Hoofdstuk 1 Proces, instrumenten, beoordeling en besluitvorming
Inleiding: wat is psychodiagnostiek?
In de psychodiagnostiek analyseren we het gedrag, de gedachten en de emoties van
mensen op een systematische manier. Er zijn verschillende definities van psychodiagnostiek
en in dit boek wordt de volgende definitie gehanteerd:
‘’Psychodiagnostiek is de oordeelsvorming aangaande psychische disfuncties of gedrags-
moeilijkheden en sterktes, waarbij de benadering van het probleem op de wetenschappelijke
psychologie gebaseerd is en waarbij het essentieel is de persoon of het systeem zodanig te
begrijpen dat uit de structurering van diens probleem relevante aanwijzingen voor de
therapie voortvloeien. Deze oordeelsvorming is een procesmatig gebeuren dat plaatsvindt
en evolueert in de interactie tussen cliënt en clinicus.’’
In de literatuur worden vijf basisvragen binnen de psychodiagnostiek onderscheiden: vragen
naar onderkenning, verklaring, predictie, indicatie en evaluatie. Bij een onderkennende
vraag wordt het probleem in kaart gebracht en nauwkeurig beschreven. Bij verklarende
vragen is het doel om erachter te komen hoe de vastgestelde problematiek ontstaan is en in
stand gehouden wordt, met behulp van verschillende, elkaar aanvullende theorieën.
Predictieve vragen hebben betrekking op de voorspelling van gedrag en indicatievragen
hebben als centrale thema of er iets aan de problemen gedaan moet worden en zo ja, wat.
Het diagnostische proces
Het uitvoeren van een psychodiagnostisch onderzoek is een proces dat niet alleen
psychologisch inzicht, maar ook theoretische kennis en professionele vaardigheden vereist.
In 1961 heeft De Groot een procedure opgesteld voor het op verantwoorde wijze vergaren
van informatie. Deze procedure, de empirische cyclus, beschrijft het grondschema voor
logisch-methodologisch onderzoek. De empirische cyclus bestaat uit de volgende stappen:
observatie, inductie, deductie, toetsing en evaluatie. Observatie betreft het verzamelen van
gegevens. Inductie houdt het bedenken wat er aan de hand kan zijn in, dus het formuleren
van hypothesen. Deze fase wordt vaak als de moeilijkste fase gezien omdat hiervoor veel
theoretische kennis vereist is. Deductie is toetsbare voorspellingen afleiden. Tijdens de
toetsing worden de hypothesen getoetst, waarna men het hele proces evalueert.
Zowel bij de onderkenning als bij de verklaring worden de volgende stappen doorlopen: het
opstellen van hypothesen, het formuleren van toetsbare voorspellingen op grond van deze
hypothese, het kiezen van de te gebruiken instrumenten, het vaststellen van het toetsings-
criterium hetzij de te verwachten scores op de gebruikte instrumenten, afname en
verwerking van de gebruikte instrumenten en de evaluatie en bevestiting of weerlegging van
de hypothesen op basis van de resultaten.
Het gebruik van instrumenten
Observatiemethoden
Observatie is de meest gebruikte methode in het diagnostische proces en levert veel unieke
informatie op die je niet altijd kunt verkrijgen door vragen te stellen of tests af te nemen.
Observatie kan bijvoorbeeld helpen bij onderkennende vragen. Observatie kan vooral ook
nuttig zijn om interacties tussen de cliënt en zijn omgeving in kaart te brengen, omdat
cliënten daar zelf niet altijd zicht op hebben. In het algemeen geldt dat het belangrijk is om
als het kan verschillende informanten te raadplegen. Als het over interne processen bij de
cliënt gaat, kun je in eerste instantie het beste de cliënt zelf vragen om te rapporteren wat er
,speelt. Bij gedrag of gedragsproblemen zijn de observaties van andere informanten vaak
beter bruikbaar.
Kinderen worden vaak in hun natuurlijke omgeving geobserveerd. Dit is de minst
gestructureerde en minst gecontroleerde situatie. Het voordeel is dat men opeenvolgingen in
gedrag kan observeren zoals die plaatsvinden in alledaagse situaties, maar een nadeel is
dat een dergelijke vorm van observatie vaak arbeidsintensief en daardoor duur is. Daarnaast
veranderen mensen hun gedrag vaak als ze zich geobserveerd weten. Een situatie waarin
men het gedrag volledig gestructureerd en gecontroleerd observeert is een experiment.
Hiertussen zijn nog allerlei vormen, zoals een diagnostiekopname in een psychiatrisch
ziekenhuis of een rollenspel waarin een natuurlijke situatie wordt nagespeeld.
Er kan onderscheid gemaakt worden tussen gestandaardiseerde en ongestandaardiseerde
observatie. Bij gestandaardiseerde observatie worden beoordelingsschalen gebruikt. In de
COTAN, het beoordelingssysteem voor testkwaliteit van de Commissie Testaangelegen-
heden Nederland, staan de psychometrische kwaliteiten van een groot aantal schalen
beschreven. Het voordeel van gestandaardiseerde observatie is dat het de kans op
beoordelingsfouten verkleint. Helaas zijn er niet voor elk gedrag geschikte beoordelings-
schalen en van de schalen die er zijn, zijn vaak weinig psychometrische gegevens
beschikbaar. Het alternatief is dan ongestandaardiseerde observatie, maar dan loop je dus
het risico op beoordelingsfouten.
Bij het bepalen wanneer je het gedrag gaat observeren, kun je uitgaan van een bepaalde
vastgestelde tijdsperiode of een vast tijdstip (time sampling) of van het gedrag zelf (event
sampling), waarbij je noteert hoe vaak een bepaald type gedrag voorkomt in een bepaalde
tijdsperiode. Event sampling is de meest geschikte observatiemethode voor gedrag dat niet
frequent voorkomt.
Het klinische interview
Het inventariseren en classificeren van klachten is een complexe activiteit, waarvoor de
clinicus moet beschikken over zowel methodische als therapeutische vaardigheden, en ook
over theoretische kennis van psychopathologie. Het is jarenlang onderwerp van debat hoe
de mest valide uitspraken kunnen worden gedaan over personen en hun klachten. In dit
debat staan twee benaderingen tegenover elkaar: de ideografische en de nomothetische
benadering. In de ideografische of persoonsgerichte benadering staat de uniciteit van het
individu centraal. Binnen deze benadering wordt gestreefd naar een concrete en volledige
beschrijving van een individu. In de nomothetische of normgerichte benadering ligt juist de
nadruk op algemene wetten, en wordt de cliënt begrepen door middel van analytisch
denken, theorievorming en empirische toetsing. De ideografische benadering is sterk
verbonden met het klinisch oordeel en de nomothetische benadering met het statistische
oordeel, bijvoorbeeld met behulp van formules. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het
statistisch oordeel leidt tot betere resultaten dan het klinisch oordeel, daarom wordt
aangeraden de systematische werkwijze zo veel mogelijk te hanteren.
Het semigestructureerde interview
Slechts weinig clinici tellen daadwerkelijk symptomen om een syndroom te classificeren,
zoals de DSM voorschrijft. In plaats daarvan vormen ze zich snel een beeld op basis van
enkele criteria die het meest in het oog springen en baseren ze vervolgens daar hun oordeel
op. Een dergelijke intuïtieve werkwijze is snel, maar kan ook leiden tot onbetrouwbare en
verkeerde classificaties. Het gebruik van semigestructureerde interviews heeft als
belangrijkste voordeel dat de betrouwbaarheid van het diagnostische oordeel toeneemt.
Doordat alle klachten en symptomen systematisch worden uitgevraagd, zie je geen
belangrijke symptomen over het hoofd en dat leidt tot een betere validiteit van het
, diagnostisch oordeel, bijvoorbeeld in relatie tot andere instrumenten die hetzelfde beogen te
meten. Bovendien hebben semigestructureerde interviews een voordeel ten opzichte van
vragenlijsten waarin cliënten over zichzelf rapporteren, omdat in een interview concreet kan
worden doorgevraagd naar voorbeelden van de problemen die cliënten benoemen. Nadelen
zijn dat semigestructureerde interviews doorgaans veel tijd kosten en dat het systematisch
uitvragen van klachten en symptomen volgens een vast protocol niet altijd aansluit bij wat
cliënten zelf willen vertellen. Het belangrijkste bij het afnemen van een semigestructureerd
interview is contact houden met de cliënt, zodat hij het gevoel heeft gezien te worden.
Psychologische tests
Psychologische tests spelen een belangrijke rol in het psychodiagnostische proces. Een
psychologische test kan worden gedefinieerd als ‘een evaluatief instrument of procedure
waarmee een steekproef van het gedrag van een cliënt in een bepaald domein wordt
verkregen en vervolgens geëvalueerd en gescoord volgens een gestandaardiseerd proces’.
Met behulp van zulke tests kan men meer valide uitspraken doen over de aanwezigheid en
de aard van persoonlijkheidskenmerken, psychische stoornissen en cognitief functioneren
dan op de grond van alleen een klinisch interview. Bovendien zijn psychologische tests
praktisch in gebruik en zijn er veel goede tests voorhanden.
Psychologische tests moeten uiteraard op een verantwoorde wijze worden toegepast, omdat
er vaak op basis van de resultaten belangrijke beslissingen over de onderzochte persoon
worden genomen. Het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) heeft daarom een aantal
ethische richtlijnen geformuleerd voor de uitvoering van psychologisch onderzoek. Deze
richtlijnen zijn opgenomen in de Algemene Standaard Testgebruik en betreffen onder meer
de acceptatie van de onderzoeksopdracht, de onderzoeksprocedure en het psychologische
rapport. Een commissie van het NIP, de COTAN, beoordeelt de kwaliteit van alle in het
Nederlandse taalgebied beschikbare psychologische tests. Bij die beoordeling wordt
gekeken naar de uitgangspunten van de testconstructie, het testmateriaal, de handleiding,
de normen, de betrouwbaarheid, de begripsvaliditeit en de criteriumvaliditeit.
Normaliteit versus stoornis
Bij psychodiagnostisch onderzoek doe je vaak een uitspraak over of iemand een psychische
stoornis heeft of niet, maar wat precies een psychische stoornis is, en wat normaal is, weten
we helemaal niet. Begrip van de verschillende opvattingen over normaliteit en psychische
stoornissen is van belang omdat uitspraken over psychische stoornissen grote gevolgen
kunnen hebben.
Je zou kunnen stellen dat ‘normaal’ gelijk staat aan een afwezigheid van psychische
stoornissen, maar het probleem met deze definitie is dat er ook geen duidelijke opvatting is
van wat een psychische stoornis is. Daarnaast is het probleem dat de disfunctie in een
individu bijna nooit objectief kan worden vastgesteld. Abnormaliteit zou ook gedefinieerd
kunnen worden als een afwijking van een statistische norm. Het voordeel van een dergelijke
benadering is dat je in een getal kunt uitdrukken hoeveel iemand ‘afwijkt’ van de referentie-
groep, zoals bij een IQ-score. Het nadeel van deze benadering is dat er lang niet altijd
statistische normgegevens voorhanden zijn. Bovendien is het onduidelijk hoeveel
standaarddeviaties een score moet afwijken van het gemiddelde voordat je van een
‘abnormale score’ spreekt. Normaliteit wordt ook wel gezien als succesvolle aanpassing aan
omstandigheden. Het voordeel van deze definitie is dat de context erin betrokken wordt. Het
gebrek aan een definitie van normaal en abnormaal gedrag maakt het moeilijk om in
algemene zin toetsingscriteria te formuleren.
