Verpleegkundige ondersteuning bij zelfmanagement en eigen regie
Hoofdstuk 5
Zelfmanagementondersteuning bij diabetes mellitus
5.1 Diabetes mellitus: het ziektebeeld
Bij diabetes maakt de alvleesklier (pancreas) geen of onvoldoende insuline aan of is het lichaam
ongevoelig geworden voor insuline. Hierdoor kan het glucosegehalte in het bloed niet goed
gereguleerd worden en is het transport van glucose naar weefselcellen verstoord. Dit resulteert in
een te hoog glucosegehalte in het bloed. De bekendste vormen zijn: diabetes mellitus type 1 (DM1)
en diabetes mellitus type 2 (DM2). LADA (latent autoimmune diabetes in adults) is een langzame
vorm van DM1 bij mensen boven 40 jaar die vaak wordt verward met DM2. Andere minder
voorkomende vormen zijn zwangerschapsdiabetes en MODY (maturity-onset diabetes of the young):
een erfelijke variant die ten onrechte kan worden aangezien voor DM1. Ook secundaire diabetes
komt voor: dan ontstaat diabetes als gevolg van andere ziekten of door het gebruik van bepaalde
medicijnen.
Diabetes onderscheidt zich van veel andere chronische aandoeningen door de relatieve zwaarte van
de zelfmanagementvereisten en de vele activiteiten die nodig zijn om de diabetes in het dagelijks
leven in goede banen te leiden. Het wordt daarom ook wel beschouwd als één van de psychisch
meest belastende chronische ziekten. Dit geldt vooral voor DM1.
5.1.1 Diabetes mellitus type 1 (DM1)
DM1 ontstaat als gevolg van de afbraak en het verlies van insulineproducerende cellen (bètacellen)
van de pancreas, waardoor een absoluut tekort aan insuline ontstaan. Het immuunsysteem
beschadigt de lichaamseigen cellen door interacties tussen genetische factoren en
omgevingsfactoren, zoals voeding en virussen. DM1 wordt daarom als auto-immuunziekte
beschouwd. Deze vorm van diabetes wordt vaak op kinderleeftijd gediagnosticeerd.
De symptomen zijn:
- Veel dorst en veel plassen (bij kinderen ook bedplassen na zindelijk worden)
- Vermagering
- Ziek en beroerd voelen, vermoeidheid
- Veel honger hebben, of juist helemaal niet
- Wazig zien
- Misselijk of overgeven
Als de huisarts na controle een bloedsuiker/ glucose van meer dan 11 mmol/l meet, wordt het kind
met spoed doorverwezen naar het ziekenhuis waar de diagnose wordt onderbouwd met aanvullend
bloed- en immunologisch onderzoek. Volwassenen met bloedglucosewaarden van 20 mmol/l of
hoger zal de huisarts ook doorsturen op verdenking van DM1. Als er bij volwassenen geen diabetes in
de familie voorkomt, moet je alert zijn op LADA.
Bij DM1 vraagt de insulinebehandeling constante aanpassing door de patiënt zelf omdat de
insulinebehoefte steeds moet worden afgestemd op voeding, stress en activiteiten. Zelfcontrole en
zelfregulatie zijn daarom sleutelwoorden in de behandeling: zelfcontrole (bepalen van de
bloedglucosespiegel met een teststrookje) verhoogt het inzicht in het bloedglucoseverloop. Dit
maakt zelfregulatie mogelijk.
, Verpleegkundige ondersteuning bij zelfmanagement en eigen regie
5.1.2 Diabetes mellitus type 2 (DM2)
Bij DM2 wordt er onvoldoende insuline in het lichaam geproduceerd of is er sprake van
ongevoeligheid voor het hormoon. Bij DM2 ontstaat de ziekte vaak sluipend.
Symptomen zijn:
- Vaak dorst en veel plassen
- Veel moe zijn
- Rode en branderige ogen, wazig zien, dubbel zien of slecht zien
- Slecht genezende wondjes
- Kortademigheid of pijn in de benen bij het lopen
- Terugkerende infecties zoals blaasontsteking; bij vrouwen vaginale schimmelinfecties
Ook hier wordt de diagnose gesteld door het bepalen van de bloedglucose en aanvullend
bloedonderzoek. Aandachtspunt is dat DM2 een sluipend verloop kent en in veel gevallen onder de
oppervlakte blijft.
De behandeling van DM2 start niet met insuline maar met leefstijlaanpassingen. Daarna wordt de
behandeling gestart met tabletten die zorgen voor verlaging van de bloedglucose. Als deze orale
therapie faalt, wordt eenmaal daags (middel)langwerkende insuline toegevoegd, waarna de
behandeling stapsgewijs uitgebreid wordt met maaltijdinsuline volgens een schema.
5.1.3 Acute en late complicaties van diabetes
Acute complicaties zijn hypoglykemie en diabetes ketoacidose. Bij een hypoglykemie is het
bloedglucose gehalte te laag. Dit kan leiden tot symptomen zoals trillen, zweten, hartkloppingen, een
hongergevoel, vaak gapen, een slecht humeur of vaak boos worden, slechter zien, duizeligheid en in
ergere gevallen bewusteloosheid en coma. Diabetes ketoacidose ontstaat als er een absoluut tekort
aan insuline is en het bloedglucose halte te hoogt wordt. Het lichaam verbrandt dan vetten in plaats
van glucose waarbij ketonen vrijkomen: deze afbraakstoffen verzuren het bloed. Dit kan leiden tot
symptomen zoals braken en een snelle diepe ademhaling.
Late complicaties bij diabetes zijn chronisch van aard en ontstaan doordat een ontregeld
glucosegehalte op den duur bloedvaten en weefsel kan aantasten. Vooral een langdurige
hyperglykemie kan schadelijke gevolgen hebben, maar ook geldt: hoe langer de diabetes bestaat,
hoe meer kans op complicaties. Late complicaties komen voor op cardiovasculair gebied of zijn
microvasculair van aard. Hart- en vaatziekten zijn veelvoorkomende macrovasculaire complicaties.
Ook micorvasculaire complicaties als gevolg van schade aan de kleine bloedvaatjes (micro-
angiopathie) van de ogen (diabetische retinopathie, blindheid), nieren (nefropathie) en zenuwen
(neuropathie) treden vaak op.
5.1.4 Multidisciplinaire diabeteszorg
Een DM1-patiënt wordt vrijwel altijd door een diabetesteam in het ziekenhuis of diabetescentrum
behandeld. In het diabetesteam zijn meerdere disciplines vertegenwoordigd, zoals een internist of
kinderarts, een diabetesverpleegkundige, een diëtist en een medisch psycholoog. Daarnaast hebben
patiënten te maken met een apotheker, fysiotherapeut, podotherapeut, gynaecoloog of
verloskundige (in geval van zwangerschap), huisarts, oogarts en andere relevante disciplines
(bijvoorbeeld een cardioloog).
Bij DM2 wordt het merendeel van de patiënten in de huisartsenpraktijk behandeld. Dit gebeurt
eveneens door een multidisciplinair team. In dit team zitten vaak een huisarts, en
praktijkondersteuner, een diabetesverpleegkundige en een diëtist.
