H1 Het werkterrein van de systeemgerichte social worker
1.1 Inleiding
Het begrip ‘systeem’ komen we in ons dagelijks leven veelvuldig tegen: in de sportwereld, het
bedrijfsleven, de ICT, de gezondheidskunde. Welke definitie is bruikbaar voor de social worker?
In veel literatuur wordt systeemgericht werken vaak direct verbonden met gezinsgericht werken
(gezinsbehandeling). Kennis van en aandacht voor het gezin is voor social workers cruciaal. Een
breed scala aan hulpvragen houdt immers allemaal direct verband met het gezin. Gezinsleden
beïnvloeden de cliënt en omgekeerd beïnvloedt de cliënt de andere gezinsleden. Dit wil echter niet
zeggen dat systeemgericht werken altijd betekent dat je met het hele gezin en/of de omgeving van de
cliënt werkt. Systeemgericht werken beoogt een visie te zijn van waaruit we kijken naar een cliënt
en onszelf als hulpverlener. Deze visie resulteert in een manier van werken en heeft betrekking op
systeemtheoretische uitgangspunten zoals: communicatie, interacties, wederkerigheid, circulair
proces, (gezins)functies, regels, rollen, taken, intergenerationele patronen, het narratief en de context.
Vanuit deze uitgangspunten kan de social worker aan het werk. Afhankelijk van de samenstelling van
het systeem bepaalt de social worker samen met de cliënt hoe hij de systeemgerichte uitgangspunten
zal inzetten. Boeckhorst zegt: ‘Een systemische benadering legt de nadruk op patronen in de
tussenruimte.’
Zo’n benadering verklaart gedrag niet met psychologische, neurologische of biologische factoren,
maar let op de verwikkelingen van de mensen en op de geschiedenis die zij met elkaar doormaken.
Centraal staan relaties en interacties waarin visies, beelden van hoe mensen zichzelf en elkaar
(willen) zien, waar waarden en omgangscodes worden gecreëerd. In het systeemgericht werken gaan
we ervan uit dat de mens enkel gezien en begrepen kan worden in de context van zijn relaties.
1.2 Wat is een systeem?
Systeem komt van oorsprong van het Griekse woord ‘sustèma’, wat ‘samenstellen of
bijeenplaatsen’ betekent.
In de Van Dale wordt ‘systeem’ als volgt omschreven: ‘doelmatig geordend samenhangend geheel
van bij elkaar horende dingen en hun onderdelen; = stelsel.’
Een eerder beschrijving gaf de volgende betekenissen:
1. De wijze waarop iets is ingericht en de regels die dienen ter instandhouding daarvan.
2. Geheel dat volgens een bepaald beginsel geordend, gerangschikt of ingedeeld is.
3. Het geheel van handelingen die dienen om een gesteld doel te bereiken.
4. (Muziek) aantal bijeenhorende balken in een partituur.
Systeemanalist: is een deskundige die de doelmatigheid van informatieverwerking binnen een
organisatie onderzoekt en voorstellen doet ter verbetering. Dit heeft alles te maken met de eerste drie
omschrijvingen.
Systeembeheerder: houdt zich bezig met de ordening, de rangschikking, de inrichting en het
onderhoud van de hardware van computertechnologie.
Adviseur watersystemen: houdt zich bezig met de verschillende delen of elementen van de
waterhuishouding.
Bij een systeem gaat het om: geordende delen, die elkaar beïnvloeden in meer of mindere mate van
complexiteit. Essentiële toevoeging is dat het systeem gericht is op het bereiken van een bepaald
doel of bepaalde doelen. Per systeem zullen de doelen in meer of mindere mate expliciet omschreven
zijn. Afhankelijk van het subject waarop het systeem betrekking heeft, wordt er een definitie
geformuleerd.
Het begrip ‘systeem’ is in de wetenschap al eeuwen in gebruik in de betekenis van ‘leer’,
‘onderwerp van beschouwing’.
Zo wordt in de taxonomie (de leer van het classificeren) ‘systeem’ gezien als een
rangschikking van soorten in op kenmerken geordende groepen.
In de bedrijfskunde is ‘systeem’ een hulpmiddel bij het beschrijven en analyseren van
organisatieproblemen.
In de geologie wordt ‘systeem’ gebruikt om een tijdsvolgorde, een serie aan te duiden.
In de sociale wetenschappen wordt ‘systeem’ gezien als de verzameling van individuen die
bepalen wat er zich binnen die verzameling afspeelt.
1
,Voor de social worker is de definitie die Weijenberg hanteert redelijk dekkend. In deze definitie wijst
‘systeem’ op een eenheid, opgebouwd uit deelverhoudingen; het gaat niet alleen om de delen op
zich, ook niet om het geheel, maar om de betrekkingen tussen dit alles.
Bijna alle belangrijke aspecten komen hierin terug: de delen, het feit dat de delen een eenheid
vormen en met name de relaties tussen de verschillende delen waardoor ze een eenheid vormen. Wat
echter mist in deze definitie is de doelgerichtheid en de circulariteit, die essentieel is voor het
systeembegrip in de sociale wetenschappen.
Definitie in het boek afgeleid van Weijenberg: Het begrip systeem wijst op een eenheid,
opgebouwd uit deelverhoudingen; het gaat niet alleen om de delen op zich, ook niet om het geheel,
maar om de doelgerichte circulaire betrekkingen tussen dit alles.
Verschillende betekenissen van systeemgericht werken:
Systeemgericht werken kan op verschillende manieren worden opgevat. Prochaska en Norcross
noemen drie betekenissen:
1. Het is een verwijzing naar de therapievorm, waarbij niet alleen de aangemelde cliënt, maar
ook personen uit de directe omgeving met die de cliënt een duurzame relatie heeft, aanwezig
zijn bij de behandeling of een deel daarvan.
2. Het heeft betrekking op de inhoud of het doel van de behandeling. Systeemgericht werken
heeft te maken met het doorzien van de samenhang van de vraag of de problematiek. De
onderlinge relaties vormen het belangrijkste aandachtspunt. Hierbij is het doel het
functioneren van het (gezins)systeem te verbeteren en niet enkel de individuele vraag op te
lossen. Het in beeld brengen van de wederzijdse invloed tussen de individuele cliënt en de
omgeving en het doorbreken van de negatieve interactiepatronen is een belangrijk doel van
het systeemgericht werken en leidt ook tot een of meer duurzame oplossingen van de
problematiek.
3. Het heeft betrekking op de circulariteit, de wederzijdse beïnvloeding en niet op het
‘oorzaak en gevolg’ gedachtengoed, het lineaire denken. Het risico dat de social worker
loopt die enkel individueel werkt, is dat hij terecht komt in een complementair patroon van
reageren op de cliënt. Wanneer de hulpverlener meer oog leert krijgen voor de circulaire
interactionele patronen in gezinnen en met deze patronen leert werken, wordt het effect van
zijn handelen groter en de genoemde valkuil kleiner.
1.3 Het individuele systeem
De mens als systeem is een geheel, opgebouwd uit cellen. Specifieke cellen vormen samen weer
organen. De organen samen vormen stelsels, bijv. het bewegingsstelsel, de bloedsomloop, het
spijsverteringsstelsel. Als die verschillende stelsels vormen het menselijk lichaam. Samen met de
psyche – het denken, het gevoel, het redeneren, de persoonlijkheid – vormt dat de eenheid van de
mens. Een orgaanstelsel is te zien als een subsysteem van het individu. Deze mens, met zijn
innerlijke subsystemen, is voortdurend in interactie met zichzelf. Het zichzelf bestaat uit alle
boodschappen die het lichaam en de psyche over en weer naar elkaar uitzenden en de invloed die ze
op elkaar uitoefenen.
Er is sprake van innerlijke boodschappen – input, throughput en output – binnen de eenheid van de
mens. Symbolisch staat hier de bloedsomloop weergegeven. De input is zuurstofarm bloed; de
throughput is de verrijking van het bloed met zuurstof in de longen naar aanleiding van signalen vanaf
de hersenstam; de output is het zuurstofrijke bloed. (Zie figuur 1.2 en 1.3 blz. 24.)
Binnen de Algemene Systeemtheorie worden alle levende wezens, dus ook mensen, gezien als
open systemen. Daarmee wordt bedoeld dat deze systemen in open verbinding staan met hun
omgeving. Open systemen zijn in continue interactie met hun omgeving. Materie, energie en
informatie passeren voortdurend de grens van een systeem (input), worden door het systeem bewerkt
(throughput) om vervolgens weer uitgewisseld te worden met de omgeving (output). Op deze wijze
vindt een procesmatige uitwisseling plaats tussen het systeem en de omgeving. Door dit proces
krijgt het systeem voortdurend ‘feedback’. Deze feedback wordt gebruikt om het systeem te
veranderen, te verbeteren of te stabiliseren. (Zie figuur 1.4 blz. 25.)
De benadering van de mens als systeem, die in open verbinding staat met de omgeving en een
voortdurende uitwisseling van materie, energie en informatie onderhoudt, wordt door Von Bertalanffy
benoemd als ‘wholeness’. Hiermee wordt een benadering van ‘het totaal’ of de totale mens bedoeld.
2
, Tegenover open systemen staan de gesloten systemen. Bij gesloten systemen is er geen
uitwisseling met de omgeving. Strikt genomen bestaan er geen gesloten systemen en is het een
relatieve aanduiding van de mate van interactie tussen het systeem en de omgeving. Open systemen
hebben intensieve interactie, gesloten systemen een beperkte interactie met hun omgeving.
De mate van interactie kan veranderen. Open systemen kunnen bijv. steeds meer gesloten raken
wanneer de uitwisseling met de omgeving afneemt. Dit proces heet entropie. Wanneer de mens zich
steeds meer en meer afsluit, mogelijk door lichamelijke ziekte of psychisch niet welbevinden, zal de
uitwisseling van energie, informatie en materie ook verder afnemen. Er is sprake van een energie-
uitputting (geen input meer) en desorganisatie doordat de subsystemen in disbalans raken. Het
open systeem behoudt in steeds mindere mate een gezond evenwicht, wat uiteindelijk het uiteenvallen
of de dood tot gevolg heeft.
Als open systeem staat de mens in relatie tot zijn omgeving. Deze omgeving bestaat uit alle
protectieve factoren en stressfactoren die het individuele systeem omgeven. Een verstoring van het
evenwicht heeft gevolgen voor de energiehuishouding van het individuele systeem. De mate van
beschikbare energie is bepalend voor het welbevinden of de gezondheid van het individuele
systeem.
Ziekte en gezondheid worden in de systeemtheorie geplaatst op een continuüm van de begrippen
negentropie en entropie. Bij negentropie is er energie beschikbaar, waardoor het systeem zich
beweegt in de richting van (toenemende) gezondheid. Er is sprake van een uitwisseling met de
omgeving, die leidt tot voortdurende veranderingsprocessen en een steeds complexer georganiseerd
systeem. Bij entropie is meer energie nodig dan beschikbaar is en beweegt het systeem zich in de
richting van een (afnemende) gezondheid of ziekte. (Zie figuur 1.5 blz. 27.)
Het mechanisme waarbij een mens zich aanpast aan zijn omgeving of aanpassingen in zijn omgeving
bewerkstelligt, wordt zelfstabilisatie genoemd. Een voorbeeld van Verberk en Merks:
Wanneer er grote verschillen optreden tussen de eigen temperatuur en de omgevingstemperatuur,
bijv. wanneer het koud is, zijn er twee mogelijkheden:
1. Het systeem kan zich aanpassen door bijv. extra kleding aan te doen.
2. Je kunt de omgeving aanpassen door bijv. een vuur te maken en daarmee de temperatuur te
beïnvloeden.
Het is ook mogelijk dat een systeem zichzelf niet aanpast, maar zich structureel wijzigt. Dit
mechanisme wordt zelforganisatie genoemd. Hiervan is bijv. sprake van bij de Inuït. Hun lichaam is
aangepast om de voortdurende kou te kunnen trotseren. Zij kunnen bijv. met blote handen rondlopen
bij temperaturen waarbij onze vingers eraf zouden vriezen.
1.4 Het subsysteem
Het kleinste sociale subsysteem bestaat uit twee personen en wordt een dyadisch subsysteem
genoemd. Binnen een gezin kennen we het subsysteem ouders, het subsysteem opvoeders, het
subsysteem partners en het subsysteem kinderen.
Om tot een bepaald subsysteem te behoren, moet je deelnemen aan de communicatie en interacties.
De subsystemen binnen een gezin worden enerzijds generationeel bepaald: het subsysteem
grootouders, het subsysteem ouders en het subsysteem kinderen. Anderzijds hebben subsystemen
een (gezins)functie. Afhankelijk van de rol, de taken en de te vervullen functie kunnen binnen een
gezin enkele subsystemen onderscheiden worden.
Het partner-subsysteem vervult de functie intimiteit en seksualiteit.
Het opvoeder-subsysteem vervult de functie van opvoeden.
Het kind-subsysteem vervult de functie van ‘geven’.
1.5 Suprafamiliare systeem
Met een suprafamiliare systeem ‘familie’ worden de bloedverwanten tot in de vierde lijn bedoeld.
Het gaat binnen de familie als systeem niet om de verschillende gezinssystemen en individuen, maar
om de doelgerichte betrekkingen tussen die gezinssystemen en individuen. De familieleden behoren
tot het persoonlijke sociale netwerk van het gezin. Het betreft de mensen met wie een duurzame band
bestaat.
Het persoonlijk sociale netwerk kan een belangrijke functie vervullen als steunbron voor het gezin of
de individuele gezinsleden. Niemand kent het gezin beter dan de directe familieleden.
3
