FA-MA102
Farmacotherapie op maat
Samenvatting
,Inhoudsopgave
Inleiding FA-MA102 Farmacotherapie op maat ..................................................................................... 8
Doelstelling........................................................................................................................................................ 8
Leerdoelen......................................................................................................................................................... 8
Plaats in het curriculum..................................................................................................................................... 9
Voorkennis ........................................................................................................................................................ 9
Begrippenlijst .................................................................................................................................... 10
Geneesmiddelen ............................................................................................................................... 12
Selectieve serotonine heropname remmers (SSRI), Antidepressiva ;Geneesmiddelen ................................. 12
Citalopram ............................................................................................................................................. 13
Escitalopram .......................................................................................................................................... 14
Fluoxetine .............................................................................................................................................. 14
Fluvoxamine .......................................................................................................................................... 15
Paroxetine ............................................................................................................................................. 15
Sertraline ............................................................................................................................................... 16
Tricyclische antidepressiva (TCA), Antidepressiva; Geneesmiddelen ............................................................. 16
Clomipramine ........................................................................................................................................ 18
Imipramine ............................................................................................................................................ 19
Amitriptyline .......................................................................................................................................... 19
Nortriptyline .......................................................................................................................................... 20
Serotonine en noradrenaline heropname remmers (SNRI), Antidepressiva; Geneesmiddelen ..................... 20
Venlafaxine ............................................................................................................................................ 20
Duloxetine ............................................................................................................................................. 21
Mirtazapine, Antidepressiva; Geneesmiddelen .............................................................................................. 22
Bupropion, Antidepressiva; Geneesmiddelen................................................................................................. 22
MAO-remmers, Antidepressiva; Geneesmiddelen ......................................................................................... 23
Benzodiazepines; Geneesmiddelen ................................................................................................................ 24
Klassieke Antipsychotica; Geneesmiddelen .................................................................................................... 25
Haloperidol ............................................................................................................................................ 25
Flupentixol ............................................................................................................................................. 26
Atypische Antipsychotica; Geneesmiddelen ................................................................................................... 26
Clozapine ............................................................................................................................................... 27
Olanzapine............................................................................................................................................. 27
Quetiapine ............................................................................................................................................. 28
Risperidon .............................................................................................................................................. 29
Lurasidon ............................................................................................................................................... 30
Universiteit Utrecht Pagina 2 van 107
, Aripiprazol ............................................................................................................................................. 30
Cariprazine ............................................................................................................................................ 31
Brexipiprazol .......................................................................................................................................... 31
Antipsychotica bijwerkingen; Geneesmiddelen .............................................................................................. 32
Mechanisme EPS ................................................................................................................................... 32
Muscarine receptor blokkade ................................................................................................................ 33
Hyperprolactinemie ............................................................................................................................... 34
Lithium; Geneesmiddelen ............................................................................................................................... 34
Pregabaline, Anti-epileptica; Geneesmiddelen ............................................................................................... 35
Valproïnezuur, Anti-epileptica; Geneesmiddelen ........................................................................................... 36
Lamotrigine, Anti-epileptica; Geneesmiddelen............................................................................................... 37
Carbamazepine, Anti-epileptica; Geneesmiddelen ......................................................................................... 37
Rivastigmine, Cholinesteraseremmers; Geneesmiddelen .............................................................................. 38
Donezepil, Cholinesteraseremmers; Geneesmiddelen ................................................................................... 38
Galantamine, Cholinesteraseremmers; Geneesmiddelen .............................................................................. 39
Memantine; Geneesmiddelen......................................................................................................................... 40
Angststoornissen ............................................................................................................................... 42
Definitie/ classificatie; Angststoornissen ........................................................................................................ 42
Gegeneraliseerde angststoornis ............................................................................................................ 42
Sociale angststoornis ............................................................................................................................. 42
Paniekstoornis ....................................................................................................................................... 42
Risicofactoren/ oorzaken; Angststoornissen................................................................................................... 43
Pathofysiologie; Angststoornissen .................................................................................................................. 43
De amygdala ......................................................................................................................................... 43
De CSTC-loop ......................................................................................................................................... 44
GABA en angst ....................................................................................................................................... 45
Alfa-2-delta liganden als anxiolytics...................................................................................................... 45
Serotonine en angst............................................................................................................................... 46
Noradrenaline hyperactiviteit bij angst ................................................................................................. 46
Symptomen; Angststoornissen ....................................................................................................................... 48
DSM-5 .................................................................................................................................................... 48
Beloop; Angststoornissen................................................................................................................................ 49
Beleid (paniekstoornis uitgebreid); Angststoornissen .................................................................................... 49
Beleid paniekstoornis ............................................................................................................................ 50
Switchen ................................................................................................................................................ 50
Evidence; Angststoornissen ............................................................................................................................ 51
Universiteit Utrecht Pagina 3 van 107
, SSRI’s/ SNRI’s ......................................................................................................................................... 52
TCA’s ...................................................................................................................................................... 53
Benzodiazepinen.................................................................................................................................... 53
Pregabaline ........................................................................................................................................... 53
Quetiapine off-label............................................................................................................................... 53
Vortioxetine ........................................................................................................................................... 53
Agomelatine .......................................................................................................................................... 53
Mirtazapine ........................................................................................................................................... 54
Oudere patiënten .................................................................................................................................. 54
Schizofrenie ...................................................................................................................................... 55
Definitie; Schizofrenie ..................................................................................................................................... 55
Beloop; Schizofrenie........................................................................................................................................ 55
Premobide fase ...................................................................................................................................... 55
Prodromale fase .................................................................................................................................... 55
Acute fase/ psychotische fase ............................................................................................................... 55
Herstelfase/ stabiele fase/ rustperiode ................................................................................................. 55
Pathofysiologie; Schizofrenie .......................................................................................................................... 56
Dopamine hypothese............................................................................................................................. 56
NMDA receptor hypofunctie theorie ..................................................................................................... 58
Ontwikkelingstheorie............................................................................................................................. 60
Symptomen; Schizofrenie ............................................................................................................................... 61
Positieve symptomen ............................................................................................................................ 61
Negatieve symptomen .......................................................................................................................... 61
Cognitieve symptomen .......................................................................................................................... 61
DSM-5 criteria ....................................................................................................................................... 61
Beleid; Schizofrenie ......................................................................................................................................... 63
Behandeling bij EPS ............................................................................................................................... 65
Behandeling bij metabole bijwerkingen ................................................................................................ 65
Evidence; Schizofrenie..................................................................................................................................... 65
Bipolaire stoornis .............................................................................................................................. 67
Definitie & beloop; Bipolaire stoornis ............................................................................................................. 67
Classificatie; Bipolaire stoornis........................................................................................................................ 67
Bipolaire stoornis type 1 ........................................................................................................................ 67
Bipolaire stoornis type 2 ........................................................................................................................ 67
Pathofysiologie; Bipolaire stoornis.................................................................................................................. 68
Symptomen; Bipolaire stoornis ....................................................................................................................... 69
Universiteit Utrecht Pagina 4 van 107
, Bipolaire depressie ................................................................................................................................ 69
(hypo-)manie ......................................................................................................................................... 70
Beleid; Bipolaire stoornis ................................................................................................................................ 70
Behandeling manische episode ............................................................................................................. 71
Behandeling bipolaire depressieve ........................................................................................................ 73
Onderhoudsbehandeling bipolaire stoornis .......................................................................................... 74
Evidence; Bipolaire stoornis ............................................................................................................................ 76
Lithium ................................................................................................................................................... 77
Olanzapine............................................................................................................................................. 77
Quetiapine ............................................................................................................................................. 77
Aripiprazol ............................................................................................................................................. 77
Carbamazepine...................................................................................................................................... 77
Lamotrigine ........................................................................................................................................... 77
Valproïnezuur ........................................................................................................................................ 78
Fluoxetine (SSRI) .................................................................................................................................... 78
Amitriptyline (TCA) ................................................................................................................................ 78
Manische episode .................................................................................................................................. 78
Bipolaire depressie ................................................................................................................................ 79
Onderhoudsbehandeling ....................................................................................................................... 79
Therapieresistente Depressie ............................................................................................................. 80
Definitie& beloop; Therapieresistente Depressie ........................................................................................... 80
Pseudo-resistentie ................................................................................................................................. 80
Risicofactoren/ oorzaken; Therapieresistente Depressie ............................................................................... 80
Pathofysiologie; Therapieresistente Depressie ............................................................................................... 80
Monoamine neurotransmitter deficiëntie. ............................................................................................ 80
Up-regulatie monoamine neurotransmitter receptoren ....................................................................... 81
Symptomen; Therapieresistente Depressie .................................................................................................... 82
Beleid + Evidence; (Therapieresistente Depressie .......................................................................................... 82
Non-respons op de eerste stap bij depressie ......................................................................................... 83
Switchen van antidepressivum .............................................................................................................. 84
Wanneer er gekozen wordt voor switchen, moet er een switch schema(zie hoofdstuk Switchen van
antidepressiva ................................................................................................................................... 84
MAO-remmer indicatie .......................................................................................................................... 85
Combineren van antidepressiva ............................................................................................................ 85
Augmentatie van antidepressiva ........................................................................................................... 87
Beoordelen van het beleid ..................................................................................................................... 88
Dementie .......................................................................................................................................... 89
Universiteit Utrecht Pagina 5 van 107
, Definitie; Dementie ......................................................................................................................................... 89
Subtypen; Dementie........................................................................................................................................ 89
De ziekte van Alzheimer ........................................................................................................................ 90
Vasculaire Dementie.............................................................................................................................. 90
Lewy-Body Dementie ............................................................................................................................. 90
Fronto-temporale Dementie .................................................................................................................. 91
Beloop; Dementie............................................................................................................................................ 91
Mini-Mental state examination (MMSE) ............................................................................................... 91
Alzheimers’s Disease assessment scale-cognitieve subscale (ADAS-Cog) ............................................. 91
Risicofactoren; Dementie ................................................................................................................................ 92
Pathofysiologie ziekte van Alzheimer; Dementie............................................................................................ 92
De amyloïde cascade hypothese ........................................................................................................... 93
Apolipoproteïne E .................................................................................................................................. 94
Samenhang neurofibrillarie Tangles en amyloïde plaques.................................................................... 96
De cholinerge deficiëntie hypothese voor vergeetachtigheid bij dementie .......................................... 96
Glutamaat hypothese voor cognitieve deficiëntie bij de ziekte van Alzheimer ..................................... 96
Symptomen; Dementie ................................................................................................................................... 97
Beleid; Dementie ............................................................................................................................................. 98
(Symptomatische) behandeling dementie............................................................................................. 98
Behandeling van neuropyschiatrische verschijnselen/ probleem gedrag bij dementie ........................ 99
Evidence; Dementie ........................................................................................................................................ 99
Rivastigmine ........................................................................................................................................ 100
Donezepil ............................................................................................................................................. 100
Galantamine ........................................................................................................................................ 100
Memantine .......................................................................................................................................... 100
ADL en gedrag ..................................................................................................................................... 100
Cognitie ............................................................................................................................................... 100
Globale klinische indruk door de behandelaar en mantelzorger ......................................................... 100
Bijwerkingen ........................................................................................................................................ 101
Switchen van antidepressiva ............................................................................................................ 102
Serotoninesyndroom..................................................................................................................................... 102
Belangrijkste CYP-interacties......................................................................................................................... 103
Onttrekkingsverschijnselen ........................................................................................................................... 104
Voorbeelden van switch schema’s ................................................................................................................ 104
Universiteit Utrecht Pagina 6 van 107
,Sommige aspecten worden in meerdere hoofdstukken/paragrafen veelvuldig herhaald, deze zijn ook zo vaak
in de colleges herhaald en dus erg belangrijk voor het tentamen.
Universiteit Utrecht Pagina 7 van 107
,Inleiding FA-MA102 Farmacotherapie op maat
Doelstelling
In de cursus Farmacotherapie op maat staat de individuele farmacotherapeutische behandeling van de
patiënt centraal. Belangrijke aspecten hierbij zijn farmacologische, fysisch-chemische en
farmacotherapeutische eigenschappen van geneesmiddelen, de aangetoonde effectiviteit van
geneesmiddelen en individuele patiëntkenmerken zoals farmacogenetisch profiel, co-medicatie en co-
morbiditeiten. Deze aspecten komen in de cursus Farmacotherapie op maat aan de orde en worden
toegespitst op de aandoeningen (therapieresistente) depressie, angst, bipolaire stoornis, schizofrenie en
dementie. Het doel van de cursus is dat je inzicht krijgt in een zo optimaal mogelijke behandeling van de
patiënt met bovenstaande aandoeningen, waarbij je rekening houdt met individuele patiëntkenmerken.
Leerdoelen
Na afronding van de cursus ben je in staat:
Aan te geven welke hersenstructuren en neurotransmittersystemen betrokken zijn bij de regulatie
van stemming en gedrag
Recente biomedische verklaringsmodellen, het klinisch beeld en het beloop van een aantal
psychiatrische en neurodegeneratieve aandoeningen te beschrijven, waaronder bipolaire stoornis,
angststoornissen, (therapieresistente) depressie, schizofrenie en dementie
De farmacologische aangrijpingspunten van de meest gangbare farmaca bij de hierboven genoemde
aandoeningen te beschrijven, en, indien mogelijk, te verklaren wat de relatie is met het
therapeutische effect van deze farmaca
De belangrijkste en/of meest voorkomende bijwerkingen van de meest gangbare geneesmiddelen te
benoemen en, indien mogelijk, te verklaren
De aangetoonde effectiviteit van de verschillende behandelmethoden te beschrijven
Het gangbare medicamenteuze beleid van de hierboven genoemde aandoeningen te beschrijven en
kritisch te beoordelen
Een weloverwogen voorstel uit te brengen voor de keuze van een specifiek product op basis van
biofarmaceutische en farmacokinetische kenmerken
De kennis over kenmerken van patiënt, farmacon, product en aangetoonde effectiviteit toe te passen
in medicatiebeleid en behandeling van een individuele patiënt
De meest gangbare klinische meetmethoden voor de diagnose en effectiviteit van de behandeling,
met betrekking tot de genoemde aandoeningen, te interpreteren
De belangrijkste farmacokinetische en farmacodynamische interactiemechanismen te beschrijven
Belangrijke (ernstige en/of veelvoorkomende) interacties en contra-indicaties bij deze
geneesmiddelen te beoordelen tegen de klinische achtergrond van de individuele patiënt (o.a.
risicofactoren en bepalen klinische relevantie) en adequaat af te handelen
De best passende farmacotherapie rondom zwangerschap en borstvoeding voor een individuele
patiënt te evalueren
Een patiënt adviseren bij het starten, switchen, toevoegen of afbouwen van psychofarmaca
Biomarkers te classificeren op basis van het beoogde doel van het meten van de marker (o.a.
vaststellen van risico, diagnose, prognose, behandelrespons)
Dosisadviezen kunnen geven op basis van farmacogenetica en TDM bij psychofarmaca
Advies te geven over therapietrouw aan de patiënt
In een gecontroleerde omgeving adequaat om te gaan met de emoties van een patiënt (over ziekte of
medicatie)
In een gecontroleerde omgeving een slecht nieuws gesprek op professionele wijze te voeren
Een geneesmiddel gerelateerde vraag van een individuele patiënt in een e-mail in correct en duidelijk
Nederlands te beantworoden
Universiteit Utrecht Pagina 8 van 107
, In een algemene brief in correct en duidelijk Nederlands een patiëntengroep te informeren over
geneesmiddelen en achtergronden van aandoeningen, informatiebijeenkomsten of
overheidsmaatregelen.
Plaats in het curriculum
De cursus MA102 Farmacotherapie op maat is de tweede cursus in de master Farmacie. Samen met de
cursussen MA101 Chronische aandoeningen en MA103 Individuele productzorg vormt MA102 een goede
basis voor de cursussen MA104 Farmacie in praktijk en MA107 Polyfarmacie. In deze laatste twee cursussen
worden de kennis en competenties die in de eerste drie cursussen afzonderlijk zijn getoetst, geïntegreerd en
in praktijksituaties aangeboden. De cursus Farmacotherapie op maat bereidt ook voor op de cursussen
MA202 Klinische farmacie en MA303 Geïntegreerde patiëntenzorg.
Voorkennis
In de cursus Farmacotherapie op maat verwachten we dat je voorkennis bezit over:
De hersenstructuren en neurotransmitters die betrokken zijn bij de regulatie van stemming en gedrag
De pathogenese en kenmerken van de aandoeningen depressie, angststoornissen en schizofrenie
De werkingsmechanismen en bijwerkingen van antidepressiva, anxiolytica, antipsychotica en
benzodiazepines
Deze voorkennis heb je bijvoorbeeld kunnen opdoen tijdens de cursus BA301 Psychofarmacologie (bachelor
Farmacie) of tijdens andere relevante vakken in een andere bacheloropleiding. Tevens heb je voor de start
van de master Farmacie een literatuurmap ontvangen met informatie over deze onderwerpen. Daarnaast
verwachten we dat je de kennis uit de cursus MA101 Chronische aandoeningen kunt toepassen bij de
medicatiebeoordeling van een patiënt.
Op het gebied van de productzorg gaan we ervanuit dat je je bewust bent van de relatie tussen enerzijds de
(fysisch-chemische, biofarmaceutische en farmacokinetische) eigenschappen van de werkzame stof en de
toedieningsvorm en anderzijds het farmacotherapeutisch effect van het geneesmiddel.
We verwachten dat je een gestructureerd gesprek met een patiënt (luisteren, samenvatten, doorvragen) kunt
voeren bij een eerste en tweede uitgifte van een geneesmiddel. Op het gebied van schriftelijke communicatie
verwachten we dat je een gestructureerde tekst in correct Nederlands kunt opstellen.
Universiteit Utrecht Pagina 9 van 107
