,Actuele Criminologie
Jan van Dijk
Marianne Junger
Irene Sagel-Grande
Zevende druk
ISBN 978-90-12-38574-9
1 Criminologie: een terreinverkenning
Als het gaat om zware criminaliteit identificeren de meeste mensen zich automatisch met het
slachtoffer.
De Franse socioloog Durkheim wees erop dat criminaliteit juist door het oproepen van
negatieve emoties, een positieve sociale functie vervult. Door de gezamenlijke gevoelens
ontstaat er een normbesef.
Ernstige misdrijven wekken niet altijd en zeker niet bij iedereen gevoelens van angst en
boosheid op de daders. Deze reacties kunnen tweeslachtig zijn. Er vindt dan een identificatie
plaats met het slachtoffer of met de dader. Een overzicht van de wegen van de emoties (die
ontstaan door criminaliteit) bevindt zich in figuur 1.
beveiliging/saamhorigheid
vergeldingsbehoefte
angst/boosheid dader als zondebok eigenrichting
identificatie met slachtoffer
Mededogen
criminaliteit
politie als zondebok terrorisme/rellen
identificatie met dader mededogen reclasseringshulp/strafrechtshervorming
bewondering schuldgevoel strafbehoefte
Figuur 1. Emotionele reactiewijzen op zware misdrijven.
Criminologie: De wetenschap die zich bezig houdt met de aard en achtergronden van
menselijke gedragingen die door de wetgever strafbaar zijn gesteld en de wijze waarop de
overheid en de overige maatschappij daarop reageert (m.a.w. hoe ontstaat criminaliteit en hoe
wordt hierop gereageerd?).
Kleine criminaliteit: Misdrijven waarvoor een rechter een gevangenisstraf doorgaans een te
zware straf vindt, maar die wel veel overlast bezorgen aan de slachtoffers.
Delinquent: Strafbaar. Hetzelfde als crimineel, maar wordt als minder veroordelend
beschouwd.
Criminalisering: De invoering van nieuwe wettelijke bepalingen waarop strafsancties zijn
gesteld.
Decriminalisering: Het schrappen van wettelijke strafbepalingen.
Dijk, J., Junger, M. & Sagel-Grande, I. (2011). Actuele Criminologie. Den Haag: Sdu Uitgevers.
| Zevende druk. ISBN 978-90-12-38574-9 1
, Kritische criminologie: Ook: radicale criminologie. Wat accepteert de criminoloog als crimineel
gedrag en wat niet? De onderzoeksrichting die zich met deze feiten bezig houdt valt onder dit
begrip.
Gedragswetenschappen:
psychologisch ➝ gericht op het gedrag van de individuele mens.
sociologisch ➝ gericht op de kenmerken van maatschappijen.
antropologisch ➝ gericht op de relatie van de mens tot zichzelf en met zijn
medemens.
economisch ➝ gericht op het "economisch gedrag" van de mens.
Overeenkomst tussen wetenschappelijke doelen en andere gedragswetenschappen:
de doelen zijn beschrijvend;
de doelen zijn verklarend;
de doelen zijn voorspellend.
Lombroso ➝ De criminele aanleg bij misdadigers is aangeboren en berusten op een terugval
in de evolutie. De aangeboren aanleg zou zich uiten in de uiterlijke kenmerken. Er wordt dan
ook nog wel eens gesproken van aangezichtscriminologie.
Aandachtsgebieden binnen de criminologie:
beschrijvende criminologie/criminografie ➝ de statische verdeling van criminaliteit in
tijd en ruimte;
etiologie van het criminele gedrag ➝ neemt aan dat mensen uit vrije wil delinquent
gedrag vertonen. Strafrecht dient niet als leedtoevoeging maar als afschrikmiddel voor
potentiële daders;
reacties op criminaliteit (penologie) ➝ de studie van de effectiviteit van formele
straffen;
criminaliteitspreventie ➝ gericht op het voorkomen van crimineel gedrag;
victimologie ➝ criminologie vanuit het perspectief van het slachtoffer.
2 Beschrijvende criminologie
Oorzaak dark number (verborgen criminaliteit):
delinquenten worden niet altijd betrapt;
er wordt niet altijd aangifte gedaan.
Onderzoek:
bij plegers van delicten: proefpersonen een vragenlijst laten invullen of zij een delict
hebben gepleegd;
bij slachtoffers van delicten: slachtofferenquête.
Drie toekomstscenario‟s:
integratiescenario ➝ criminaliteit heeft een negatieve terugkoppeling op het
criminaliteitsniveau;
desintegratiescenario ➝criminaliteit heeft een positieve terugkoppeling op het
criminaliteitsniveau;
politiek-actionistische scenario ➝ het ontstaan van een maatschappelijk draagvlak
voor een actievere aanpak van de criminaliteitsproblemen.
Dijk, J., Junger, M. & Sagel-Grande, I. (2011). Actuele Criminologie. Den Haag: Sdu Uitgevers.
| Zevende druk. ISBN 978-90-12-38574-9 2
,3 Beleidsinformatie over politie en justitie
Casuïstisch georiënteerde strafrechtspleging: Officieren van justitie en rechters passen de
wettelijke regels toe op individuen.
Het strafrechtelijke of justitiële beleid is bedoeld om de effectiviteit van het optreden van de
politie en justitie te vergroten. De beleidsmatige benadering van de strafrechtpleging kent drie
invalshoeken:
de economische benadering ➝ efficiënte besteding overheidsgelden;
1
de maatschappelijke of instrumentele benadering ➝ de strafrechtspleging als
maatschappelijk stuurmiddel ter vergroting van de veiligheid;
de beleidsmatig-juridische benadering ➝ monitoring van de wijze waarop
2
strafrechtelijke functionarissen hun discretionaire bevoegdheden hanteren.
Strafrechtelijke systeem: Het geheel van organisaties en personen dat bepaalt welke
gedragingen strafbaar zijn en zorg draagt voor de opsporing van overtreders, hun vervolging
en berechting, en voor de eventuele tenuitvoerlegging van de aan hen opgelegde straffen.
Statische beleidsinformatie: Gegevens over de activiteiten elk van de subsystemen van het
strafrechtelijke systeem.
4 De persoon van de dader: het psychologische perspectief
De criminologie maakt het meeste gebruik van de bevindingen van de navolgende vier
subdisciplines:
leerpsychologie ➝ gericht op permanente gedragsveranderingen als resultaat van
eerder opgedane ervaringen;
persoonlijkheidspsychologie ➝ gericht op karakteristieke gedrags- en denkpatronen
die kenmerkend zijn voor verschillende soorten individuen;
sociale psychologie ➝ gericht op de wijze waarop gedachten, gevoelens en de
gedragingen van een persoon worden beïnvloed door andere personen;
ontwikkelingspsychologie ➝ gericht op de wijze waarop psychologische processen
3
ontstaan en veranderen in de loop van een mensenleven.
Antisociaal gedrag is een bredere categorie van allerlei gedragingen, zoals:
riskant gedrag ➝ gedrag dat niet crimineel, maar wel riskant is ;
4
“status offenses” ➝ gedragingen die samenhangen met de leeftijd van betrokkenen ;
5
slachtofferloze delicten ➝ feiten die strafbaar zijn gesteld om individuen te
6
beschermen tegen zichzelf of op morele gronden ;
criminaliteit in al zijn facetten.
1
Denkend aan: productiviteit, efficiëntie, kosten-batenverhoudingen, e.d.
2
Niet gericht op de financiële of maatschappelijke aspecten, maar op de kwaliteit van genomen beslissingen.
3
Emoties, motieven, waarnemen, denkpatronen, conflicten en conflicthantering.
4
Roken, alcoholmisbruik, e.d.
5
Weglopen van huis, spijbelen, e.d.
6
Drugsgebruik, prostitutie, e.d.
Dijk, J., Junger, M. & Sagel-Grande, I. (2011). Actuele Criminologie. Den Haag: Sdu Uitgevers.
| Zevende druk. ISBN 978-90-12-38574-9 3
, Manieren om na te gaan of antisociaal gedrag afhankelijk is van biologische factoren
(erfelijkheid):
kwantitatieve erfelijkheidsstudies:
o tweelingonderzoeken: het erfelijk materiaal van eeneiige tweelingen zijn
identiek en daarom kunnen verschillen tussen twee leden van een dergelijke
tweeling worden vergeleken aan de hand van omgevingsfactoren.
o adoptiestudies: gekeken wordt in welke mate gedrag dat een geadopteerd
persoon vertoond, voorkomt bij niet-geadopteerde personen. Wanneer het
gedrag wel voor komt bij mensen met biologische ouders en niet bij
adoptieouders, kan verondersteld worden dat genetische factoren van invloed
zijn.
moleculaire genetische studies: er wordt gekeken naar de genen die van invloed
7
kunnen hebben op de fysiologie van de mens.
Andere biologische factoren zijn: fysiologische factoren (mensen met een hartritme in
rusttoestand hebben een grotere kans op antisociaal gedrag), hormonen (de invloed van
testosteron) en psychische aandoeningen.
Eysenck ➝ zijn theorie omtrent het ontstaan en het voortbestaan van crimineel gedrag en
gaat uit van een wisselwerking tussen omgeving en persoon. Verschillende soorten factoren
(omgeving, erfelijkheid, e.d.) kunnen leiden tot verschillende soorten crimineel gedrag. Hij
benadrukt “genetische predispositie”, ofwel de aanleg tot antisociaal gedrag en daarmee ook
crimineel gedrag.
Extravert: Gesteld op gezelschap, behoefte aan opwinding en verandering in de omgeving,
optimistisch, uitbundig, veel pratend, snel humeurig en soms agressief.
Introvert: Teruggetrokken, kalm, voorzichtig, gelijkmatig van humeur. Vermijdt drukte,
opwinding, de meest sociale activiteiten en verandering.
Zuckerman ➝ zijn theorie gaat over de sensation seeking scale, ofwel de behoefte aan
sensatie. Er zijn twee types van gedrag te onderscheiden:
thrill and adventure seeking (TAS) ➝ nastreven van riskante avontuurlijke ervaringen
op fysiek terrein (met name in de sport);
disinhibitie ➝ hierbij leven individuen op een minder geaccepteerde, onconventionele
wijze uit (d.m.v. alcohol, drugs en een promiscue seksuele moraal).
Een overzicht van de persoonlijkheidsmodellen en dimensies is te vinden op blz. 131 van
het boek.
Leerpsychologie: Er is, vanaf de geboorte tot aan de dood sprake van een externe
beïnvloeding van het individu. Dit bepaalt dat het gedrag en houdingen op verschillende
manieren aan- en afgeleerd kan worden.
Klassieke conditionering: Bekend door Pavlov (zie: experiment met de kwijlende hond). Onder
dit begrip valt het leerproces, waarbij een neutrale stimulus (bijv. het geluid van een bel) via
een significante stimulus (de aanbieding van voedsel) kan worden geassocieerd met een
reactie.
7
Regelt gedrag van de mens: impulsiviteit, angstreacties, ADHD, e.d.
Dijk, J., Junger, M. & Sagel-Grande, I. (2011). Actuele Criminologie. Den Haag: Sdu Uitgevers.
| Zevende druk. ISBN 978-90-12-38574-9 4
, Instrumenteel leren: Bekend door Skinner. Het leerproces waarbij een respons in een
bepaalde context wordt gevolgd door een bekrachtiger (beloning) of bestraffer (straf). Hiermee
kan bepaald worden of een bepaalde gebeurtenis vaker of minder vaak zal optreden in de
toekomst.
Sociaal leren: Complexe wijzen van leren die het kijken naar anderen omvat:
Rotter ➝ cognitie, ofwel het proces dat slaat op het denkproces (d.m.v. het gebruiken
van symbolen en begrippen);
Bandura ➝ leren door observatie, m.a.w. imitatie van hetgeen dat een individu ziet;
Sutherland ➝ theorie van “differentiële associatie” (crimineel gedrag berust niet op
erfelijkheid, maar wordt aangeleerd). De ontwikkeling van crimineel gedrag is
afhankelijk van de mate en duur waarin iemand met een criminele groep omgaat, Het
leerproces verloopt niet alleen door middel van observeren, imiteren, internaliseren,
maar ook aangeleerde attitudes, waarden en gedragingen (die tegen de wet zijn).
5 Maatschappij en criminaliteit: het sociologische perspectief
Strain-theorie: Snelle en ingrijpende sociale veranderingen hebben een grote invloed op
allerlei groepen in de samenleving (belangrijke waarden en normen worden geaccepteerd,
vervagen of verdwijnen) . In de westerse maatschappij is er een enorme druk op het bereiken
van materiële welstand (The American Dream), terwijl dit niet voor iedereen is weggelegd. De
innerlijke spanning, die ontstaat doordat dit doel niet gerealiseerd wordt, wordt strain
genoemd.
Volgens Merton kan men de doeleneinden (zie Stain-theorie):
accepteren;
afwijzen;
vervangen door nieuwe doelen.
Cohen ➝ Beschrijft hoe delinquente subculturen ontstaan en beperkt zich tot delinquente
gedragingen in groepsverband : sommige jongeren kunnen niet in al hun behoeften voorzien
en hebben vaak minder controle over hun agressie. Ook door frustratie, gebrek aan
zelfrespect, etc., worden de normale waarden vervangen door een tegengesteld
waardesysteem. Zo ontstaat de delinquente subcultuur.
Labelling-theorie: (Ook: social labelling). Individuen en/of groepen (woonwagenbewoners,
bejaarden, jongeren, etc.) krijgen een etiquette opgeplakt.
Broken Window-theorie: Wilson en Kelling. Criminaliteit komt veel voor in wijlen met een
zichtbaar gebrek aan sociale controle. Als voorbeeld: een wijk met veel gebroken ruiten en
zwerfvuil.
Dijk, J., Junger, M. & Sagel-Grande, I. (2011). Actuele Criminologie. Den Haag: Sdu Uitgevers.
| Zevende druk. ISBN 978-90-12-38574-9 5
, In figuur 2 is een geschetste
driedimensionale benadering van
criminaliteitsproblemen grafisch
weergegeven.
Figuur 2. Checklist voor een criminologische scan.
6 Criminaliteitspreventie
Criminaliteitspreventie: Er wordt ingegrepen in bepaalde oorzakelijke processen, vóórdat er
een delict is gepleegd. Niet alleen gericht op het voorkomen van misdrijven, óók op het
beperken van de schade.
Theoretische grondslag:
Lombroso ➝ criminelen zijn als misdadigers geboren, criminaliteit is het gevolg van
een genetische ziekte die niet met het opleggen van straffen is te genezen;
Gottfredson / Hirschi ➝ crimineel gedrag komt voort uit een persoonlijkheidsstoornis
(vb. gebrekkige zelfbeheersing of complexe ADHD);
Braithwaite ➝ straffen kunnen preventief werken indien ze worden opgelegd door
een sociale omgeving die de bestrafte persoon niet afwijst.
Labelling-theorie over het strafrechtelijk systeem ➝ wetsovertreders worden negatief
beïnvloed door het strafrechtelijk systeem (bijv. door de ontwikkeling van een negatief
zelfbeeld). Beste formele aanpak criminaliteit: minimalisering strafrechtspleging of zelfs
algehele afschaffing ervan (abolitionisme).
Figuur 3 geeft een overzicht van de belangrijkste theoretische richtingen binnen de
criminologie met de daarbij horende visie op preventie.
Indeterminisme/vrije wil
Beccaria (klassiek strafrecht) afschrikking door straf
Gelegenheidstheorie reductie gelegenheden/strafrecht
Braithwaite re-integrerende beschaming/herstelrecht
labelling-theorie abolitionisme/hulpverlening
sociale controle opvoeding/onderwijs
deprivatie/STRAIN-theorie achterstandsbeleid/sociale cohesie
Zelfbeheersing opvoeding/reductiegelegenheden
biosociale richting opvoeding/behandeling
Lombroso (positivisme) opsluiting/aangepast werk
Determinisme
Figuur 3. Criminologische theorieën op een rij met de daarbij horende visie op preventie.
Dijk, J., Junger, M. & Sagel-Grande, I. (2011). Actuele Criminologie. Den Haag: Sdu Uitgevers.
| Zevende druk. ISBN 978-90-12-38574-9 6
