Stromingen in de Orthopedagogiek Julia Teitsma S3366804
Hoorcollege 1
Er zit systeem in – Hoofdstukken 1 tot en met 5
Inleiding
De systeemtheorie als aanvulling op de bestaande hulp
Het gezin staat in de wet centraler dan dat het voorheen stond: client is een jeugdige, zijn ouders of
stiefouder of anderen die de jeugdige als behorend tot hun gezin verzorgen en opvoeden.
De systeemtheorie is een theorie die de invloed van de omgeving op iemands gedrag onderzoekt. De
systeemtheorie vult de kind-specifieke theorieën vanuit de orthopedagogie en
ontwikkelingspsychologie aan.
Het belang van de dubbele blik
Wanneer er in de jeugdhulpverlening geen ruimte is voor een gelijkwaardig samenwerking tussen de
kindspecifieke aanpak en de systeemtheorie, bestaat het gevaar dat belangrijke aspecten van de
problematiek rond het kind over het hoofd worden gezien. De bron van het gedrag dient dus zowel
kindspecifiek als systematisch onderzocht worden.
De systeemtheorie: individu en context samengevoegd
Bij problemen rond de opvoeding spelen twee soorten factoren een rol: individuele kenmerken en
relaties. De systeemtheorie verbindt deze beide gebieden en onderzoekt hoe ze elkaar beïnvloeden
en versterken
Factoren die een rol spelen bij de opvoeding en ontwikkeling van een kind:
Individuele kenmerken Relaties
Lichaam: gezondheid, groei, ontwikkeling, Gezin: opvoedingsvaardigheden, pedagogisch
handicaps klimaat, gezinsstructuur,
communicatiepatronen, hiërarchie, mythes,
onderlinge relaties
Cognitie: leren, denken, taal, spraak Sociaal netwerk: familie, vrienden en de buurt
Identiteit: zelfwaardering en temperament Omgeving: wonen, school, werken, inkomen en
vrije tijdsbesteding
De kans op problemen neemt enorm toe als er meer risicofactoren in het spel zijn individuele
kenmerken van het kind hebben daarbij altijd invloed op de relaties en problemen binnen de relaties
hebben altijd consequenties voor het kind.
De professionele dialoog
Een hulpverlener hoort te kunnen analyseren waar de bron van de gedragsproblemen ligt. Zit het
probleem allereerst in het individu of zijn de gedragsproblemen een gevolg van de patronen die in
het systeem zijn ontstaan. Het is belangrijk dat een hulpverlener zowel een kindspecifieke blik heeft,
maar ook een systemische blik. Er ontstaat dan een veel uitgebreider beeld van de problematiek.
,Stromingen in de Orthopedagogiek Julia Teitsma S3366804
De systeemtheorie: een kind is nooit alleen op de wereld
Probleemgedrag: individueel bepaald of symptoom van verstoorde relaties?
In de jeugdhulpverlening worden voornamelijk kinderen aangemeld. Ook in opleidingen van HBO,
orthopedagogen en ontwikkelingspsychologen is de aandacht vooral gericht op wat er specifiek met
het kind aan de hand is. Een kind maakt deel uit van een omgeving die van invloed is op zijn gedrag.
We kunnen het kind dus niet los zien van de omgeving en dat die omgeving dus op een actieve
manier betrokken moet worden bij de hulpverlening. In de systeemtheorie is de persoon in relatie
tot zijn omgeving de eenheid van behandeling.
Het systeem: wij en zij
Wanneer een groep mensen relaties met elkaar aangaan, ontstaat er een systeem. Er wordt een
grens opgetrokken tussen wij en zij. Dat er binnen elk systeem een eigen sfeer heerst, komt dus
omdat de relaties in elk systeem op een andere manier worden ingevuld.
Daarbij zijn drie aspecten belangrijk:
- De mate van binding, die de onderlinge betrokkenheid regelt
- De balans van geven en nemen, die de rechtvaardigheid regelt
- De sociale ordening, die de structuur regelt
Betrekkingen en communicatie
Er moet gekeken worden naar de manier waarop
het gezin concreet met elkaar omgaat. In dit boek
wordt daarom de onderlinge betrekkingen en de
communicatie onderzocht.
Onder betrekkingen verstaan we de manier
waarop de onderlinge relaties zijn vormgegeven.
Als we naar de communicatie kijken, moet de
focus vooral liggen op de ontmoeting.
Homeostase
Als naast de binding, balans en ordening ook de
betrekkingen en communicatiepatronen geen
bijzondere problemen geven, kunnen we spreken
van een functioneel evenwicht binnen het gezin –
homeostase.
Gedrag niet alleen op gedragsniveau oplossen
Gedrag staat bijna altijd ergens voor. het heeft
altijd een diepere betekenis en een goede
hulpverlener helpt het gezin om uit te zoeken wat
er op een dieper niveau aan de hand is. Dat
betekent dat we wat aan het gedrag zelf moeten
zien te doen, maar dat we tegelijkertijd moeten
onderzoeken welke functie dat gedrag binnen het gezin heeft.
Het model
Die noodzakelijke analyse kan gemaakt worden met behulp van bovenstaand model. Het helpt een
hulpverlener om gedrag in een breder perspectief te plaatsen, zodat de vraag waarom het probleem
eigenlijk een probleem is, in al zijn complexiteit beantwoord kan worden.
De structuur van het model en van dit boek
Elk hoofdstuk is een uitgebreide beschrijving van de beknopte gedachtegang uit het model.
,Stromingen in de Orthopedagogiek Julia Teitsma S3366804
De systeemtheorie: binding, balans en orde
Binding
Wanneer we de context van een systeem in kaart willen brengen om te begrijpen in welke omgeving
het gedrag van het kind een probleem vormt, dient een hulpverlener zich, naast het verband tussen
de individuele problematiek en de relaties binnen het systeem, op de hoogte te stellen van de
binding, balans en sociale ordening die binnen het systeem heersen. Binding is een soort abstract
‘sociaal magnetisme’ dat ervoor zorgt dat mensen bij elkaar betrokken blijven; hetzij positief, hetzij
negatief. Om de dynamiek van een systeem te kunnen begrijpen, is het voor een hulpverlener van
belang om ideeën te ontwikkelen over hoe de binding binnen een systeem door de verschillende
gezinsleden wordt ervaren.
De balans van geven en nemen
Binnen elk systeem ontstaat een soort ruilhandel, een interactie van geven en nemen. De mensen
binnen het systeem moeten natuurlijk wel het gevoel hebben dat geven en nemen eerlijk in balans
zijn. Daarvoor is nodig dat ze ongeveer dezelfde waarde aan dingen toekennen. Ook dit gebied
verdient onderzoek wanneer we een gezinshomeostase willen begrijpen.
Orde
Doordat bepaalde gedragspatronen vastliggen (bijvoorbeeld wie zit waar aan tafel), worden de
relaties binnen het systeem voorspelbaar en betrouwbaar. Zo ontstaat als vanzelf een structuur
binnen een systeem. Binnen elk systeem ontstaan leidende gedragspatronen die een sociale
ordening vormen.
Sociale functies binnen het systeem
Een belangrijke manier waarop het systeem zijn ordeningen structuur vindt, is door de functies die
mensen voor elkaar hebben. De sociale ordening binnen een systeem wordt dus ook vastgesteld
door de onderlinge functionaliteit: wat kunnen mensen voor elkaar betekenen.
Systeem en subsystemen
Een systeem is opgebouwd uit verschillende subsystemen, bijvoorbeeld kinderen en ouders. Niet
alleen individuen verhouden zich dus op een bepaalde manier tot elkaar, maar ook subsystemen
staan onderling met elkaar in relatie. Het onderzoek naar de verschillende subsystemen waartoe
iemand behoort, is van belang omdat elk subsysteem dus op een bepaalde manier een relatie heeft
met andere (sub)systemen.
Parallelle processen
Subsystemen staan met elkaar in contact en beïnvloeden elkaar. Dit fenomeen van parallelle
processen zien we in gezinnen bijvoorbeeld terug bij ruziënde ouders die ook ruziënde kinderen
voortbrengen. Ook zien we het terug in de manier van opvoeden: hoe je zelf opgevoed bent, bepaalt
voor een gedeelte hoe je later je eigen kinderen zult opvoeden.
Parallelle processen voor de hulpverlener
Een hulpverlener is meestal niet de eerste die zich met het gezin bemoeit. Soms is er al een hele rij
‘falende’ voorgangers geweest in de praktijk wordt dan een nieuwe hulpverlener door het
gezinssysteem in een parallel proces geduwd, waarin hij het patroon herhaalt van zijn voorgangers.
We vinden parallelle processen dus niet alleen terug binnen gezinssystemen waar tussen
verschillende generaties patronen worden herhaald, maar ook binnen hulpverleningssystemen waar
het hulpverleners zijn die een aantal oude patronen herhalen. Voor de hulpverlening is het goed hier
alert op te zijn, omdat een interventie die ‘meer van hetzelfde’ is, vaak niet werkt.
, Stromingen in de Orthopedagogiek Julia Teitsma S3366804
De mythe van de allesbepalende persoonlijkheid
Het individu in relatie tot zijn omgeving
De veronderstelling dat ons gedrag voor een belangrijk deel door onze positie binnen het systeem
wordt bepaald en minder door een begrip als iemands persoonlijkheid, is een van de pijlers van de
systeemtheorie.
Op zoek naar ‘het wezen’ van de mens
De set van steeds terugkerende, herkenbare en op den duur voorspelbare individuele gedragingen
die iemand tot een eigen ‘persoonlijkheid’ maken.
Een sluitende theorie over de persoonlijkheid is er nog niet.
Er lijken vijf dimensies (Big Five) te zijn waaruit een persoonlijkheid zijn opgebouwd: extraversie,
vriendelijkheid, zorgvuldigheid, emotionele stabiliteit en intellectuele autonomie. Bijkomend nadeel
is dat deze begrippen cultureel beïnvloed worden, waardoor de ‘Big Five’ als verklaring voor het
gedrag van de mens niet voldoet.
De invloed van de omgeving
Je gedraagt je anders, afhankelijk van de omgeving.
Het Pygmalion effect wordt genoemd: mensen gaan zich op den duur zo gedragen als de omgeving ze
ziet. Het is de omgeving, het systeem, dat hiervan de grenzen aangeeft.
Erfelijke invloed
Genen en omgeving zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en het is juist de omgeving die bepaalt
welke genen worden geactiveerd. De inhoud van ons genenpakket is uiteindelijk dus niet bepalend.
Pas in contact met een bepaalde omgeving krijgen die genetische eigenschappen hun uiteindelijke
vorm en betekenis.
Het persoonlijk en het systematisch geweten
Het persoonlijk geweten versus het systeemgeweten
De werking van het geweten wordt veelal als een ‘intra-psychisch’ proces gezien, waarin mensen een
persoonlijke afweging maken tussen goed en kwaad. Deze afweging staat aan de basis van het
persoonlijke onderscheid tussen schuld en onschuld. Als iemand het foute doet dan is hij schuldig,
doet hij het goede dan is hij onschuldig.
Het systemisch geweten wordt gevoed door onze behoefte bij een groep te horen. Die behoefte is zo
sterk dat mensen vaak bereid zijn hun persoonlijk geweten ondergeschikt te maken aan het
systemisch geweten. Mensen zullen dus ‘slechte’ dingen blijven doen, zolang ze binding hebben met
een groep die dat gedrag niet veroordeelt. Het willen behoren tot een systeem bepaalt ons geweten
dus veel meer dan ons persoonlijk geweten.
Goed is slecht en slecht is goed
Waarom zijn er in bepaalde gezinssystemen zoveel problemen? Dit komt onder andere omdat elke
handeling die we verrichten in de ene relatie misschien slecht is, maar in een andere relatie jusit
goed. In de ene relatie zijn we dan dus weliswaar schuldig, maar tegelijkertijd in een andere
onschuldig. Goed en fout lopen dus constant door elkaar heen.
Het systemisch geweten is zo dominant in veel van het menselijk handelen, dat een individu zich
soms liever schuldig maakt ten opzichte van zijn individuele geweten, dan ten opzichte van het
systeem waar hij bij wil horen. Als het systemisch geweten wordt bedreigd, zijn we zelfs in staat
onszelf te verloochenen. Omgevingsfactoren blijken dus wederom van belang te zijn voor de vorming
van zoiets persoonlijks als ons geweten en daarmee dus ook voor een groot gedeelte ons gedrag. Dat
geldt misschien nog wel het meest voor kinderen.
Het is in de jeugdhulpverlening daarom van belang dat het besef goed doordringt dat er
verschillende soorten gewetens zijn.
