Grondwet is
de Nederlandse rechter sowieso bevoegd en verplicht om ook parlementaire wetten aan de
klassieke mensenrechtenbepalingen van het EVRM te toetsen.
4
