SAMENVATTING CULTURELE GESCHIEDENIS
Denken over Cultuur: Een introductie voor geesteswetenschappers (Babette Hellemans)
Inhoud
Samenvatting Culturele geschiedenis................................................................................................................................1
Introductie.................................................................................................................................................................................... 2
De klassiekers.............................................................................................................................................................................. 4
Mens, mentaliteit en maatschappij...................................................................................................................................12
Taal................................................................................................................................................................................................ 19
De stilte van archieven..........................................................................................................................................................23
Niet-Westerse culturen.........................................................................................................................................................31
Beeld, herinnering en praktijk...........................................................................................................................................41
Introductie.................................................................................................................................................................................... 2
De klassiekers.............................................................................................................................................................................. 4
Mens, mentaliteit en maatschappij.....................................................................................................................................9
Taal............................................................................................................................................................................................... 14
De stilte van archieven..........................................................................................................................................................17
Niet-Westerse culturen.........................................................................................................................................................22
Beeld, herinnering en praktijk...........................................................................................................................................29
,INTRODUCTIE
Traject of traditie?
Cultuur vormt de spiegel van het wereldbeeld dat weergegeven wordt, en is
daardoor voortdurend aan verandering onderhevig. Cultuur heeft een eigen
geschiedenis. Er zijn dingen gebeurd in de 20 e eeuw, waardoor men cultuur
opnieuw is gaan waarderen, waardoor de manier waarop cultuur is bestudeerd,
veranderd is. Ook de globalisering van kennis heeft grote invloed gehad op de
bestudering van cultuur. Eerder was cultuur verbonden met één specifieke
beschavingen/tradities/taalgebied (Angelsaksisch, Franse en Duitse
cultuurgebieden waren het meest dominant). Deze werelden waren gescheiden,
en nog steeds zijn cultuurstudies sterk geografisch verbonden. De segregatie
verdwijnt echter, er komen allerlei culturen op die niet tot deze oude wereld
horen en de visie op cultuur moet worden herzien. Toch beschrijven de meeste
studieboeken cultuur vanuit één specifieke wetenschappelijke traditie. Dit boek
wil deze traditie licht ombuigen (gebruik diverse tradities etc.).
Bias: hoe kunnen we de traditie doorbreken als alle grote denkers uit deze
traditie komen en we toch het vak historisch willen begrijpen
(ontstaansgeschiedenis)? toch ondermijnende veronderstelling doorbreken dat
theorievorming en cultuurkritiek per se een elitaire aangelegenheid is.
Materiële cultuur
Material turn – Vanaf de jaren 2010 spreekt men over de materiële turn, het
belang van de complexiteiten van een object. Kingery: Artefacten zijn
voorwerpen, maar ook signalen, tekens en symbolen. Hun gebruik en functie is
meervoudig en in elkaar gevlochten, veel van hun betekenis is ondergronds en
onbewust. Objecten moeten ook gelezen worden als mythen en poëzie. De
materiële turn is sterk verbonden met de cultural turn (nadruk op taal als basis
voor de menselijke ervaring).
Soms is het ook handig om begrippen buiten de geschiedenis te zetten. Door
cultuurobjecten direct te bestuderen, zoals ze zich aan ons tonen in de wereld
van nu en zonder historische context, ontstaan er nieuwe manieren van
interpretatie, nieuwe structuren: naturalistische structuren en animalistische
weergave Door voorwerpen te herstructureren krijgen onderzoekers een directe
mogelijkheid om contact te maken met andere werelden/tijden. (directe
aanwezigheid vs. Historiserende aanwezigheid van cultuur).
Cultuurkritiek
Is kritiekcultuur de moeite waard? Zullen abstracte concepten iets toevoegen aan
wat je zelf al om je heen kunt waarnemen? Die twijfel toont het tweeledige
probleem aan dat achter cultuurstudies ligt: (1) het feit dat je bepaalde abstracte
begrippen niet direct goed zult begrijpen, (2) een theorie van cultuur kan de
,angst geven dat je een vorm van intimiteit met je eigen wereld verliest wanneer
je leest/kijkt/luistert (alsof je na het behalen van cultuurgeschiedenis nooit meer
ontspannen kunt genieten van boek/muziek/film, maar altijd dat cultuurkritische
stemmetje zult horen).
Jaren ’80: dood van de auteur: de tekst is te bestuderen zonder de context van
de auteur/periode te bestuderen. Deze opvatting staat haaks op de manier van
de vroege 20e eeuw, toen was het zaak om de levensloop van de kunstenaar te
achterhalen om hem vervolgens te plaatsen binnen het gemaakte werk (om de
morele intentie, boodschap van het werk, te achterhalen). Deze benadering leeft
voort in het genre biografie. De nadruk ligt nu meer op de interpretator
(lezer/toeschouwer/luisteraar) auteur werd bijzaak. Al is er wel een fase bezig
op het moment dat een middenpositie zoekt.
Dat feit en fictie in de geschiedenis niet elkaars tegenpolen zijn, hebben we op
traumatische wijze gezien in de 20 e eeuw. De Holocaust en wereldpolitieke
verschuivingen tijdens de dekolonisatie deden steeds meer geleerden beseffen
dat soms de werkelijkheid de grootste collectieve nachtmerrie kan overtreffen.
Het ondenkbare was werkelijkheid geworden. Ook in positieve zin: een reis naar
de maan bleek geen sprookje meer te zijn. collectief besef: geschiedenis kent
niet alleen vooruitgang, maar lijkt op een terugkerende achtbaan. Dus opnieuw:
waarom cultuurkritiek?
Cultuur is een containerbegrip allerlei vormen van kunst/muziek/literatuur
worden in het begrip gegoten, maar ook sociale groepen, vrouwen vs. Mannen
(genderstudies), homo-emancipatie (queer studies), westerse hegemonie
tegenover het oosten (oriëntalisme) en communicatie- mediastudies (grote
invloed op cultuurtheorie/geschiedenis). Het lijkt alsof de begrippen
cultuurgeschiedenis/studies/cultural theory door elkaar te gebruiken zijn zegt
veel over de tweedeling die is ontstaan in de geschiedenis van het denken
(Angelsaksisch VS. Continentale traditie).
Bureaucratie en beschaving
Bildung: zelfontplooiing, het negentiende-eeuwse ideaal waarin men dacht dat de
mens zichzelf zou kunnen ontplooien tot een betere versie van zichzelf.
Modernisten (20e eeuw) namen de waarneming van de werkelijkheid niet meer
als uitgangspunt en had de nodige kritiek op deze bildung. De erfenis van de
bildung en het modernisme liepen synchroon. Daarom lijken de werken uit deze
tijd ook soms totaal niet op elkaar (sommigen nog erg traditioneel zoals uit de
19e eeuw, anderen radicaal en experimenteel). Literatuur: meer nadruk op
klanken en taal- woordexperimenten dan op de grammaticale en inhoudelijke
consistentie van de zin. Joyce (Ulysses) gooide de hele structuur van de roman
om, en een kloppend verloop, een plot, was afwezig. De avant-garde van de
kunstwereld tijdens de Weimarperiode in DL was onvoorspelbaar vernieuwend, zij
bekritiseerden de maakbaarheid/perfectie van de mens. Weimarperiode:
kubisme, composities met atonale muziek, expressionisme, androgyne
schoonheidsidealen (rokende vrouwen) later Entartete Kunst genoemd door de
Nazi's).
Gevolg van de herbezinning na WOII was de oprichting van de VN, waarbij
cultuur/wetenschap een aparte organisatie kreeg:
United Nations Educational Scientific and Cultural Organisation (UNESCO)
oprichting had vergaande consequenties voor de wijze waarop landen hun
, nieuwe cultuurbeleid vorm zouden geven (o.a. om Europa te herstellen). Cultuur
als ideologisch medicijn tegen oorlog en geweld. Cultuur is een woord dat
oorspronkelijk verwijst naar de landbouw (Latijn: colere (verbouwen/cultiveren))
zoals een boer zijn akker verbouwt, werkt de gecultiveerde mens aan het
voeden en oogsten van zijn geest. Marcus Tullius Cicero (106-43 v.Chr.) is de
eerste die dit agrarische begrip omzet in een geestelijke betekenis. Kunnen wij
aanvaarden dat de definitie van cultuur altijd een zekere mate van
onduidelijkheid kent, een dubbelheid die niet valt op te lossen, en dat het begrip
dus altijd contextgebonden is?
Collectieve representaties (Émile Durkheim) die bij een samenleving horen
cultuur in de meest rekbare vorm van het woord. Er wordt niet gekeken naar alle
losse delen, maar naar het samenhangend geheel: het Holistische aspect. Met wil
altijd het totaalplaatje onderzoeken als cultuurwetenschapper. Émile Durkheim
(1858-1917) is de vader van de sociologie. In zijn studie Formes élémentaires de
la vie religieuse uit 1912 worden collectieve representaties beschreven aan de
hand van rituelen en conventies, waaruit blijkt dat deze gebruiken een
zelfstandige functie krijgen binnen een cultuur en zo uitstijgen boven het
individu. Er kunnen twee mentale vormen van afstand worden gecreëerd: afstand
in ruimte (geografisch) en afstand in tijd (geschiedenis). Collectieve representatie
heeft beperkingen het lijkt vooral een intuïtieve weergave van cultuur, want
het is nooit mogelijk om een zuiver rationele weergave (optelsom van factoren)
van een cultuur te geven. De afstand in tijd is het meest lastig voor een
cultuurhistoricus, omdat bepaalde normen/waarden zo vervreemd zijn dat wij ons
het maar moeilijk kunnen voorstellen.
Paradoxale modaliteit: er is een vorm van bestaan dat zich buiten het blikveld
heeft afgespeeld (door gebrek aan bronnen van bijv. vrouwen of ongeletterden
(stilte) weten we hier weinig van, al weten we wel dat ze altijd bestaan hebben).
Wat wil je onderzoeken? Alleen wat zichtbaar is, of ook niet-zichtbare elementen
voor het begrijpen van cultuur? Als je het eerste wilt doen onder het mom van
‘echte wetenschap’, dan krijg je niet het complete beeld. Dus zul je toch ook niet-
zichtbare elementen moeten onderzoeken.
Opzet van het boek
De cultuurinterpretaties worden thematisch ingedeeld (chronologisch).
Hoofdstuk 1: de klassiekers; hoofdstuk 2: psychoanalyse en
mentaliteitsgeschiedenis; hoofdstuk 3: kantelpunt linguistic turn; hoofdstuk 4:
zwijgen (marxisme); hoofdstuk 5: niet-westerse culturen (oriëntalisme);
hoofdstuk 6: praktijk: wat betekent cultuurkritiek binnen de hegemonie van de
westerse beeldcultuur? Wat is de praktijk van herinneren en hoe werkt het
collectieve geheugen.
Meegaande cultuuranalyse richt zich op de boodschap die de maker wil
overbrengen, tegendraadse cultuuranalyse richt zich op allerlei zaken die buiten
beeld vallen.
DE KLASSIEKERS
Kun je nog steeds spreken over het Westen als een vastomlijnd cultuurgebied?
De Europese identiteit staat flink onder vuur. Sommigen beschouwen het
