Samenvatting van Geschiedeniswerkplaats Themakatern Rechtsstaat en democratie. Belangrijke termen zijn dikgedrukt. Ideaal om te gebruiken als voorbereiding op het eindexamen!
LET OP: Paragraaf 1.1 van het katern mist. Voor de rest is het gehele katern compleet samengevat.
Hoofdstuk 1 Van gewesten naar eenheidsstaat (tot 1848)
Welke ontwikkeling vond plaats in de verhouding tussen staat en burgers in Nederland
vanaf de late middeleeuwen tot 1848?
Paragraaf 1.2 De democratische revolutie (1781-1813)
Hoe was de verhouding tussen staat en burgers tussen 1781 en 1813?
De verlichting
Sinds de middeleeuwen geloofde men dat God de wereld had geschapen en ieders lot bepaalde.
Door zijn toedoen bestonden er ook klassenverschillen, ziekten, rampen en oorlogen. In de 18e
eeuw – de eeuw van de verlichting – veranderde dit beeld. Men geloofde voortaan dat de mens zelf
verantwoordelijk was voor zijn geluk of ongeluk en dat mensen van nature vrij en gelijk zijn. Er werd
gedacht dat de maatschappij verbeterd kon worden door het gebruik van de rede. Dit heet het
rationele optimisme.
Tevens ontstond in de 18e eeuw het verlichte absolutisme. De vorsten van Pruisen, Oostenrijk en
Rusland probeerden hun absolute macht te gebruiken om het volk te ontwikkelen en gelukkiger te
maken. Er kwam ook steeds meer kritiek op het ancien régime.
Democratische revoluties
De democratische revoluties aan het eind van de 18e eeuw waren een gevolg van de verlichting.
Democraten hingen het idee van volkssoevereiniteit aan: de hoogste macht is niet afkomstig van
God, maar van het volk. Alle burgers zouden het kiesrecht, gelijke vrijheden en gelijke rechten
moeten hebben. Er zou een grondwet moeten komen met regels voor regeringen en grondrechten
voor de onderdanen.
De eerste democratische revolutie vond in Amerika, waar de VS zich in 1776 onafhankelijk
verklaarden. In 1789 brak de Franse revolutie uit, waarna het Franse leger de revolutie over Europa
verspreidde. In 1799 stelde Napoleon echter de dictatuur in, waardoor aan de democratie
grotendeels een einde kwam.
Politieke ideeën
In Nederland werd de verlichting vanaf 1760 populair onder de ontwikkelde burgerij. In
genootschappen werden de verlichte ideeën bediscussieerd. Populaire politieke verlichte denkers
waren John Locke en Charles Montesquieu.
John Locke had tijdelijk in Nederland gewoond om te ontkomen aan vervolging in zijn thuisland
Engeland. Volgens hem was de regering niet door God gevormd, maar op basis van een contract met
de samenleving. Mensen hebben recht op natuurlijk rechten als het leven, vrijheid en bezit. Om deze
rechten te beschermen, werd er een regering gevormd. Als de overheid zelf de rechten van de
burgers bedreigt, mogen de burgers zich verzetten en zelfs de regering afzetten.
Charles Montesquieu werd bekend door zijn ideeën over de trias politica (machtenscheiding). De
wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht mochten niet in één hand zijn, want dan zijn
onderdrukking en onrecht onvermijdelijk.
Locke en Montesquieu waren (nog) geen democraten en bewonderden de verlichte vorsten. Jean-
Jacques Rousseau was de belangrijkste democratische denker. Hij stelde dat de ideale staat een
sociaal contract met haar burgers sloot, waarbij de macht bij een gekozen volksvergadering komt te
liggen. Deze vergadering moest de algemene wil van het volk uitvoeren.
, Het verval van de Republiek
In Nederland werden democratische ideeën pas vanaf 1780 populair. Dat had te maken met de
democratische revolutie in Amerika, want tot dan toe was volkssoevereiniteit slechts een idee. De
Amerikanen bewezen dat het idee in praktijk kon werken. Vooral in Nederland waren er veel
bewonderaars en de democratische ideeën kregen ook meer aanhang doordat de Republiek in
oorlog door Groot-Brittannië werd vernederd; de Britten verklaarden de Republiek in 1780 de oorlog
omdat Hollandse handelaren Amerikaanse opstandelingen steunden. Oppermachtige Britten
verhinderden dat Nederlandse handelaren de zee op gingen, wat in de Republiek tot armoede
leidde. De Republiek was sinds de Gouden Eeuw diep gezonden. Velen trokken de conclusie dat het
helemaal anders moest.
Aan het volk van Nederland
Het pamflet Aan het volk van Nederland van Joan Derk van der Capellen tot den Pol kreeg een
grote invloed. Van der Pol keerde zich fel tegen de stadhouder en de regenten die hem steunden.
Volgens van der Pol was de Republiek in verval geraakt door het misbruik van de Oranjes; de macht
was zo toegenomen dat de stadhouder op een koning was gaan lijken. Willem V noemde hij een
tiran en hij riep het volk op zich te bewapenen en in verzet te komen. Het volk moest het voor het
zeggen krijgen, want alle mensen waren vrij geboren. Hij vond dat alle mensen de verplichting
hadden elkaar zo veel mogelijk gelukkig te maken.
De patriotten
Het pamflet gaf de aanzet tot een democratische burgerbeweging. Burgers vormden in veel steden
vrijkorpsen (groepen vrijwillige soldaten) die volksinvloed eisten. De patriotten – zoals ze zichzelf
noemden – wilden dat er volksvertegenwoordigers zouden worden gekozen en waren fel tegen
Willem V. Sommige regenten steunden de patriotten. Binnen een paar jaar was de helft van het land
in handen van de patriotten. In 1786 week Willem V uit van Den Haag naar Nijmegen. Toen zijn
vrouw Wilhelmina wilde terugkeren en door de patriotten werd tegengehouden, stuurde diens
broer – de Pruisische koning – zijn troepen naar Nederland. Het Duitse leger zorgde ervoor dat de
macht terugkwam bij de stadhouder en de regenten. Duizenden patriotten vluchten naar Frankrijk.
De Bataafse Republiek
In 1795 keerden de patriotten terug met het Franse leger en vond de Bataafse revolutie plaats. De
stadhouder vluchtte naar Engeland. Revolutionaire comités namen het bestuur in de steden en
gewesten over en riepen de Bataafse Republiek uit. Ze zagen zichzelf als nakomelingen van de
Bataven, oer-Nederlanders en oer-democraten. Er werd verklaard dat iedere staatsburger dezelfde
mensenrechten had en alle standsvoorrechten werden afgeschaft. Iedereen werd gelijk voor de wet
en er kwam volledige godsdienstvrijheid.
In 1796 werd een Nationale Vergadering gekozen, die een grondwet moest opstellen. De discussies
op het Binnenhof verliepen erg moeizaam. De vertegenwoordigers waren verdeeld over de vraag of
dat gewesten en steden zelfstandig moesten blijven of dat Nederland net als Frankrijk een
eenheidsstaat moest worden. In 1798 was nog geen beslissing genomen. In dat jaar pleegde een
groepje parlementariërs m.b.v. het Franse leger een staatsgreep. Tegenstanders werden
gearresteerd en nog diezelfde dag was er een nieuwe grondwet, die met algemene stemmen werd
goedgekeurd. Deze eerste Nederlandse grondwet maakte Nederland een rechtsstaat en
eenheidsstaat. Er kwam algemeen mannenkiesrecht en de volksvertegenwoordiging kreeg de
hoogste macht. Uit het midden werd de regering gekozen en er kwam ook een ambtenarenapparaat
met agentschappen (voorlopers van de huidige ministeries).
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper LukevdW. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €3,99. Je zit daarna nergens aan vast.
