Denken over Regio’s
Hoofdstuk 2 – Verbeelde regio’s
Alfred Rühl (1882-1935) was de laatste jaren hoogleraar geografie in Berlijn. Deze positie had hij
onder meer verdiend met 3 boeken “Studien über den Wirtschafsgeist der Völker” over de
economische mentaliteit van Spanjaarden, Amerikanen en Oosterlingen. Hierin wijst hij het idee van
een homo economicus (het veronderstelt dat de mens overal en altijd op basis van een nauwkeurige
calculatie van economische kosten en baten handelt) af. Het economisch handelen van de mens is
volgens Rühl cultuurbepaald, dus afhankelijk van normen en waarden economisch handelen is per
regio verschillend. Geïnspireerd door Weber tracht Rühl later de economische mentaliteit in de
islamitische wereld in kaart te brengen in zijn Vom Wirtschaftsgeist im Orient (1925). Ook al heeft hij
die wereld nooit bezocht stelt hij dat de islam beperkingen oplegt aan de productie, consumptie en
handel; vele zien daarin de oorzaak van het economische verval/achterblijven. Het boek gaat in op de
contrasten tussen het wereldbeeld van het oosten (de Oriënt) en het westen (de Occident).
Belangrijkste verschil hierin is dat in de Oriënt de religie, de islam, een veel prominentere rol speelt in
het dagelijks leven en het Westen is veel individualistischer. Max Weber Die protestantische Ethik
und der Geist des Kapitalismus economische mentaliteit in Noordwest-Europa.
In dit boek is veel herkenning van wat later door de Palestijns-Amerikaanse literatuurwetenschapper
Edward Said (1935-2002) “oriëntalisme” wordt genoemd. Said heeft in zijn boek, “Orientalism.
Western conceptions of the Orient” gekeken naar de beelden die de afgelopen eeuwen zijn door
Europese diplomaten, reizigers, dichters, romanschrijvers, kunstenaars en anderen is geschetst van
de ‘Oosterse landen (het Midden-Oosten). Deze landen zouden exotisch en zwoel zijn, zinderend van
erotiek, maar ook wreed, barbaars en zonder vooruitgang ontspannen en onthaaste mentaliteit. Dit
stereotiepe beeld zegt meer over Europa zelf dan over de oriëntaalse landen
Said sprak hierdoor van een imaginative geography; een verbeelde geografie beeld wordt bepaald
door externen. Dit werd gebruikt om de eigen identiteit van Europa af te grenzen, om het zelfbeeld
(autostereotype) te definiëren. De Oriënt was dus bijna een Europese uitvinding Versterkt door
Napoleons Description de l’Egypte. Afrika ten zuiden van de Sahara hebben de Europeanen ook
gebruikt om de eigen identiteit te bepalen.
De voorbeelden van hierboven maken de centrale thema’s van dit hoofdstuk zichtbaar. Het gaat er in
dit hoofdstuk om, om de vorming van regiobeelden te verkennen. Dat zijn beelden dit gemaakt worden
door mensen die geen geograaf zijn, maar bijv. cineast. Vervolgens wordt er gekeken of deze beelden
verschillen met de beelden die door geografen van regio’s worden gemaakt. Een terugkerend
vraagstuk is de vraag wat we kunnen zeggen over de verhouding tussen ‘beeld’ en ‘werkelijkheid’.
Kader 2.1 – ‘Hochburg der Barbarei’: beelden van Afrika
Natuurlijk gaat dit ook op voor allerlei andere gebieden, zoals bijv. Afrika. Brummelkamp publiceerde
in 1929 een boek over Afrika Sociale geografie van Afrika. Hierin zat naast feitelijke informatie over
klimaten, landschappen, middelen van bestaan etc. ook een psychologisch portret van de neger. In
wetenschappelijke termen uitgedrukt overheerst in zijn geestelijke habitus het gebrek aan nawerking
of secundaire functie, oftewel hij ziet alles in verband met arbeid en is daarnaast veranderlijk,
wispelturig en levend bij het ogenblik. Brummelkamp past met zijn boek goed in de toen dominante
traditie van Europese superioriteit, zo hoorde ook Kan hierin thuis. Hij schreef in zijn handleiding bij de
beoefening der economische aardrijkskunde, over Afrika als een verzamelplaats van lage culturen, het
continent van half beschaafde natuurvolken die nooit geleerd hebben onze geografische omgeving te
beheersen. Het is maar afwachten of de koloniale machten daarvan nog wat weten te maken. Deze
ideeën zeggen meer over de auteur, het beeld dat hij van Europa heeft, dan over de werkelijkheid in
Afrika. Er waren ook schrijvers die niet neerbuigend over Afrika/Azië schreven zoals Paul Julien of
Wilfred Thesinger. Zij waren wel in de minderheid
2.1 Gefilmde regioportretten
In 1927 verdedigde de Franse sociaal-geograaf Maurice Legendre aan de universiteit van Bordeaux
een proefschrift over een arme, dunbevolkte en bergachtige streek in Spanje: Las Hurdes. De mensen
kampten er volgens Legendre met isolement, armoede en een ongastvrij fysisch milieu dat de mens
,dreigde te verpletteren. Maar toch hadden de inwoners dankzij hun verstand en inzet enige ruimte van
handelen verworven. Dit proefschrift inspireerde de Spaanse regisseur Luis Bunuel tot het maken van
een film, Tierra sin pan over dit gebied in 1933. Een lovend portret werd het niet want Las Hurdes
kwam in de film naar voren als een verdoemde streek waar mensen als dieren leefden. Het zou een
reis terug in de tijd zijn.
Is Tierra sin pane een betrouwbare afspiegeling van de werkelijkheid van destijds? De film geeft een
veel extremer beeld dan het boek van Legendre. Echter is de werkelijkheid waaraan we beide beelden
kunnen toetsen verdwenen. Daarnaast is er in 1999 een documentaire gemaakt over het gebied door
Ramon Gieling (een Nederlandse documentaire maker) aan het woord komen inwoners die
verontwaardigd zijn over het –in hun ogen- veel te negatieve beeld van de film. Hij kwam tot de
ontdekking dat Banuel de ellende in het gebied schromelijk had overdreven.
Het is nu alleen de vraag of cineasten – en andere kunstenaars - verplicht zijn om de realiteit weer te
geven: moet een schrijven in een boek een authentiek beeld geven van een streek, moet een schilder
een landschap zo echt mogelijk weergeven? Een wetenschappen is volgens conventionele inzichten
daartoe verplicht, maar een kunstenaar? Gelukkig hoeven kunstenaars, anders dan wetenschappers,
niet naar objectiviteit te streven. Ze mogen een persoonlijk beeld construeren van de werkelijkheid.
Alleen moeten dan de lezers en kijkers het niet beschouwen als een kopie van de realiteit.
2.2 Gaten in de tijd? Reisgidsen en regiomarketing
Schrijvers van reisgidsen en reisverslagen construeren ook beelden van regio’s. Neem bijv. het beeld
dat de ANWB reisgids en Catherine Brace (1999) vormen over het Engelse Cotswolds. Die literatuur
schets een beeld van de Cotswolds als een regio die niet alleen landschappelijk verschilt van andere
regio’s maar ook als het ware in een andere (eerdere) historische fase zit dan de rest van het land.
Ierland: beeld en werkelijkheid
Behalve regio’s binnen een land, kunnen ook landen in hun geheel in het buitenland bekend staan als
niet meer van deze tijd. Een mooi voorbeeld hiervan is Ierland, dat bekend staat om: armoede en
ontvolking, katholicisme en regen, bier en whisky, turf en magie. De Duitse schrijver Heinrich Böll had
Ierland in de jaren 50 namelijk bezocht en vindt, naar eigen zeggen, ontvolkte dorpen en lege wegen.
Antropologe Brody (1971) gaat hierin nog iets verder en stelt zelfs dat zij die besluiten te blijven totaal
gedemoraliseerd raken. En ook 20 jaar later (mid jaren 80) komt hetzelfde troosteloze beeld terug. Dit
beeld is even stereotiep als hardnekkig, Ierland ziet er tegenwoordig niet meer zo uit. Maar tot op de
dag van vandaag wordt in de toeristische marketing dit beeld uitgedragen, van een Ierland als een
magische plaats. Clancy Ierland biedt de mogelijkheid Europa te ontsnappen, zonder deze te
verlaten. Buiten de opkomst van low-cost carriers vindt er ook tourism branding plaats om toeristen te
trekken. Volgens Clancy gebruiken overheden toeristische marketing niet alleen om internationale
toeristen te overtuigen van de kwaliteiten van land en volk, maar ook om de nationale identiteit voor
hun eigen bevolking te construeren.
Beelden van de Zuiderzee, Zeeland en Twente
Ook in Nederland hebben in de beeldvorming zulke ‘gaten in de tijd’ bestaan. Rond 1900 golden
vissersplaatsen als Volendam en Urk als plaatsen waar ‘de tijd had stilgestaan’. Volendam zou bijv.
een reis in de tijd zijn, een paar dagen verlost van mobieltjes en barcodes. Zeeland wordt in de
toeristische regiomarketing gepresenteerd als een Ot en Sien-land regio van rust en groen. Dit zal
echter niet iedereen binnen Zeeland aanspreken. Wie de regio graag wil presenteren als een modern,
dynamisch gebied dat aantrekkelijk is als vestigingsmilieu voor hedendaagse bedrijven, zal zo’n
brochure met gefronste wenkbrauwen lezen. De Commissaris van de Koningin in Zeeland, Van
Gelder, constateerde dat het imago van Zeeland grote invloed heeft op bedrijven die bijv. opzoek zijn
naar een vestigingslocatie. Marketing is afhankelijk van de doelgroep; wie mikt op toerisme schetst
een ander beeld dan wie de regio wil promoten als vestigingsplaats voor bedrijven.
Wie mikt op het toerisme schets een ander beeld dan wie de regio wil promoten als vestigingslocatie.
Twente maakt nu bijv. reclame onder het motto ‘Ondernemers, het is tijd voor Twente’. Het gaat o.a.
over de eendrachtige samenwerking tussen de 4 grote steden Enschede, Almelo, Hengelo en Borne.
De bereidheid tot samenwerking en flexibiliteit zouden een essentieel kenmerking zijn van de Twentse
volksaard. De vraag blijft echter of dit beeld van samenwerking over en weer correct is; er kan
, namelijk ook een beeld van rivaliteit gepresenteerd worden. Er is sprake van rivaliteit zoals deze
tussen alle stedenparen (in dit geval Hengelo en Enschede) plaats vindt; Rotterdam en Amsterdam
etc. Hoe dan ook: zeker in de regiomarketing geldt dat beelden geen kopieën van de werkelijkheid
zijn. Ze worden (ook) gevormd door belangen en de ‘bril’ van de maker van het beeld. Tot
(on)/genoegen van bestuurders worden beelden gekweekt over regio’s. Dit kunnen archaïsche
beelden zijn, zoals bij Zeeland. Of toekomstige beelden, zoals bij Twente. Dit kan een positief of
negatief effect hebben op de economie. De beelden worden echter vaak gecreëerd en versterkt door
de inwoners zelf.
2.3 Noord- en Zuid Engeland in romans
Beelden van regio’s zijn ook te vinden in de literatuur. Vaak wordt er onderscheid gemaakt tussen
fictie (verzonnen) en non-fictie (informeren over de werkelijkheid), maar dit onderscheid is natuurlijk
niet scherp. In de 19e eeuw gold de eis dat kunst de realiteit weer moest geven en daardoor kunnen
romans uit die tijd wel iets vertellen over hoe de mensen destijds Noord- en Zuid Engeland beleefden
goed beeld van het leven
In Engeland bestaan stereotiepe beelden van het noorden en zuiden. Mensen uit het noorden worden
beschouwd als betrouwbaar, rechtdoorzee maar ook stug. Mensen uit het zuiden zijn hier het
omgekeerde van. Niet alleen mensen maar ook samenlevingen en landschappen zijn onderhevig aan
deze stereotypering. Het noorden van Engeland zou industrieel en vies zijn, terwijl het zuiden juist
over-elitair was met pittoreske dorpjes. Pocock (1979) analyseerde romans voor WOI van fameuze
Engelse schrijvers, zoals Dickens, die allemaal een tegenstelling geven tussen Noord en Zuid maar
ook tegenstellingen tussen mannen & vrouwen en arm & rijk. Pocock concludeerde daarom dan ook
dat de romans de bestaande stereotiepe beelden weerspiegelden en versterkten. Verfilmingen
hebben vervolgens het beeld in takt gehouden.
Kader 2.2 – Hull: slum of tuinstad?
Onderzoek van Burgess in de stad Hull (enquête onder 180 inwoners en 180 mensen die de stad
nooit hadden bezocht) had aangetoond dat mensen uit de stad een positief beeld hadden. Maar
degene die de stad nooit hadden bezocht, associeerden deze met zware industrie, werkeloosheid en
krottenwijken. Het onderzoek bevestigt het stereotiepe beeld dat Engelsen in het algemeen, sinds de
industriële Revolutie hebben van Noord-Engeland. Het hoeft niet perse ook waar te zijn maar, W.I.
Thomas (1893-1947) – “If men define situations as real, they are real in their consequences.” Regio-
en City marketing zullen dit beeld moeten proberen bij te stellen
2.4 Kijken door een bril naar de werkelijkheid
Portretteren geografen eigenlijk – waarvan verwacht doen dat ze uitspraken doen over de
werkelijkheid – eigenlijk wel de werkelijkheid in de regio? Een regionaal-geografische monografie is
min of meer een accurate kopie van de werkelijkheid van de regio. Kerntaak van de geograaf is het
opsporen en weergeven –zowel in kaartvorm als teksten – van de geografische feiten en de
onderlinge relaties. In deze visie wordt de rol van de geografisch onderzoeker gereduceerd tot iemand
die feiten verzamelt en daarover vervolgens rapporteert. Het vertrouwen dat dit ook werkelijk zo is
wordt echter de afgelopen jaren door steeds minder geografen gedeeld. Critici van dit vertrouwen
spreken van naïef realisme. Een onderzoeker beeld namelijk niet de realiteit uit maar construeert een
beeld van de realiteit. Naïef omdat de rol van de onderzoeker volgens hen minder passief is dan wordt
voorgesteld. Daarnaast moet een geograaf net zoals een cartograaf moet kiezen welke verschijnselen
hij wel of niet weergeeft op een kaart, selecteren welke gegevens hij wel of niet wil weergeven en
wordt hij gestuurd door zijn begrippen, theorieën en het schaalniveau waarop hij werkt.
De realiteit die de onderzoeker waarneemt, is een gereduceerde en gekleurde realiteit, die wordt
namelijk gestuurd door zijn veronderstellingen, begrippen, theorieën en door de ruimtelijke
schaalniveaus waarop hij werkt. En soms ook nog door zijn maatschappelijke overtuigingen of door
belangen van hem of belangen van de opdrachtgever van het onderzoek. Onderzoekers kijken als het
ware door een bril naar de werkelijkheid. Zetten ze een andere bril op, zien ze een andere
werkelijkheid, creëren (ze zonder zich te realiseren) nieuwe blinde vlekken, ontdekken andere feiten,
en geven aan bekende feiten andere interpretatie. Feiten zijn in de visie van het constructivisme geen
objectieve natuurgegevens maar creaties van de onderzoeker. Gelukkig stelt de werkelijkheid wel
haar grenzen want welke bril je ook opzet, de IJsselmeerpolders zullen nooit worden gezien als een
