ANDERS KIJKEN / Joop Willemse
DEEL 1: Een beknopte inleiding tot de systeemtheorie
Hoofdstuk 1 – Het karakter en de plaats van de systeemtheorie
De kern van de systeemtheorie:
Individu kan niet los gezien worden van zijn omgeving
Objecten bestuderen in een breder kader, geplaatst in hun context
Kijken naar dingen via het meer omvattende geheel
Een brede blik hanteren, dingen in een breder perspectief zien
Vanuit het geheel naar de delen kijken
Objecten zien als onderdelen van het systeem waar zij deel van uitmaken en ook
beïnvloed door dat systeem
Veel aandacht voor de structuur waarbinnen dingen hun plaats en onderlinge verband
hebben
Inclusief denken en kijken, de omgeving meenemen in de manier van kijken en
benaderen
De vijf uitgangspunten / kernprincipes van de systeemtheorie noemen met uitleg en
voorbeelden:
Het geheel is meer dan de som der delen
o systeem heeft een eigen karakter, dat niet te herleiden is tot de eigenschappen
van de individuele delen. Bijvoorbeeld een auto is niet herleidbaar naar alleen
het stuur of alleen de banden. Het is het geheel dat de auto auto maakt, de
relatie tussen de delen. De relatie tussen gezinsleden maakt het gezin tot het
gezin dat het is.
Alles samen met elkaar
o delen in een systeem zijn afhankelijk van elkaar, alles hangt met elkaar samen.
Als er bij één deel iets verandert komt het hele systeem in beweging.
Bijvoorbeeld het systeem van de economie: olieprijs stijgt – stookkosten
stijgen – kosten van vracht-/vliegverkeer stijgt – bedrijven gaan failliet – macht
van de olieproducenten stijgt – bijstandsgezinnen in de problemen – meer
interesse in zonne-energie
Het systeem bepaalt in belangrijke mate ons gedrag
o het karakter van het systeem heeft invloed op het individu. Dit kan positief of
negatief zijn. Een systeem kan slechte, maar ook goede dingen bij iemand naar
boven halen. Bijvoorbeeld groepsdruk, ‘slechte’ vrienden, waardoor iemand
crimineel gedrag gaat vertonen
Het systeem vertoont overlevingsdrang
o een systeem wil overleven en past zich daarom aan aan de omgeving.
Bijvoorbeeld een bedrijf dat marktonderzoek doet of de doelen bijstelt, om
aansluiting te houden met de markt waarbinnen het bedrijf opereert
Het systeem zoekt eventueel een andere functie / handhaaft zich om voort te blijven
bestaan wanneer het eigenlijk geen bestaansrecht meer heeft
o een systeem wil overleven en voor blijven bestaan. Als de diensten van een
organisatie overbodig zijn geworden, dan gaat de organisatie op zoek naar een
andere, wel passende invulling van diensten waardoor de organisatie kan
blijven voortbestaan. Bijvoorbeeld een stichting die hulp biedt aan
buitenlandse werknemers werd overbodig omdat dat een reguliere taak werd
, van het maatschappelijk werk. De stichting heeft hun knowhow ingezet en is
verdergegaan als tweedelijnsinstelling die eerstelijnshulpverleners helpt om
hun deskundigheid uit te breiden op het gebied van hulpverlening aan
allochtonen
Hoofdstuk 2 – Het systeembeleid en de belangrijkste kenmerken van open systemen
Leg de begrippen totaliteit, niet-optelbaarheid en coalitie uit:
Systeem = een geheel van elementen en betrekkingen tussen de elementen. De elementen zijn
onderling afhankelijk en functioneren daardoor als geheel. Het systeem bepaalt voor de
betrokken elementen een bepaalde functie
Subsysteem = een willekeurige samenstelling van twee of meer leden van het systeem,
bijvoorbeeld een coalitie
Coalitie = een subsysteem, bestaande uit twee of meer leden van het systeem. Deze leden
hebben gemeenschappelijke intenties en belangen. Ze spannen zich gezamenlijk in om deze
intenties te verwezenlijken. Ze bundelen hun krachten en steunen elkaar.
Totaliteit = systeemsamenhang = verandering in een deel van het systeem heeft invloed op
het hele systeem en zorgt voor veranderingen bij alle andere delen van het systeem
Niet-optelbaarheid = meer dan optelbaarheid = surplus van het systeem = meerwaarde van
het systeem = het karakter en de eigenschappen van het systeem kunnen niet herleid worden
tot de eigenschappen van de individuele leden van het systeem, omdat het om eigenschappen
gaat van het systeem als geheel
Homeostase van een sociaal systeem = een toestand van dynamisch evenwicht = een
systeem dat in evenwicht probeert te blijven = onderling afhankelijke acties (samenwerken)
die erop gericht zijn om de doelen of normen van het systeem te realiseren = de norm van het
systeem blijft het uitgangspunt en wordt nagestreefd, ondanks interne en externe
veranderingen
Deel 2: Zeven uitgangspunten m.b.t. de interactie binnen systemen
Communicatie = interactie = gedrag = beïnvloeding = informatie die gevolgen heeft
Alle gedrag heeft een communicatief aspect: iemand helpen, voordringen in de rij. Het zijn
allemaal vormen van communicatie
Zeven uitgangspunten van de communicatietheorie:
het is niet mogelijk om niet te communiceren
iedere communicatie heeft een inhouds- en een betrekkingsaspect. Deze hebben een
hiërarchische relatie: het betrekkingsaspect bepaalt het inhoudsaspect nader
onderwerpen moeten op hun eigen niveau worden behandeld/uitgewerkt:
o een onderwerp op betrekkingsniveau, dat op inhoudsniveau wordt behandeld
levert een schijndiscussie op en leidt tot niets. Het verhult de
betrekkingsproblematiek
o een onderwerp op inhoudsniveau dat op betrekkingsniveau wordt behandeld,
leidt tot stagnatie en ongewenste psychologisering. Het is een vorm van
manipulatie. Wordt ook floeperen genoemd
interpunctie = interpreteren in termen van oorzaak en gevolg. Op welk niveau
communicatie plaatsvindt (betrekkingsniveau of inhoudelijk niveau) is afhankelijk van
de wijze waarop de onderdelen van de interactiereeks worden geïnterpreteerd en
ervaren
, mensen communiceren zowel analoog als digitaal, het is goed om je van de
kenmerken en specifieke mogelijkheden van beide typen bewust te zijn
elke uitwisseling van communicatie is ofwel symmetrisch ofwel complementair,
afhankelijk van gelijkheid of verschil
Hoofdstuk 4 - De twee aspecten van communicatie: het inhouds- en het
betrekkingsaspect
Inhouds- en betrekkingsaspect uitleggen en toepassen op casus:
Een casus over een vrouw die thuis zit met een burn-out. Ze voelt zich niet gerespecteerd
doorhaar collega’s en niet gehoord door haar leidinggevende. Pas hier het inhouds- en
betrekkingsaspect op toe
Metacommunicatie = communicatie over de communicatie
In de systeemtheorie worden twee aspecten van communicatie onderscheiden: het inhouds- en
het betrekkingsaspect
Inhoudsaspect: WAT wordt er gecommuniceerd
Betrekkingsaspect:
HOE wordt er gecommuniceerd (= metacommunicatie)
definieert de relatie tussen de communicerende personen
geeft aanwijzingen hoe hetgeen in het inhoudsaspect is medegedeeld moet worden
opgevat en begrepen
kleurt het inhoudsaspect, geeft nadere betekenis en invulling
duidt de relatie aan die de zender met de ontvanger heeft of wil hebben
het is de toon die de muziek maakt
impliciet en tussen de regels door
non-verbale aspecten (juiste toon en vriendelijkheid is belangrijk, daarmee bereik je
meer)
heeft hiërarchische relatie met inhoudsaspect
o inhoudsaspect – betrekkingsaspect
o object – meta-object
o spel – spelregels (metaspel)
o strafrecht – strafprocesrecht (metastrafrecht)
o taal – grammatica (metataal)
Impliciete metacommunicatie = de metacommunicatie die niet bedoeld of gestuurd is, maar
die er wel altijd is
Expliciete metacommunicatie = communiceren over de wijze van communiceren. Het
betrekkingsaspect wordt hierbij inhoud van de communicatie
Paulusbeginsel:
morele principe van het grote belang van het betrekkingsaspect van communicatie
alle werkzaamheden met mensen hebben alleen effect als de professional erin slaagt
om een open, bereidwillige, aandachtige, begripvolle en betrokken betrekking met hun
cliënten te realiseren (alle interacties van mensen binnen relaties, alle werkzaamheden
in de hulp- of dienstverlening, het onderwijs, de gezondheidszorg en bepaalde andere
werkvelden)
M.b.t. casus: wellicht is er niks mis met het inhoudsaspect van de communicatie van haar
leidinggevende, maar wel met het betrekkingsaspect
, Drie sub-betrekkingsaspecten van Schulz:
het expressieve aspect = hoe mensen zichzelf zien / positioneren: met een bepaalde
overtuiging, mening, opinie, in een bepaalde rol, met bepaalde idealen en ambities
Pim Fortuyn, “At your service”, Barack Obama, “Yes, we can”
het relationele aspect = relatiedefinitie = mensen bepalen / geven te kennen hoe zij hun
relatie tot de ander ervaren / definiëren (‘lieve’ of ‘beste’ boven een brief, “Ik verbreek
nu elke vorm van contact met je”, “Het is nu ‘aan’ tussen ons”)
het appellerende aspect = een beroep doen op de ander en proberen iets van hem/haar
gedaan te krijgen (“Breng me even naar het station”)
Contextdefinitie van Remmerswaal:
aanvulling op de drie sub-betrekkingsaspecten van Schulz
enerzijds: aanpassen aan de gegeven situatie (op de kermis gedraag je je anders /
wordt er ander gedrag van je verwacht dan in de collegezaal)
anderzijds: definiëren van de context (bijvoorbeeld: is iets een grap of is het serieus
bedoeld?)
Bestaansaspect van Remmerswaal
existentieel niveau
erkenning van eigen identiteit
manier waarop mensen in hun interactie elkaars zelfgevoel bevorderen of ondermijnen
de manier waarop communicatie ons al dan niet in onze waarde laat is van invloed op
de diepere lagen van ons bestaan
communicatie kan een bijdrage leveren aan onze zelfwaardering, groei, genezing,
maar kan ook een tegenovergestelde invloed op ons hebben
Regels voor expliciete communicatie en het geven van feedback:
het is uitsluitend geoorloofd als je de ander van dienst wilt zijn, het moet een
altruïstische daad zijn. Het is niet bedoeld om iemand de les te lezen. Er dient
voldoende rekening te worden gehouden met de behoeften van de ontvangende
persoon
het dient beschrijvend te zijn en niet veroordelen, interpreterend of naar motieven
gissend
het moet specifiek worden geformuleerd, niet in algemene termen (bijvoorbeeld wel:
op dat moment, in die situatie / niet: dat doe je altijd, dat vindt iedereen over jou)
houd rekening met de behoeften en het incasseringsvermogen van de ontvanger. Als
dat niet gebeurt, dan kan feedback schadelijk zijn
het moet bruikbaar zijn, gericht op gedrag waar de ontvanger iets aan kan veranderen
het is effectiever als er op een constructieve, niet dwingende manier
gedragsalternatieven bij worden gepresenteerd
het moet op het juiste moment gegeven worden. Hoe korter de tijd tussen de
gebeurtenis en de feedback, hoe effectiever. Geef feedback in een situatie van rust en
niet tussen neus en lippen door
duidelijk, precies en begrijpelijk formuleren, zodat de kans het grootst is dat de
ontvanger het begrijpt
het dient correct te zijn en op een respectvolle manier gegeven te worden
Hoofdstuk 5 – De verwarring tussen het inhouds- en het betrekkingsaspect
Bij interculturele communicatie is expliciete aandacht voor kennismaking en enige vorm van
relatielegging aan het begin van het contact van groot belang
