Internationaal recht
Hoofdstuk 1. Begrip en aard van het internationaal publiekrecht
1.1 Inleiding
Het internationaal recht is een omvangrijk rechtsgebied, omdat:
Het wereldwijd van toepassing is
Door de veelheid aan onderwerpen en specifieke deelgebieden met daarin subdeelgebieden
(mensenrechten, vluchtelingenrecht)
Het belang van he internationaal publiekrecht vloeit voort uit onderlinge afhankelijkheden tussen staten
(bijvoorbeeld milieuvervuiling).
Internationaal recht bepaalt in grote mate de reikwijdte en inhoud van het nationaal recht. Het gevolg hiervan is
dat nationaal recht niet meer kan worden gekend en begrepen zonder kennis en begrip van internationaal recht.
Een sterke internationale rechtsorde:
biedt stabiliteit in internationale betrekkingen
maakt het makkelijker om gemeenschappelijke belangen te realiseren
beschermt relatief zwakke staten zoals Nederland
Art. 90 Gw weerspiegelt dit belang en heeft praktische gevolgen, zoals dat Nederland lid is van internationale
organisaties en een actieve rol speelt bij de ontwikkeling en naleving van internationaal recht.
Art. 94 Gw maakt het ook mogelijk dat Nederlandse rechters bepaalde internationale rechten en verplichtingen
rechtstreeks toepast en, in sommige gevallen, voorrang geeft boven formele wetgeving en de Grondwet.
Kanttekeningen toepassing van internationaal recht in Nederland:
Nederlandse steun voor internationale rechtsorde staat op gespannen voet met de traditionele
verbondenheid van Nederland met de buitenlandse politiek van de VS.
Internationaal recht voldoet niet aan de democratische en rechtsstatelijke waarborgen van Nederlandse
rechtsorde, gezien internationaal recht tot stand komt zonder betrokkenheid van het parlement.
Er is nauwelijks adequate rechtsbescherming tegen besluiten van internationale organisaties.
Staten sluiten als het ware overeenkomsten met elkaar waarin regels te vinden zijn over hoe met een bepaald
onderwerp omgegaan dient te worden en welke verplichtingen er zijn.
Het internationaal recht is publiekrecht, maar vertoont veel overeenkomsten met het privaatrecht, gezien staten
verplichtingen uit een overeenkomst dienen na te komen.
1.2 Geschiedenis
In de geschiedenis waren de politieke organisatievormen (door verdeling van macht) te zwak om gecentraliseerd
publiek gezag uit te oefenen en betrekkingen te onderhouden met andere entiteiten. Hiernaast bestond er nog
geen scheiding tussen publiek en private belangen.
Het stelsel van internationaal recht is ontwikkeld op het moment dat onafhankelijke en soevereine staten
ontstonden in de 16e en 17e eeuw. In deze tijd had het de functie van het bevorderen van vreedzaam samenleven
van staten.
Het Verdrag van Westfalen in 1648 wordt gezien als het beginpunt van internationaal recht. Dit verdrag maakte
een einde aan de Dertigjarige en de Tachtigjarige Oorlog. Politieke eenheden ontworstelden zich aan het gezag
van het Heilige Roomse Rijk en de kerkelijke staat. Er ontstond een systeem van onafhankelijke staten die
overeen waren gekomen dat de nieuwe staten elkaars territoriale integriteit dienden te respecteren. Er ontstond
een systeem van soevereine en gelijke staten, die niet langer waren onderworpen aan een hoger gezag.
Er werd een onderscheid gemaakt tussen het publieke gezag, dat uitgeoefend werd door de staat en de
privébelangen van de monarch Iedere staat is verantwoordelijk voor interne zaken, zonder bemoeienis van
buitenaf. Hierdoor kon een netwerk van onderlinge rechtsbetrekkingen ontstaan. In dit verdrag werd namelijk
afgesproken om het beginsel van territoriale integriteit te respecteren. Er ontstond een systeem van soevereine
staten die rechtsbetrekkingen met elkaar aangingen, dit was de oorsprong van het moderne internationaal recht.
,Internationaal recht is in de loop van de jaren veranderd en uitgebreid naar andere delen van de wereld:
Het is minder eurocentrisch (minder vanuit Europees perspectief)
Door militaire en politieke macht breidden het zich uit naar gebieden als Azië en Afrika, hoofdzakelijk
door koloniaal gezag (VOC, WIC). Dit gaf het internationaal recht een mondiaal karakter.
er zijn andere actoren bijgekomen die een belangrijke rol spelen
internationaal recht gaat niet meer alleen om de rechten van staten, maar ook individuen kunnen
rechten ontlenen aan internationaal recht.
Europese staten sloten zogeheten capitulaties: overeenkomsten die belangen van hun onderdanen in gebieden
beschermden, bv. handel, rechtspraak en vrijheid van godsdienst.
Na de eerste Wereldoorlog werd de Europese dominantie verzwakt door:
de opkomst van de VS als machtsfactor
een stagnerende koloniale expansie
het ontstaan van de Sovjet-Unie met een communistisch systeem
het beginsel van zelfbeschikking dat elk volk het recht gaf om over hun eigen lot te beschikken;
koloniale rijken werden ontmanteld.
De positie van Europa in de internationale rechtsorde is hiermee veranderd.
Door de Tweede Wereldoorlog is de dominantie van soevereine staten afgenomen, mede door de ontwikkeling
van bovennationale vormen van organisaties (VN en EU) en niet-statelijke instituties.
Hoewel het stelsel complexer en uitgebreider is geworden, is de basis van het stelsel gelijk gebleven. Het idee
dat een staat soeverein is en baas is binnen haar eigen grenzen is terug te vinden in art. 2 lid 4 VN Verdrag.
1.3 Omschrijving
Internationaal publiekrecht definitie: het regelt de uitoefening van publiek gezag in de internationale
gemeenschap. Het kent bevoegdheden toe aan entiteiten die publiek gezag uitoefenen en biedt een juridisch
kader waarbinnen zij deze bevoegdheden kunnen uitoefenen.
Twee termen die verwant zijn met internationaal publiekrecht:
Volkenrecht: het recht dat op alle burgers van toepassing was (in de Romeinse tijd)/het recht dat tussen
staten gold (16e en 17e eeuw). Is te beperkt, want het gaat niet alleen om het volk of de staat.
Internationaal recht: omvat zowel internationaal publiek als internationaal privaatrecht.
Elementen van internationaal publiekrecht:
1a. het internationale element
Het internationale element onderscheidt het internationaal recht van nationaal recht aan de hand van de
rechtsbron waaruit deze regel voortvloeit.
Rechtsbron: feiten, gebeurtenissen of procedures die een rechtsorde als rechtscheppend erkent.
De nationale en internationale rechtsorde kennen hun eigen rechtsbronnen. (zie H5)
Recht dat uit deze bronnen voortvloeit, is internationaal recht.
De internationale rechtsorde is autonoom: het bepaalt zelf of zij effect geeft aan regels uit een andere rechtsorde.
Er is wel een samenhang tussen internationaal en nationaal recht;
Dualistische leer: internationale en nationale rechtsordes zijn geheel gescheiden. Internationaal recht is een
extern recht dat niet boven de Staat staat.
Monistische leer: er bestaat één rechtsorde, waar zowel internationaal als nationaal recht deel van uitmaakt. De
statelijke macht is onderworpen aan het internationaal recht, het is geen extern recht, maar als recht dat de staat
kan beperken en zo individuen beschermt.
Redenen om te kiezen voor een monistisch stelsel:
1. door de wens om de nationale rechtsorde te beschermen tegen extern recht.
2. het parlement speelt geen rol speelt bij het sluiten en bekrachtigen van verdragen. Door het internationale
recht om te zetten in nationaal recht wordt het parlement de democratische legitimatie van het recht verzekerd.
3. het begrenst de overheidsmacht begrenst (door het internationale recht automatisch te laten gelden)
4. het garandeert dat de internationale regels geldig zijn en niet beperkt kunnen worden.
Gezien dit zich niet meer beperkt tot de positie van alleen de staat, maar ook van internationale organisaties die
delen van het gezag hebben overgenomen, is een moderne theorie van belang. Deze theorie gaat uit van een niet-
hiërarchische ordening van naast elkaar staande rechtsordes.
,Tegenwoordig:
- er bestaat een formele scheiding tussen de nationale en internationale rechtsorde
- beide rechtsorden kennen hun eigen organen
- de nationale en internationale rechtsorde hebben allebei hun eigen rechtsbronnen
- de rechtsorden zijn autonoom; ze bepalen zelf of en onder welke voorwaarden zij juridische effecten toekent
aan rechtsregels uit een andere rechtsorde.
- een regel uit het nationale recht heeft geen juridische betekenis in de internationale rechtsorde, maar het kan
wel bouwstenen zijn voor de vorming van het internationaal recht. Het heeft alleen geen rechtsgevolgen.
Het nationaal recht heeft geen rechtsgevolgen of bindend effect in het internationaal recht, omdat één staat dan
regels zou kunnen stellen, die rechtsgevolgen hebben voor andere staten.
Kanttekening formele scheiding:
1. het modern internationaal recht heeft in belangrijke mate betrekking op de rechtspositie tussen natuurlijke
personen en niet alleen meer op staten.
2. het modern internationaal recht heeft steeds meer betrekking op onderwerpen die ook door nationaal recht
worden gereguleerd.
3. steeds meer staten hebben hun nationale rechtsorde opengesteld voor de toepassing van internationaal recht.
1b. het publieke element
Het publieke karakter van het internationaal recht ligt besloten in twee elementen:
1. het internationaal publiekrecht legitimeert en reguleert de uitoefening van publiek gezag in de internationale
gemeenschap; staten en internationale organisaties en indirecte rechtsbetrekkingen tussen particulieren en de
staat (dus niet direct individuen).
2. het internationaal publiekrecht beschermt publieke belangen, zoals veiligheid, welzijn en milieu van
individuele staten, maar ook van de internationale gemeenschap als geheel.
In tegenstelling tot het internationaal publiekrecht, beheerst het internationaal privaatrecht privaatrechtelijke
rechtsbetrekkingen met een grensoverschrijdend karakter (bv. koop van goederen). Het privaatrecht bepaalt welk
nationaal recht op een grensoverschrijdende rechtsverhouding van toepassing is, welke rechter bevoegd is en hoe
vonnissen moeten worden erkend of ten uitvoer worden gelegd.
Internationaal privaatrecht wordt met name bepaald door nationaal recht of verdragen die nationaal recht
aanvullen. Echter, privaatrechtelijke verdragen maken naar de vorm genomen wel deel uit van internationaal
publiekrecht, aangezien deze worden gesloten tussen staten. Ze worden alleen door de privaatrechtelijke
betrekkingen en de private sfeer niet erkend door het internationaal publiekrecht.
Echter, het onderscheid tussen internationaal privaat en publiekrecht is niet scherp, mede gezien de toenemende
mate aan publieke taken die worden overgelaten aan private instituties.
1c. het juridische element
Het juridische element onderscheidt internationaal publiekrechtelijke normen van andere normen.
De internationale rechtsorde is juridisch omdat zij de uitoefening van publiek gezag regelt op basis van
juridische normen: te onderscheiden doordat zij voortvloeien uit een rechtsbron en doordat zij een sanctie
verbinden aan het overtreden van een norm.
Deze niet-juridische normen zijn van belang, ook bij het maken van afspraken tussen staten of bepaalde wijze
van handelen of het beoordelen van handelen.
Internationale betrekkingen worden ook beïnvloed door morele en religieuze normen. Met name morele normen
hebben een grote invloed op de ontwikkeling en interpretatie van het internationaal publiekrecht.
Echter, voor de zekerheid en stabiliteit van internationale betrekkingen is het toch van groot belang om
rechtsnormen te onderscheiden van andere normen. Staten moeten zekerheid hebben over de regels die deze
betrekkingen beheersen. Deze regels moeten;
1. zijn afgebakend van andere typen (niet-juridische) regels
2. voorrang hebben boven niet-juridische regels
Onderscheid tussen juridische regels en politieke en morele regels wordt aan de hand van twee criteria bepaald:
1. de bron van de regel; als het voortvloeit uit een rechtsbron, is het internationaal publiekrecht.
2. rechtsregels zijn onderdeel van een systeem dat schending van een norm verbindt met een sanctie.
, De term ‘Internationaal recht’ mist het tweede kenmerk, omdat het geen centraal gezag kent dat recht kan
afdwingen. Om deze reden wordt het niet als ‘recht’ beschouwt. Echter, het beschikt wel over procedures voor
handhaving en afdwinging van rechtsregels.
De integratie van internationaal recht in de nationale rechtsorde kan wel leiden tot effectief toezicht op de
naleving van internationale verplichtingen. Echter, de naleving van internationaal recht wordt meer bepaald door
andere factoren die weinig met handhaving te maken hebben, bv. reputatie van staten of de aanvaarding en
internalisering van internationaal recht als recht.
1.4 Organisatie
Internationaal recht is gebaseerd op soevereine gelijkheid van staten. Zij worden alleen gebonden door hun
instemming. Hierdoor is er geen centraal gezag en is het internationaal recht gefragmenteerd.
De organisatie van de internationale rechtsorde verschilt van de nationale rechtsorde:
Nationaal: nationale rechtsorde is gecentraliseerd en het publiek gezag wordt uitgeoefend door de overheid. De
staat is bevoegd de wetten te stellen en bezit geweldsmonopolie om de wet te handhaven.
Internationaal: in de internationale rechtsorde is gemeenschappelijk en centraal gezag uiterst zwak ontwikkeld.
Publiek gezag wordt niet uitgeoefend door boven de partijen staande instituties, maar vooral door staten zelf.
Er is dus een decentraal karakter, dat is ontstaan uit de totstandkoming van soevereine staten. Internationaal recht
beschermt deze soevereiniteit binnen de staten hun grondgebied en het vreedzaam bestaan van onafhankelijk
staten = recht van co-existentie.
Naast het recht van co-existentie, bestaat ook het recht van samenwerking = actieve samenwerking tussen
staten die verder gaat dan afbakening van soevereiniteit (terrorisme, grensoverschrijdende milieuvervuiling).
Voor de samenwerking bestaan er bovennationale organisaties die enige publieke taken hebben overgenomen =
recht van integratie. (VN, EU)
Bij de internationale rechtsorde zijn instituties dus los van elkaar belast met het internationaal recht, terwijl bij de
nationale rechtsorde meer samenhangend het beleid wordt gevoerd.
1.5 Onderdelen
Het internationaal publiekrecht kent een algemeen deel en bijzondere delen.
Algemeen deel: bestaat uit overkoepelende beginselen en leerstukken die op alle deelgebieden van
internationaal publiekrecht van toepassing zijn:
1. formele beginselen: bv. wanneer personen als rechtssubject worden erkend, hoe rechtsregels tot stand komen.
2. beginselen voor geschillenbeslechting
3. fundamentele beginselen: bv. beginsel van goede trouw, beginsel dat verdragen moeten worden nageleefd,
schending van een rechtsplicht leidt tot aansprakelijkheid.
> deze beginselen kunnen niet tenietgaan of veranderen.
Bijzondere delen: rechtsgebieden die grotendeels bestaan uit regels die wisselende groepen staten en andere
actoren hebben opgesteld om gemeenschappelijke belangen te realiseren (bv. internationaal strafrecht of
internationaal belastingrecht).
Deze verschillen in tijd, plaats en inhoud, en behoren dus niet tot het algemeen deel. Ze kunnen veranderen of
tenietgaan zonder dat het systeem van internationaal publiekrecht wordt aangetast.
Het recht van de EU is onderdeel van het internationaal publiekrecht en is gebaseerd op een internationale
rechtsbron; VEU en VwEU. Het beheert de uitoefening van publiek gezag, zowel door EU als door de lidstaten.
De nauwe samenwerking tussen EU-lidstaten heeft geleid tot een geïntegreerde rechtsorde; de lidstaten hebben
bepaalde bevoegdheden aan de EU overgedragen.
De instellingen van de EU kunnen lidstaten en hun burgers binden zonder tussenkomst van de lidstaten. Het HvJ
van de EU heeft verplichte rechtsmacht en burgers kunnen zich wenden tot de EU-rechter of he parlement.
Belang EU voor internationale rechtsorde:
1. Het Europees recht is in minder ontwikkelde vorm aanwezig in de internationale rechtsorde (doorwerking,
aansprakelijkheid)
2. De EU is een belangrijke actor in de internationale rechtsorde. Hoe meer staten bevoegdheden overdragen aan
de EU, hoe sneller de EU ook verantwoordelijkheden en bevoegdheden tegen niet-lidstaten uitoefent.
