HOORCOLLEGES
CULTUURGESCHIEDENIS
HOORCOLLEGE 1: INTRODUCTIE & KLASSIEKERS
Wat is cultuur? Dit is een lastige vraag, waar geleerden uit verschillende
disciplines zich mee hebben bemoeid, bijvoorbeeld sociologen, historici,
antropologen en filosofen. Dit geeft al een eerste clue over wat cultuur is:
het is een interdisciplinair veld, je leent in de cultuurgeschiedenis dan ook
veel inzichten vanuit andere velden. Dit maakt de definitie echter ook
lastig, want dit maakt de grenzen tussen verschillende wetenschapsvelden
wazig.
VOORBEELDEN VAN CULTUUR
Opera, klassieke muziek, kunst etc.;
Religie (of een gebrek daaraan!);
Taal;
Hetgeen wat een volk gebruikt om zich te definiëren tegenover
andere volken;
Kleding;
Folklore; etc.
ENKELE HYPOTHESEN, STATEMENTS EN VRAGEN
Cultuur hoort bij het mens-zijn en is onderdeel van het menselijke
bestaan en de menselijke ervaring;
Kan je cultuur zien als het tegenovergestelde van ‘natuur’?
Is cultuur beschaving (aangezien elke beschaving een andere
cultuur heeft)?
DE ETYMOLOGIE VAN HET BEGRIP ‘CULTUUR’
Cicero
Cicero zag filosofie als iets waarmee je de ‘zelf’ kon cultiveren (opleiden).
Hij koos hierbij voor de boerderijterm ‘cultura’, wat in het Latijn het
cultiveren van land betekende. Hij had het over het trainen van de geest
als vorm van cultuur; je cultiveert je cognitieve capaciteiten als zijnde een
kroppenveld. De betekenis van het begrip ‘cultuur’ was aan verandering
onderhevig, afhankelijk van de tijdsperiode waarin het werd gebruikt.
Edward Tylor
Antropoloog Edward Tylor gaf in 1871 een definitie: Cultuur is dat
complexe geheel wat kennis, geloof, kunst, wetten, moralen en gewoontes
bevat, en elke andere capaciteiten en gewoontes vergaard door mensen
als een lid van de maatschappij (eigen vertaling). Dit is een hele brede
definitie.
Raymond Williams
,Cultuurtheoreticus Raymond Williams deed in 1958 ook een poging, hij
keek naar hoe mensen (geleerden) cultuur definieerden. Hierbij zag hij dat
de geschiedenis van cultuur aantoonde dat er een samenspel bestond van
verscheidene, overlappende betekenissen. Sinds de 18 e eeuw verwees de
term ‘cultuur’ naar:
a. Een algemeen proces van intellectuele, esthetische en spirituele
ontwikkelingen;
b. Een specifieke manier van leven, bijvoorbeeld van een groep, een
periode of de mensheid in het algemeen;
c. Het werk en de praktijken van intellectuele en artistieke activiteit.
Wederom een brede definitie dus. Na zijn onderzoek stelde hij dat cultuur
ook ‘gewoon/alledaags’ was (hij was één van de eerste die dit zei), het
werd ook gedaan door gewone mensen (bijv. zeelieden). Hij zei hierover:
Elke menselijke maatschappij heeft zijn eigen vorm, zijn eigen doel, zijn
eigen betekenis. De benodigdheden van een maatschappij is het vinden
van gedeelde betekenissen en richtingen en zijn groei is een actief debat
en aanpassing onder de druk van ervaring, contact, en ontdekking, terwijl
ze zichzelf in het land schreven (eigen vertaling).
Clifford Geertz
Antropoloog Clifford Geertz definieerde cultuur in 1973 als volgt: Cultuur is
een historisch overgedragen patroon van betekenissen belichaamd in
symbolen, een systeem van geërfde opvatting uitgedrukt in symbolische
vormen door middel waarvan mensen hun kennis over en houdingen
tegenover leven communiceren, vastleggen en ontwikkelen (eigen
vertaling). Geertz benadrukt dus het belang van symbolen. Symbolen
hebben betekenis en hun betekenissen kunnen veranderen. Bijvoorbeeld:
de betekenis van een swastika voor (Hindoeïstisch teken) en na WO2 (Nazi
teken). De betekenis van symbolen staat dus nooit vast. Symbolen zijn
dragers van (elementen van) cultuur; één van de verschillen
tussen cultuur en natuur is het gebruik van symbolen.
SEMIOTIEK
Semiotiek: het bestuderen van tekens (symbolen) en teken-gebruikend
gedrag. Het werd bedacht door Ferdinand de Saussure, als een studie
naar het ‘leven van tekens binnen de maatschappij.’ Bij semiotiek
bestudeer je dus de werking van tekens; hoe communiceren mensen
betekenis? Via symbolen, tekens, iconen etc.
Cultuur zit dus in symbolen, maar waar vind je die symbolen?
Bijvoorbeeld in artefacten: een gewoonlijk simpel object (bijv. een
handwerktuig) dat menselijk vakmanschap of aanpassing vertoont,
waardoor het zich onderscheid van een natuurlijk object. Artefacten zijn
vaak objecten die zijn overgebleven uit een bepaalde periode. Zij vormen
de overgebleven, materiële sporen van een cultuur.
, BRONNEN VAN CULTUUR
Landschappen;
Sociale structuren/wetten;
Gebouwen/architectuur;
Geschreven teksten;
Kunstobjecten;
Gereedschap;
Taal;
Rituelen;
Kleding; etc.
Kortom, cultuurhistorici gebruiken alle soorten bronnen; alle overblijfselen
van het verleden die iets zeggen over vroegere culturen kunnen nuttig
zijn. Dit zorgt er dus voor dat cultuurgeschiedenis heel gevarieerd is.
CULTUUR VS. NATUUR (?)
Kunnen dieren cultuur hebben (bijv. het zorgvuldig decoreren van
vogelnestjes?)
Is cultuur vs. natuur een kunstmatige tegenstelling?
o Cultuur komt vanuit mensen en uit zich in artefacten
(symbolen); dieren doen dit niet.
DE KLASSIEKE TRADITIES (DE BASIS VAN CULTUURGESCHIEDENIS)
Als een soort seculiere versie van de Heilige Geest werd de Duitse
intellectuele notie van de ‘geist’ (geest van een bepaalde tijd) geopperd.
Hierbij speelden twee Duitse geleerden een belangrijke rol:
Johan Godfried Herder (1744-1803)
Herder sprak over een ‘Volksgeist’ (volksgeest) als een reactie tegen de
Verlichting en zijn universele en egalitaire claims. De Volksgeist was
volgens hem de unieke karakteristieken en de identiteit van een groep
mensen. Dit kan leiden tot karikaturen. Herder was een van de
grondleggers van het nationalisme. Hij was ook een culturele relativist 1; hij
stelde dat de ene mens niet beter is dan de ander (idee van Volksgeist)
Georg Friedrich Hegel 1770-1831)
Hegel ontwikkelde het concept ‘Geist’ verder, en zijn idee hierover lijkt
een beetje op de definitie van cultuur: Alleen het spirituele is het
werkelijke; het is essentie, of datgene dat het zijn in zichzelf heeft, het is
dat wat zichzelf tot zichzelf verhoudt en is bepaald, het is ander zijn en
zijn voor zichzelf, en in deze bepaaldheid, of in zijn zelf-externaliteit,
1
Cultuurrelativisme: het verschijnsel waarbij een bepaalde cultuur wordt gerelativeerd;
de ene cultuur kan niet als meer superieur worden beschouwd als een andere cultuur.
Men moet dus een respectvolle houding aannemen tegen over andere culturen.
Cultuurrelativisme stelt dat culturen niet eenvoudigweg met elkaar vergeleken kunnen
worden, omdat normen en waarden niet universeel zijn maar slechts begrepen kunnen
worden vanuit de cultuur waarin ze zijn ontstaan (Wikipedia). Dit gaat dus tegen het
Verlichtingsidee van universele waarden in.
