Verbeter de wereld, begin bij de opvoeding – M. de
Winter (2017)
Voorwoord
Relatie tussen opvoeding en de manier waarop het er in de wereld aan toe gaat werkt 2 kanten op:
als kinderen vanaf hun jeugd meekrijgen dat het goed en normaal is om er bij het minste of geringste
op los te slaan, dan zullen ze als volwassenen hoogstwaarschijnlijk niet erg gediend zijn van het
poldermodel. En wie opgroeit in een samenleving of buurt waarin het recht van de sterkste heerst,
loopt een flinke kans om van zijn ouders te leren dat praten weinig helpt. Tegenwoordig is de
opvoeding niet meer collectief, maar individueel. Ook lijkt het een soort gedragstherapie te zijn
geworden. Veel ouders, docenten, politici, en tv-programmamakers lijken te denken dat de
opvoeding is geslaagd als er zich geen serieuze problemen hebben voorgedaan. Maar volgens de
winter moet het kind ook gevormd worden leren begrijpen en internaliseren van democratisch
burgerschap, humaniteit en vrijheid.
H.1 De politiek als supernanny
1.1 Opvoeding als gedragstherapie
Spanningen die er heersen tussen vrijheid en dwang:
- Kinderen zijn vooral geneigd te doen wat ze leuk vinden en dat is voor opvoeders niet altijd
de meest wenselijke route je kunt een kind niks bijbrengen zonder het zo nu en dan te
dwarsbomen (Savater, 2001). Omgekeerd willen opvoeders soms dingen van kinderen die te
veel gevraagd zijn, bv wanneer ze hun eigen verwachtingspatroon laten domineren over de
reële mogelijkheden van het kind.
- Spanning tussen vrijheid en binding. Kinderen hebben de behoefte om in vrijheid met van
alles en nog wat te experimenteren, terwijl volwassenen die experimenteerruimte willen
begrenzen om te zorgen dat kinderen niet in angstige en onveilige situaties belanden.
- Spanning tussen ideaal en werkelijkheid. Mensen die opvoeden, moeten voortdurend de
balans zoeken tussen de mogelijkheden en behoeften van het kind en de vereisten voor de
toekomst te veel focus op toekomst = te grote druk voor kind, te weinig focus lokt te
weinig uitdaging uit om de wereld te verkennen.
- Spanning tussen belang van cultuuroverdracht en cultuurvernieuwing. Kinderen moeten
worden ingeleid in de bestaande cultuur, maar anderzijds moeten ze ook de kans krijgen om
zich te ontwikkelen tot kritische burgers die met elkaar hun leven en toekomst vormgeven.
Succesvolle opvoeding lijkt te zijn gelijkgesteld aan gedragsregulering, maar gaat niet meer over
fundamentele en normatieve kwesties (zie je bv niet terug in die supernanny programma’s). Veel van
de problemen die wij tegenwoordig individuele gedragsstoornissen noemen (middelengebruik,
depressies, criminaliteit, aandachtsproblemen) hebben een belangrijke culturele en collectieve
component hebben te maken met de manier waarop het leven van opgroeiende kinderen in de
moderne samenleving is georganiseerd, hoe gezinnen en sociale netwerken daarin functioneren, hoe
jeugd- en onderwijsbeleid is vormgegeven, en meer in het algemeen: met de aard van de
pedagogische cultuur in samenleving en politiek interventies berusten vaak op een versimpelde,
gefragmenteerde analyse van het betreffende probleem grotere oorzaken lijven onaangeroerd.
Effective parenting = Instructie hoe je ongewenst gedrag kunt vervangen door gewenst gedrag.
1
, 1.2 Versimpeling en polarisatie
De politiek houdt zich vooral met 2 onderling verweven opvoedingsthema’s bezig: incompetente
ouders en ongehoorzame jeugd. Het publieke en politieke debat over opvoeding is de afgelopen
jaren sterk gepolariseerd, wordt steeds radicaler. Normatieve clash tussen over wanneer en met
welke criteria er tot dwangmaatregelen kan worden overgegaan. Is aan ene kant wel goed voeren
van scherp debat over urgente maatschappelijker kwesties draagt vaak meer bij aan oplossingen dan
het verdoezelen van de problemen. Polarisatie brengt echter ook ernstige risico’s met zich mee:
- Het belangrijkste gevaar is dat polarisatie groepen tegen elkaar opzet.
- De kwaliteit van argumenten raakt vaak ondergeschikt aan het beoogde doel, namelijk het
domineren en zo veel mogelijk schaden van de tegenpartij
1.3 Isaiah Berlin en de twee opvattingen van vrijheid
Isaiah Berlin (politiek filosoof) ontwikkelde een theorie over vrijheid die wat De Winter betreft voor
de socialisatie van de jeugd een grote relevantie bezit. Zijn uitgangspunt is de waarde van pluraliteit.
Vanuit de overtuiging dat er niet zoiets bestaat als 1 allesomvattende waarheid, vindt hij het van
groot belang dat er in samenlevingen voldoende ruimte bestaat om verschillende legitieme waarden
tegen elkaar af te wegen. Het begrip van vrijheid is namelijk in de loop van de geschiedenis op alle
mogelijke manieren misbruikt. Hij maakt een onderscheid tussen negatieve en positieve vrijheid (die
met elkaar kunnen botsen (emancipatiedilemma)). Vanuit Berlins perspectief valt op dat
hedendaagse politieke en maatschappelijke opvoedingsdebatten vrijwel uitsluitend over de
negatieve vrijheidsruimte blijken te gaan. In het onderwijs wordt er wel aandacht besteed aan
positieve vrijheid bevorderen actief burgerschap en sociale cohesie democratisch burgerschap.
Negatieve vrijheid = Gaat over de vraag wat de ruimte voor individuen of groepen is om – niet
belemmerd door anderen – te doen wat ze zelf willen (bv hoe sterker het individu beschermd is
tegen staatstinvloeden, hoe groter de negatieve vrijheid)
Positieve vrijheid = Gaat over de behoefte van mensen om hun eigen leven een bepaalde inhoud en
richting te geven, zelfstandig of samen met anderen in een gemeenschap of samenleving.
1.4 Bevrijding van het opvoedingsdebat
In elk hedendaagse theorie over opvoeding en ontwikkeling speelt de balans tussen stellen van
grenzen en geven van ruimte een belangrijke rol. Opvoeding die wordt gedomineerd door begrenzing
en waarin kinderen weinig ondersteuning en ontwikkelingsruimte krijgen, levert weliswaar
gehoorzaamheid op, maar meestal weinig autonomie en kritisch sociaal engagement. Maar als er in
opvoeding veel ruimte wordt geboden maar weinig grenzen worden gesteld, dan leren kinderen
daardoor zichzelf als het centrum van de wereld te zien en weinig rekening te houden met anderen.
Jeugdbeleid dat uitsluitend over begrenzing gaat, is dus in pedagogische zin zeer eenzijdig. Een
maatschappelijk opvoedingsklimaat dat veel belang hecht aan en ruimte schept voor actieve
democratische participatie van kinderen en jongeren draagt bij aan de invulling van positieve vrijheid
zonder deze voor te schrijven. Jeugdigen leren zo om zelf vorm te geven aan identiteit en om zélf in
grote mate invloed uit te oefenen op hun eigen manier van samenleven. Als dat eenmaal de
pedagogische norm is, dan zal de maatschappelijke behoefte om de negatieve vrijheid te beperken
vanzelf afnemen. Hoe sterker de verwaarlozing van positieve vrijheid, des te meer zullen jongeren de
neiging hebben hun negatieve vrijheid te willen maximaliseren. We moeten veel meer met kinderen
en jongen spreken over hun idealen, over hun identiteit, over de manier waarop zij de samenleving
ervaren en haar zouden willen veranderen. Over positieve vrijheid kortom.
2
