Samenvatting Biologische grondslagen:
Neuropsychologie en Psychofarmacologie
Open Universiteit
PB 1212
Samengevat door vlinder86
,Toelichting
Deze samenvatting behandelt het boek van Roy Kessels et al (2018), Klinische
neuropsychologie. Daarnaast is toegevoegd: relevante informatie uit de opdrachten in yOUlearn
en een samenvatting van de pdf’s die deel uitmaken van de tentamenstof. Ook zijn de colleges van
Erik Scherder samengevat en toegevoegd. Bij figuren uit het boek verwijs ik naar het bladzijnummer
uit het boek.
Inhoud van deze samenvatting:
De volgende hoofdstukken uit het boek Klinische Neuropsychologie door Roy Kessels et al.
(2018): H1, H2, H3, H4, H5, H6, H8, H9, H10, H14, H15, H16, H19, H20, H21, H24, H25 en H26
Pdf’s van Kenemans: H1, H4, H5 en H11
Pdf’s van: Tarver et al., Gelade et al., en Friedman et al.
Opdrachten uit yOUlearn
Samenvatting van de colleges van Erik Scherder
3
,Inhoud
Thema 1 Introductie.............................................................................................................................10
Historische mijlpalen........................................................................................................................10
Hoofdstuk 1 Klinische neuropsychologie: een historische schets.................................................10
1.1 Inleiding..............................................................................................................................10
1.2 De celtheorie......................................................................................................................10
1.3 Descartes: een ongedeelde geest.......................................................................................11
1.5 De clinicoananatomische methode.....................................................................................12
1.6 Holisme...............................................................................................................................13
1.7 Luria: een globaal model.....................................................................................................14
1.8 Een eerste aanzet: de testbatterij.......................................................................................15
1.9 De neuropsychologie als zelfstandige discipline.................................................................16
1.10 Cognitieve neuropsychologie............................................................................................16
1.11 Neuropsychologie in Nederland........................................................................................19
1.12 Tot besluit.........................................................................................................................19
Neuropsychologische wetenschappelijke aanpak............................................................................19
Hoofdstuk 3 Neuropsychologie: de wetenschappelijke aanpak...................................................19
3.1 Inleiding..............................................................................................................................19
3.2 Vraagstellingen...................................................................................................................20
3.3 Onderzoeksopzet................................................................................................................21
3.4 Single case studie................................................................................................................23
3.5 Beloopstudies.....................................................................................................................24
Neuropsychologische praktijk...........................................................................................................28
Hoofdstuk 2 De neuropsychologische praktijk..............................................................................28
2.1 Inleiding..............................................................................................................................28
2.2 Het neuropsychologisch onderzoek....................................................................................29
2.3 Betrouwbaarheid en validiteit............................................................................................32
2.4 Neuropsychologische behandeling.....................................................................................34
2.5 Werkveld.............................................................................................................................35
2.6 Positie en professionele ontwikkeling.................................................................................37
2.7 Tot besluit...........................................................................................................................37
Hoofdstuk 5 Herstel en behandeling............................................................................................37
5.1 Inleiding..............................................................................................................................37
5.2 Herstel en plasticiteit..........................................................................................................38
5.2.2 Vormen van plasticiteit....................................................................................................39
4
, 5.3 Leren en leerbaarheid.........................................................................................................41
5.4 Neuropsychologische revalidatie........................................................................................43
Anatomie en beeldvorming..............................................................................................................46
Hoofdstuk 4 Beeldvorming van de hersenen................................................................................46
4.1 Ontwikkeling van het beeldvormend onderzoek door de tijd.............................................46
4.2 Structurele beeldvorming...................................................................................................48
4.3 Structurele beeldverwerking..............................................................................................49
4.4 Functionele beeldvorming..................................................................................................51
4.5 Het meten van elektrische signalen....................................................................................51
4.6 Het meten van hemodynamische signalen.........................................................................53
4.7 Functionele beeldverwerking.............................................................................................53
4.8 Toepassing..........................................................................................................................54
4.9 Tot besluit...........................................................................................................................54
Thema 2 Psychofarmacologie...............................................................................................................57
Wat zijn psychofarmaca?..................................................................................................................57
Hoofdstuk 1 Kenemans.................................................................................................................57
1.1 Inname................................................................................................................................57
1.2 Dosering..............................................................................................................................58
1.3 Bijwerkingen en therapeutisch venster..............................................................................59
1.4 Titreren en tolerantie..........................................................................................................59
1.5 Onderzoek naar de werking van psychofarmaca................................................................59
1.6 Placebocontrole..................................................................................................................60
1.7 Steekproeven en statistiek..................................................................................................60
1.8 Preklinisch en klinisch onderzoek.......................................................................................61
Neurotransmissie.............................................................................................................................62
Hoofdstuk 4 Kenemans.................................................................................................................62
4.1 De synaps............................................................................................................................62
4.2 De beschikbaarheid van neurotransmitters: aangrijpingspunten voor psychofarmaca......62
4.3 De postsynaptische processen............................................................................................63
4.4 Blokkeren en beïnvloeden..................................................................................................64
4.5 Schakelingen.......................................................................................................................65
4.6 Twee vormen van neurotransmissie...................................................................................65
Principes van de psychofarmacologie...............................................................................................66
Hoofdstuk 5 Kenemans.................................................................................................................66
5.1 Dosis-responscurve (DRC)...................................................................................................67
5.2 Potentie, doelmatigheid en therapeutisch venster.............................................................67
5
, 5.3 Receptorinteractie..............................................................................................................68
5.4 Farmacodynamiek...............................................................................................................68
5.5 Farmacokinetiek.................................................................................................................70
5.6 Tolerantie, sensitisatie en desensitisatie............................................................................70
5.7 Acuut versus chronisch.......................................................................................................71
Afhankelijkheid.................................................................................................................................72
Hoofdstuk 11 Kenemans...............................................................................................................72
11.1 Desensitisatie en tolerantie..............................................................................................73
11.2 Waarderen versus willen..................................................................................................73
11.3 Stoppen met roken...........................................................................................................74
11.4 Andere verslavende stoffen: heroïne................................................................................74
11.5 Alcohol..............................................................................................................................75
11.6 Tot besluit.........................................................................................................................75
Thema 3 Functiedomeinen...................................................................................................................76
Visuele waarneming.........................................................................................................................76
Hoofdstuk 6 Visuele waarneming.................................................................................................76
6.1 Inleiding..............................................................................................................................76
6.2 Fysiologische basis van objectwaarneming.........................................................................77
6.3 Een functioneel model voor visuele waarneming...............................................................78
6.4 Stoornissen in de visuele waarneming................................................................................79
6.5 Een klasse apart: prosopagnosie.........................................................................................81
6.6 Overige visuele stoornissen................................................................................................82
6.7 Tot besluit...........................................................................................................................83
Geheugen.........................................................................................................................................86
Hoofdstuk 8 Geheugen.................................................................................................................86
8.1 De taxonomie van het geheugen........................................................................................86
8.2 Geheugenstoornissen.........................................................................................................89
8.3 Geheugen en het brein.......................................................................................................91
Taal...................................................................................................................................................93
Hoofdstuk 9 Taal...........................................................................................................................93
9.1 Inleiding..............................................................................................................................93
9.2 Taal, spraak, communicatie................................................................................................94
9.3 Taal als cognitie...................................................................................................................94
9.4 Stoornissen.........................................................................................................................95
9.5 Spraakstoornissen...............................................................................................................98
9.6 Lees- en schrijfstoornissen..................................................................................................99
6
, 9.7 De neurocognitie van taal...................................................................................................99
9.8 Tot besluit.........................................................................................................................100
Aandacht en executieve functies....................................................................................................101
Hoofdstuk 10 Aandacht en executieve functies..........................................................................101
10.1 Inleiding..........................................................................................................................101
10.2 Selectiviteit van aandacht...............................................................................................101
10.3 Intensiteit van aandacht.................................................................................................103
10.4 Neuroanatomisch model van aandacht..........................................................................103
10.5 Executieve functies.........................................................................................................104
10.6 Executieve controle: unitaire theorieën.........................................................................104
10.7 Fractionering van executieve functies............................................................................105
10.8 Lokalisatie van executieve functies.................................................................................106
10.9 Stoornissen in aandacht en executieve functies.............................................................107
Thema 4 Ziektebeelden......................................................................................................................109
Vasculaire aandoeningen................................................................................................................109
Hoofdstuk 14 Vasculaire aandoeningen.....................................................................................109
14.1 Inleiding..........................................................................................................................109
14.2 Etiologie van infarcten en bloedingen in de hersenen....................................................110
14.3 Neuropsychologische gevolgen......................................................................................111
14.4 Vasculaire dementie.......................................................................................................115
14.5 Andere gevolgen.............................................................................................................115
Traumatisch hersenletsel................................................................................................................117
Hoofdstuk 15 Traumatisch hersenletsel.....................................................................................117
15.1 Klinisch beeld..................................................................................................................117
15.2 Epidemiologie.................................................................................................................118
15.3 Neuropathologie en klinische neurologie.......................................................................118
15.4 Neuropsychologische gevolgen van middelzwaar tot ernstig traumatisch hersenletsel.120
15.5 Neuropsychologische gevolgen van licht traumatisch hersenletsel................................121
15.6 Whiplash.........................................................................................................................122
15.7 Tot besluit.......................................................................................................................122
Epilepsie.........................................................................................................................................123
Hoofdstuk 16 Epilepsie...............................................................................................................123
16.1 Inleiding..........................................................................................................................123
16.2 Klinisch beeld..................................................................................................................123
16.3 Classificatie van epileptische aanvallen en epilepsiesyndromen....................................123
16.4 Pathofysiologie van epileptische aanvallen en oorzaken van epilepsie..........................124
7
, 16.5 Behandeling van epilepsie..............................................................................................124
16.6 Neuropsychologische gevolgen van epilepsieёn.............................................................126
16.7 Tot besluit.......................................................................................................................129
Dementie........................................................................................................................................130
Hoofdstuk 19 De ziekte van Alzheimer.......................................................................................130
19.1 Inleiding..........................................................................................................................130
19.2 Neuropathologie.............................................................................................................132
19.3 Klinisch en neuropsychologisch beeld van de ziekte.......................................................133
19.4 Op zoek naar veranderingen in de hersenen..................................................................134
19.5 Behandeling met cholinesteraseremmers......................................................................135
19.6 Tot besluit.......................................................................................................................135
Hoofdstuk 20 Frontotemporale dementie..................................................................................135
20.1 Inleiding..........................................................................................................................135
20.2 Klinisch beeld..................................................................................................................136
20.3 Cognitieve stoornissen en gedragsstoornissen...............................................................138
20.4 Tot besluit.......................................................................................................................140
Parkinson........................................................................................................................................141
Hoofdstuk 21 Het parkinsonspectrum........................................................................................141
21.1 Inleiding..........................................................................................................................141
21.2 Klinisch beeld..................................................................................................................141
21.3 Diagnostische criteria van de ziekte van Parkinson........................................................142
21.4 Epidemiologie en ernst van de ziekte van Parkinson......................................................143
21.5 Etiologie en neuropathologie van het parkinsonspectrum.............................................143
21.6 Behandeling....................................................................................................................143
21.7 Cognitieve stoornissen....................................................................................................144
21.8 Stoornissen in stemming en gedrag................................................................................145
Thema 5 Psychopathologie.................................................................................................................146
Schizofrenie....................................................................................................................................146
Hoofdstuk 24 Schizofrenie..........................................................................................................146
24.1 Ziektebeeld.....................................................................................................................146
24.2 Etiologie en neuropathologie..........................................................................................148
24.3 Cognitieve-functiestoornissen ten gevolge van schizofrenie..........................................149
24.4 Tot besluit.......................................................................................................................151
Stemmingsstoornissen...................................................................................................................152
Hoofdstuk 25 Depressie en bipolaire stoornissen......................................................................152
25.1 Inleiding..........................................................................................................................152
8
, 25.2 Syndromen en epidemiologie van stemmingsstoornissen..............................................152
25.3 Etiologie en pathofysiologie............................................................................................154
25.4 Cognitieve stoornissen....................................................................................................154
25.5 Cognitieve bijwerkingen als gevolg van behandeling......................................................156
25.6 Emotionele taken en cognitieve biases...........................................................................157
25.7 Beeldvormend onderzoek...............................................................................................158
25.8 Tot besluit.......................................................................................................................159
Autismespectrumstoornis..............................................................................................................159
Hoofdstuk 26 Autismespectrumstoornissen...............................................................................159
26.1 Inleiding..........................................................................................................................159
26.2 Classificatie.....................................................................................................................160
26.3 Klinisch beeld..................................................................................................................160
26.4 Epidemiologie.................................................................................................................161
26.5 Etiologie en neuropathologie..........................................................................................161
26.6 Cognitieve verklaringsmodellen......................................................................................163
26.7 ASS: één aandoening?.....................................................................................................164
26.8 Tot besluit.......................................................................................................................165
ADHD..............................................................................................................................................167
Pdf Tarver...................................................................................................................................167
Attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD): an updated review of the essential facts.. .167
Pdf Geladé..................................................................................................................................171
An RCT into the effects of neurofeedback on neurocognitive functioning compared to
stimulant medication and physical activity in children with ADHD.........................................171
Pdf Friedman..............................................................................................................................172
Brain Development in ADHD...................................................................................................172
9
,Thema 1 Introductie
Historische mijlpalen
Hoofdstuk 1 Klinische neuropsychologie: een historische schets
1.1 Inleiding
Bij het begrip klinisch neuropsycholoog denken we aan een psycholoog die in de
gezondheidszorg werkzaam is op het gebied van diagnostiek en behandeling van problemen die
samenhangen met hersenaandoeningen.
Al tijdens de klassieke oudheid waren wetenschappers ervan overtuigd dat er een nauwe
samenhang was tussen hersenen en gedrag. Hippocrates leerde zo’n 400 jaar voor Christus dat al
het (afwijkend) gedrag en gevoel voortkwamen uit de werking van de hersenen. In de
geneeskunde van de Grieken en Romeinen zag men het lichaam als een samenstel van een aantal
elementen: water, vuur, bloed en slijm. Die moesten in een goede balans zijn, anders was er
sprake van ziekte. Dat gold ook voor het mentaal functioneren. Een groot deel van de
geneeskundige inzichten uit die tijd is bijeengebracht in de boeken van Claudius Galenus (129-
217). Deze klassieke opvattingen over de geneeskunde zijn eeuwenlang doorgegeven zonder er
veel aan te veranderen.
De renaissance betekende een opbloei van de wetenschap en de geneeskunde. Vanaf de
veertiende eeuw waagde men het weer om kritisch en zelfstandig te observeren en denken. Dat
heeft onder meer geleid tot de opvatting van Descartes (1596-1650) dat de ziel een ongedeelde,
zelfstandige maar immateriële eenheid is. De ziel bevond zich in een holte in het hoofd, de
pijnappelklier.
In de negentiende eeuw stelde de Duitse arts Franz Joseph Gall (1758-1828) een volledig andere
benadering voor: er is een groot aantal mentale organen, gelegen in de grijze schors van de
hersenen. Hoewel dit leidde tot de onwetenschappelijke praktijk van frenologie, was zijn
benadering achteraf gezien de basis van onze hedendaagse opvattingen over de werking van de
hersenen. In Frankrijk werden in de negentiende eeuw Galls opvattingen getoetst met de
zogenaamde clinicoanatomische methode: men bestudeerde bij patiënten met hersenletsel de
uitvalsverschijnselen op het gebied van bijvoorbeeld taal, geheugen of waarneming, en na het
overlijden werd de plaats van de laesie gerelateerd aan de aard van de functionele stoornis.
Een volgende stap was de ontwikkeling van de neuropsychologie tot een eigenstandige
discipline. Aan die professionalisering is vooral in de twintigste eeuw vanuit de Verenigde Staten
vormgegeven.
1.2 De celtheorie
Een van oudsher belangrijk vraagstuk bij de hersenen-gedragsdiscussie is dat van de lokalisatie van
de ziel of geest; hoe werkt de geest in op het lichaam, en welke organen spelen hier een rol?
De Grieken kenden drie zielen: één voor het overleven, één voor activiteiten van een organisme
in relatie tot de omgeving, en een hogere-ordeziel (kan onderscheid maken tussen goed en fout).
Grieken noemden dat psychikon hegemonikon, het aansturend principe. In het Latijn sprak men
over spiritus animalis. De mens bezat als enige alle drie de vormen. Plato geloofde (net als
Hippocratus) dat we de hoogste geest in de hersenen moesten lokaliseren, terwijl zijn leerling
Aristoteles wees op het belang van het hart.
Bij onderzoek van de anatomische structuur van de hersenen werden de hersenventrikels gezien
als de plaats van de geest. Daarbij werd de geest opgedeeld in verschillende functies.
o De eerste cel, sensus communis (de verenigde zintuigen): informatie uit de verspillende
zintuigen komen hier binnen.
o In de tweede cel zou het beeld geïnterpreteerd worden. Wat stelde het beeld voor, en hoe
belangrijk is het beeld voor mij? (affectieve component)
o In de derde cel, memoria (geheugen) werd vervolgens het beeld opgeslagen.
10
, Deze celtheorie over de geest is tot op de dag van vandaag de basis van de ideeën over de
cognitieve psychologie. Een wezenlijk kenmerk is dat het om een algemeen systeem van
informatieverwerking gaat: de geest kan alle informatie verwerken, er zijn geen aparte functies
voor bijvoorbeeld visuele of auditieve beelden. Een ander kenmerk is dat het om een opvatting
over de geest van iedereen gaat: de theorie gaat niet in op individuele verschillen.
De ideeënvorming over individuele verschillen heeft zich langs een andere lijn ontwikkeld. Wij
spreken nu over persoonlijkheid, maar in oudere literatuur wordt dit aangeduid met het begrip
karakter.
Fysiognomie= interpretatie van het gelaat. De vorm van iemands gelaat, maar ook van het totale
uiterlijk werd gezien als een reflectie van het karakter van die persoon.
Rond 1750 bloeide de fysiognomie plotseling sterk op in West-Europa, vooral door een boek dat
de Zwitserse dominee Johann Lavater (1741-1801) erover schreef. Vooral priesters en dominees,
voor wie een goede mensenkennis belangrijk was, waren hierin geïnteresseerd. Lavater
introduceerde geen nieuwe ideeën; zijn karakterkunde was gebaseerd op de traditionele beelden
(het ronde, magere, krachtige of gespierde gelaat).
1.3 Descartes: een ongedeelde geest
Descartes begon met alles in twijfel te trekken en besloot alleen te bouwen op inzichten die in
zijn ogen onomstotelijk waren. Zijn eerste en beroemdste axioma was toen: ‘Ik denk, dus ik ben’.
Cruciaal was zijn uitgangspunt dat de mens kon worden opgedeeld in twee substanties:
o Het lichaam; res extensa
o De geest; res cogitans. Deze is niet materieel, maar is wel op een speciale plaats gehuisvest:
in de pijnappelklier. Descartes zag deze res cogitans als een soort bestuurder: vanuit het
hele lichaam kwamen via de zenuwen berichten over de buitenwereld binnen, en op basis
van herinneringen, die volgens Descartes in het weefsel van de hersenen waren opgeslagen,
werden weer boodschappen teruggestuurd, waardoor ledematen konden bewegen.
Hiermee beschreef Descartes in feite het idee van de reflex.
Momenteel gaat vrijwel iedereen uit van een materialistische visie.
1.4 Gall en het lokalisatievraagstuk
Voor de wetenschapper Gall, die wist dat gedrag een gevolg was van de werking van de
hersenen, was het idee dat gedrag af te lezen zou zijn uit de gelaatstrekken (fysiognomische
ideeën van Lavater) niet logisch. Hij wilde een nieuwe psychologie ontwikkelen op basis van zijn
inzichten over bouw en functie van de hersenen.
Gall werd geassisteerd door Johann Spurzheim, die met het werk van Gall aan de haal ging,
richting Engeland, waar de bevolking er meer sympathie voor had. Men sprak over frenologie.
De belangstelling hiervoor groeide snel en sloeg over naar Amerika, waar de beweging nog
populairder werd (vooral onder niet-wetenschappers).
O.a. het idee dat de cortex cruciaal was en dat bepaalde functies wel degelijk een strikte
lokalisatie kennen, vormt de basis van de hedendaagse cognitieve neurowetenschappen.
Gall stelde plannen op voor een nieuwe psychologie, die hij liever Organologie of Kraniologie
(schedelleer) noemde. Hij veronderstelde dat:
o alle psychologische functies aangeboren waren.
o al die functies een eigenstandig orgaan waren. Daarmee brak Gall met de klassieke
opvatting van een algemene informatieverwerkende geest die in staat is om alle soorten
informatie te verwerken.
o de functies niet ergens in het midden van de hersenen zitten, maar aan de buitenkant, de
cortex.
De belangrijkste stelling van Gall was dat er sprake was van onafhankelijke functies. Dat
betekende een volledige breuk met het oude idee van een ziel en een ongedeelde geest. Gall
ging ervanuit dat mensen kunnen verschillen in aanleg voor bepaalde functies en dat uit zich dan
11
