Samenvatting
PB2602
Seksuologie
Hans Smits
,Toelichting
In deze samenvatting volg ik de lijn van de tekst in yOUlearn van de cursus Seksuologie
(PB2602). De samenvatting gaat ook over het boek van Gijs et al., 2018. Leerboek seksuologie.
Uitleg van de gebruikte kleuren:
Belangrijk begrip of definitie
Belangrijk persoon
Externe bron
Box
Tabel, schema, afbeelding
Tentamenstof uit yOUlearn
2
,Inhoud
Thema 1 – Seksualiteit ............................................................................................................................ 7
1.1 Het individu ................................................................................................................................... 7
3. De biologie van seksualiteit (paragrafen 3.1 t/m 3.3) ................................................................ 7
3.1 De seksuele respons ............................................................................................................. 7
3.2 Anatomie van genitaliën en bekkenbodem ......................................................................... 7
3.3 Fysiologie van de seksuele respons .................................................................................... 16
4. Psychologische benaderingen van seksualiteit (met uitzondering van paragraaf 4.1) ............ 18
4.2 Een informatieverwerkingsperspectief op het seksuele systeem ..................................... 19
4.3 Persoonlijkheid en seksualiteit: een paar apart? ............................................................... 22
4.4 Psychologische benaderingen van seksualiteit: enkele kanttekeningen ........................... 22
1.2 Ontwikkeling ............................................................................................................................... 23
6. De seksuele levensloop............................................................................................................. 23
6.1 Uitgangspunten van een levensloopperspectief ................................................................ 23
6.2 Levenslooptheorieën en -modellen ................................................................................... 23
6.3 Kinderen (0 tot 12 jaar) ...................................................................................................... 24
6.4 Adolescenten (12 tot 25 jaar) ............................................................................................. 25
6.5 Volwassenen (25 tot 55 jaar).............................................................................................. 26
6.6 Ouderen (ouder dan 55) ..................................................................................................... 27
6.7 Discussie ............................................................................................................................. 28
3. De biologie van seksualiteit (paragrafen 3.2.3 t/m 3.2.5 en 3.4) ............................................. 28
3.4 Endocriene aspecten van seksualiteit ................................................................................ 28
1.3 Diversiteit .................................................................................................................................... 32
7. Seksuele diversiteit ................................................................................................................... 32
7.1 Diversiteit naar sekse/gender ............................................................................................ 32
7.2 Diversiteit naar seksuele voorkeur ..................................................................................... 33
7.3 Crossculturele diversiteit.................................................................................................... 34
7.4 Een theoretisch perspectief op diversiteit ......................................................................... 35
7.5 Conclusie ............................................................................................................................ 36
3. De biologie van seksualiteit (paragraaf 3.5) ............................................................................. 36
3.5 De rol van het centraal zenuwstelsel bij seksualiteit ......................................................... 36
4. Psychologische benaderingen van seksualiteit (paragraaf 4.1)................................................ 40
4.1 Een evolutionair-psychologisch perspectief....................................................................... 40
PDF Affirmatieve cognitieve gedragstherapie voor holebi cliënten .............................................. 42
1.4 Seks en relaties............................................................................................................................ 44
5. Een interpersoonlijk perspectief op seksualiteit: over relaties en seks ................................... 44
5.1 Wisselwerking tussen seks en relaties ............................................................................... 45
5.2 Wisselwerking tussen seksuele partners ........................................................................... 49
5.3 Conclusie ............................................................................................................................ 50
Thema 2 – Hulpverlening en seksuele disfuncties ................................................................................ 51
2.1 Diagnostiek en interventie .......................................................................................................... 51
15. Diagnostiek en interventies .................................................................................................... 51
15.1 Classificatie van seksuele stoornissen .............................................................................. 51
15.2 Diagnostiek ....................................................................................................................... 53
3
, 15.3 Een behandelplan opstellen ............................................................................................. 55
15.4 Behandeling ...................................................................................................................... 56
15.5 Besluit ............................................................................................................................... 58
2.2 Seksuele disfuncties bij vrouwen ................................................................................................ 58
16. Seksuele disfuncties bij vrouwen............................................................................................ 58
16.1 Enkele feiten en cijfers ..................................................................................................... 58
16.2 Seksuele-interesse-/opwindingsstoornis DSM-5 ............................................................. 59
16.3 Orgasmestoornis .............................................................................................................. 61
16.4 Genitopelvienepijn-/penetratiestoornis .......................................................................... 62
16.5 Conclusie .......................................................................................................................... 65
2.3 Seksuele disfuncties bij mannen ................................................................................................. 65
17. Seksuele disfuncties bij mannen............................................................................................. 65
17.1 Diagnostiek: algemene beschrijving, indicatiestelling, protocol ...................................... 66
17.2 Verminderd seksueel verlangen ....................................................................................... 66
17.3 Erectiestoornis.................................................................................................................. 68
17.4 Orgasmestoornis .............................................................................................................. 70
17.5 Pijn bij seks ....................................................................................................................... 71
17.6 Diagnostiek en interventies bij seksuele disfuncties bij mannen: een balans ................. 72
Thema 3 – Preventie.............................................................................................................................. 73
3.1 Planmatige voorlichting en preventie ......................................................................................... 73
9. Voorlichting en preventie ......................................................................................................... 73
9.1 Seksuele gezondheid, seksuele rechten en seksuele voorlichting ..................................... 73
9.2 Gezondheidsbevordering: definities en concepten ........................................................... 73
9.3 Planmatige voorlichting en Intervention Mapping ............................................................ 74
9.4 Seksuele voorlichting: de rol van ouders en opvoeding .................................................... 75
9.5 Seksuele voorlichting: thema’s en verspreiding................................................................. 76
9.6 Effectiviteit van seksuele voorlichting ................................................................................ 76
9.7 Beschouwing en toekomst ................................................................................................. 77
3.2 Preventie van soa en hiv ............................................................................................................. 77
12. Preventie van seksueel overdraagbare aandoeningen en hiv ................................................ 77
12.1 Veelvoorkomende aandoeningen en epidemiologische trends ...................................... 77
12.2 De veranderende context van de soa- en hiv-preventie .................................................. 78
12.3 Soa- en hiv-preventie in gezondheidszorgsettings........................................................... 79
12.4 De rol van gedragsverandering in soa- en hiv-preventie ................................................. 79
12.5 Praktijk van de soa- en hiv-preventie in Nederland en Vlaanderen ................................ 80
12.6 Beschouwing en uitdagingen voor de toekomst .............................................................. 81
3.3 Preventie van seksuele grensoverschrijding ............................................................................... 81
13. Preventie van seksuele grensoverschrijding........................................................................... 81
13.1 Aard en omvang van seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld ........... 82
13.2 Beleid ................................................................................................................................ 83
13.3 Ontwikkeling van evidence-based preventieprogramma’s.............................................. 83
13.4 Preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag ....................................................... 86
13.5 Tot besluit ......................................................................................................................... 88
4
,Thema 4 – Specifieke groepen .............................................................................................................. 89
4.1 Genderproblemen ....................................................................................................................... 89
19. Genderdysforie ....................................................................................................................... 89
19.1 Terminologie en classificatie ............................................................................................ 89
19.2 Epidemiologie ................................................................................................................... 90
19.3 Typische geslachtsdifferentiatie en genderontwikkeling ................................................. 90
19.4 Atypische genderontwikkeling ......................................................................................... 91
19.5 Diagnostiek ....................................................................................................................... 92
19.6 Behandeling ...................................................................................................................... 93
19.7 Effectiviteit van de genderbevestigende behandeling ..................................................... 96
19.8 Besluit ............................................................................................................................... 97
4.2 Slachtoffers en daders van seksueel geweld .............................................................................. 97
20. Holistische zorg voor slachtoffers van seksueel geweld......................................................... 97
20.1 Definitie van seksueel geweld .......................................................................................... 97
20.2 Prevalentie van seksueel geweld ..................................................................................... 97
20.3 Risicofactoren voor slachtofferschap ............................................................................... 98
20.4 Gevolgen van seksueel geweld ........................................................................................ 98
20.5 Disclosure ......................................................................................................................... 99
20.6 Holistische aanpak .......................................................................................................... 100
20.7 Holistische zorg aan kwetsbare groepen ....................................................................... 101
20.8 Ethische aspecten van opvang van slachtoffers seksueel geweld ................................. 102
20.9 Conclusie ........................................................................................................................ 103
PDF Plegers van seksueel delictgedrag: etiologie, assessment en interventies .......................... 103
4.3 Parafilieën en aanverwante stoornissen................................................................................... 108
22. Parafilieën en parafiele stoornissen ..................................................................................... 108
22.1 Definitie, prevalentie, incidentie en fenomenologie ..................................................... 109
22.2 Theoretische visies op parafilieën .................................................................................. 111
22.3 Hulpverlening aan mensen met parafilieën ................................................................... 113
22.4 Discussie en conclusie .................................................................................................... 115
Thema 5 Bijzondere aandachtsvelden ................................................................................................ 116
5.1 Seksualiteit en een psychiatrische diagnose ............................................................................. 116
25. Psychiatrie en psychofarmaca .............................................................................................. 116
25.1 Seksueel functioneren bij psychiatrische stoornissen ................................................... 116
25.2 Seksualiteit in psychiatrische/therapeutische dagbehandeling of klinische setting ..... 119
25.3 Psychofarmaca en seksualiteit ....................................................................................... 120
25.4 Behandelingsstrategieën bij seksuele bijwerkingen van psychofarmaca ...................... 121
25.5 Neurotransmitters en farmacologische mechanismen op seksueel functioneren ........ 122
25.6 Conclusies en uitdagingen .............................................................................................. 122
5.2 Seksualiteit en een verstandelijke beperking ........................................................................... 122
26. Seksuele gezondheid van mensen met een verstandelijke beperking ................................. 122
26.1 Kenmerken van een verstandelijke beperking ............................................................... 122
26.2 Specifieke syndromen en seksualiteit ............................................................................ 123
26.3 Seksuele rechten ............................................................................................................ 123
26.4 Aandachtsgebieden ........................................................................................................ 123
26.5 Seksualiteit en gender .................................................................................................... 124
5
, 26.6 Seksuele diversiteit......................................................................................................... 125
26.7 Seksuele hulpverlening................................................................................................... 125
26.8 Slotbeschouwing ............................................................................................................ 126
5.3 (In)fertiliteit ............................................................................................................................... 126
11. Anticonceptie voor de eenentwintigste eeuw (paragrafen 11.1 t/m 11.5) ......................... 126
11.1 Nieuwe uitdagingen in de anticonceptieverlening ........................................................ 126
11.2 De beschikbare anticonceptieve methoden .................................................................. 127
11.3 De anticonceptieve werkzaamheid of ‘betrouwbaarheid’: methodologie .................... 127
11.4 Vergelijkende analyse van de betrouwbaarheid van anticonceptieve methoden ........ 127
11.5 Omkeerbaarheid ............................................................................................................ 129
27. Seksualiteit, kinderwens, vruchtbaarheidsproblemen en vruchtbaarheidsbehandelingen. 129
27.1 Fysiologie van de voortplanting ..................................................................................... 129
27.2 Seksuele problemen als oorzaak van subfertiliteit ........................................................ 130
27.3 Subfertiliteit als oorzaak van seksuele problemen ........................................................ 130
27.4 Vruchtbaarheidsbehandelingen en seksueel functioneren ........................................... 131
27.5 Seksuologische interventies bij subfertiele paren ......................................................... 131
Index .................................................................................................................................................... 133
6
,Thema 1 – Seksualiteit
De seksuologie is sinds de jaren tachtig steeds meer in de ban geraakt van de biologie, zelfs zo
dat soms uit het oog wordt verloren dat biologische kennis in verband gebracht dient te wor-
den met mentale en maatschappelijke aspecten om er psychologie van te maken. De biolo-
gische kennis wordt daarom hieronder verspreid aangeboden in combinatie met de psycholo-
gische perspectieven om deze in samenhang te kunnen zien.
1.1 Het individu
3. De biologie van seksualiteit (paragrafen 3.1 t/m 3.3)
Inleiding
Voor veel mensen staat seks gelijk aan biologie. Feit is dat er veel bekend is over de processen
in het lichaam die tijdens seksueel gedrag optreden of die het beïnvloeden. Het beschikbaar
zijn van deze kennis is nuttig in de seksuologie, maar perfect functionerende biologie is geen
voorwaarde voor bevredigende seks. De individuele biologie krijgt immers betekenis door in-
teractie met de eigen psychologie, met anderen en met de sociaal-culturele context.
3.1 De seksuele respons
Heteroseksuele activiteit is een voorwaarde voor de overleving en evolutie van onze soort,
maar er is heel veel seks die met voortplanting niets van doen heeft. We spreken tegenwoor-
dig van seksuele diversiteit, met erkenning voor het feit dat genot en een fijn seksleven bij-
dragen aan de kwaliteit van leven. Een biologische analyse van seks is gebaat bij een structuur
die deze elementen in acht neemt. Het ▌EPOR-model (Excitation, Plateau, Orgasm, Resolu-
tion) van Masters en Johnson was een van de eerste modellen die dit deden en is nog altijd
invloedrijk. De auteurs introduceerden de term ▌seksuele respons om het geheel van fysiolo-
gische veranderingen tijdens seks samen te vatten. Meer recente modellen vinden hun
inspiratie in de gedragswetenschappen, de psychologie en de neurowetenschappen.
3.2 Anatomie van genitaliën en bekkenbodem
▌Genitaliën is een verzamelnaam voor de buizen en klieren die onze geslachtsdelen vormen.
Ze kunnen op verschillende manieren worden geordend en beschreven, bijvoorbeeld naar pri-
maire (geslachtscel-producerende ▌gonaden) of secundaire geslachtsklieren (de rest), of een
meer anatomische indeling naar inwendige versus uitwendige genitaliën. De genitale anato-
mie is het eindresultaat van de prenatale ontwikkeling (zie box 3.1).
Box 3.1 De embryologische geslachtelijke ontwikkeling
In de vijfde week van de zwangerschap zien de genitaliën van vrouwelijke en mannelijke embryo’s er nog
identiek uit. Zij ontwikkelen zich uit vier structuren die symmetrisch aan weerszijden van de wervelkolom
zijn gelegen: de gonadale plooi, de genitale buizen (buis van Müller en buis van Wolff), de sinus urogeni-
talis en het weefsel rond de cloaca. Seksuele differentiatie van deze structuren gebeurt niet tegelijkertijd,
maar sequentieel en in onderlinge afhankelijkheid. Het begint rond week 7 bij de gonadale plooien. De
volgende fase van de differentiatie vindt plaats tussen de zevende en zestiende week. De testes ontwik-
kelen zich snel, in tegenstelling tot de ovaria. Sertolicellen in de testes maken antimüllerhormoon (AMH)
dat aanzet tot regressie van de buizen van Müller. Bij ongeveer acht weken begint de productie van
7
, testosteron, het actieve hormoon voor de differentiatie en groei van de buizen van Wolff. Hieruit ontstaan
later de zaadleiders, bijballen, zaadblaasjes en spuitbuisjes. Bij de vrouwelijke foetus gaan de buizen van
Wolff in regressie en wordt de ontwikkeling van buizen van Müller niet geremd. Zo ontstaan baarmoeder,
eileiders en het diepe deel van de vagina. Bij beide geslachten blijven er rudimenten van de buizen van
Müller en van Wolff bestaan. De uitwendige genitaliën beginnen zich vanaf ongeveer week 9 te differen-
tiëren. Tot die tijd kunnen de uitwendige genitaliën nog tot beide geslachten differentiëren. Deze differen-
tiatie is testosteronafhankelijk. Voor de differentiatie van de vrouwelijke uitwendige genitaliën zijn geen
hormonen nodig. De testes zullen uiteindelijk vanwege de lagere temperatuur vanuit de buik indalen in
het scrotum, samen met de structuren die al met de testis verbonden zijn.
3.2.1 Benige anatomie van het bekken
Het bekken bestaat uit twee heupbeenderen en het caudale gedeelte van de wervelkolom,
heiligbeen en staartbeen. Het bekken brengt grote krachten over van de romp naar de benen
en vice versa, en de daarvoor benodigde stabiliteit wordt gewaarborgd door sterke ligamen-
ten. In de loop van de zwangerschap relaxeren de bekkenligamenten onder hormonale in-
vloed, met als gevolg meer beweeglijkheid, maar ook verminderde stabiliteit.
3.2.2 Bekkenbodem
De bekkenbodem is een complex van botten, spieren, vet en bindweefsel. Gezien de rechtop-
staande houding van de mens is de bekkenbodem mechanisch gezien belangrijk bij het
tegengaan van verzakking van de inwendige organen, en dit gebeurt zowel actief door spieren
als passief door verdikkingen van het bindweefsel. Hoewel de bekkenbodem bij mannen en
vrouwen op een vergelijkbare manier is opgebouwd, vertoont deze ook belangrijke verschillen
die, eventueel in samenhang met een partus, de vrouw over het algemeen gevoeliger maken
voor bekkenbodemproblematiek.
De meeste spieren van de bekkenbodem zijn dwarsgestreept en kunnen dus bewust worden
aangespannen. Behalve het bieden van ondersteuning vervullen ze ook meer specifieke func-
ties in de controle van lichaamsopeningen en genitaliën. Seksuele klachten als gevolg van een
verhoogde bekkenbodemspanning kunnen dan ook gepaard gaan met defecatie- en mictie-
klachten. Spanningen kunnen zich vertalen in een verhoogde spierspanning op het niveau van
de bekkenbodem. Bekkenbodemklachten trekken over het algemeen een zware wissel op het
seksuele functioneren, en oefenen van deze spieren kan een onderdeel zijn van een behande-
ling van seksuele disfunctie.
De bekkenbodemspieren ontstaan uit twee fundamenteel verschillende embryonale struc-
turen, de sacrale myotomen en de cloaca. Dit onderscheid vormt de basis voor de verdere
bespreking van de anatomie van deze spiergroep.
Diaphragma pelvis (m. levator ani)
De m. levator ani is een dunne spier die bestaat uit een linker- en een rechterhelft. Het is
gebruikelijk deze spier op te delen in drie spierlussen. Van mediaal naar lateraal zijn dit: de m.
pubovisceralis, de m. pubococcygeus en de m. iliococcygeus. De m. pubovisceralis is voor de
seksuele functie het interessantst. Deze spier is gevoelig voor atrofie door veroudering, maar
ook trauma als gevolg van een bevalling leidt tot blijvende veranderingen. Er zijn spiervezels
die om de vagina, de prostaat en het rectum lussen. Contractie geeft vernauwing van de va-
gina. Bij coïtaal vrijen lijken de gecontraheerde spieren de penis te omknellen, wat voor zowel
de man als de vrouw prettig kan zijn. Dezelfde spierdelen kunnen echter bijdragen aan de
verhoogde bekkenbodemspanning en pijn die worden gezien bij vrouwen met genitopelviene
pijn en/of penetratiestoornissen (en mannen met dyspareunie).
8
,Bekkenbodemstructuren afkomstig uit de cloaca
Centrum perenei. Vanaf week vijf van de embryonale ontwikkeling ontstaat in de cloaca een
septum dat de cloaca in een urogenitaal en een anaal gedeelte scheidt. Dit septum ontwikkelt
zich tot het centrum perenei, een kolom van bindweefsel centraal in het perineum. Bij vrou-
wen wordt dit, vanwege de grotere omvang, het corpus perenei genoemd. Het centrum
perenei speelt een belangrijke rol in de aanhechting, maar ook in de onderlinge afstemming
van verschillende bekkenbodemspieren en bindweefselstructuren. Beschadiging kan dan ook
aanleiding geven tot bekkenbodemproblemen en seksuele disfunctie.
Rabdosfincters. De rabdosfincters, de externe urethrale en anale sfincters (EUS en EAS) zijn
dwarsgestreepte spieren die circulair georganiseerd zijn. De EUS bij de man is volstrekt circu-
lair, bij de vrouw meer hoefijzervormig. Bij de vrouw zijn additionele spiervezels belangrijk
voor het continentiemechanisme. De EAS is zowel bij mannen als bij vrouwen circulair.
Perineale spieren. Het perineale membraan vormt een plateau waarop de zwellichamen rus-
ten. Ook de penis en clitoris zijn gedeeltelijk op dit membraan gelegen. De zwellichamen
worden omvat door dwarsgestreept spierweefsel.
3.2.3 Mannelijke genitaliën
Penis
De penis bestaat voornamelijk uit twee grote bloedvatstructuren: dorsaal het corpus caver-
nosum en ventraal een corpus spongiosum. De eikel (glans) is de distale voortzetting van het
corpus spongiosum. Voor het optreden van een erectie is zwelling, maar vooral drukopbouw
in het corpus cavernosum belangrijk. Het corpus spongiosum zwelt mee op tijdens seksuele
opwinding. Het zwelweefsel van het corpus spongiosum omgeeft de urethra, die zich ook in
de pelvis bevindt. Er bestaan grote verschillen in penisgrootte.
Urethra masculina (urinebuis)
In het deel van de urethra dat in de bulbus van de penis verloopt monden de afvoerbuisjes uit
van de kliertjes van Cowper en van kliertjes van Littré. Voorvocht bestaat waarschijnlijk uit de
secretie van deze structuren. Het pars prostatica is het deel van de urethra dat dwars door de
prostaat loopt. De urethrawand vertoont hier talloze openingen, voor de afvoerbuisjes van de
prostaat en voor de spuitbuisjes (ductus ejaculatorius). Daar waar de urethra aansluit op de
blaas, organiseert het gladde spierweefsel van de blaas zich tot een sluitspier.
Scrotum (balzak) en funiculus spermaticus (zaadstreng)
Binnen het scrotum wordt de fibromusculaire tunnel die de structuren omgeeft die met testis
en epididymis (bijbal) zijn verbonden, de zaadstreng genoemd. Die begint bij de uitgang van
het lieskanaal. Het scrotum is in bijna alles te beschouwen als een verlengstuk van de buik:
testis en epididymis hebben een bloed- en zenuwvoorziening die vanuit de buik komt.
Functioneel is het effect van de extra-abdominale locatie dat testis en epididymis relatief koel
liggen opgeslagen, wat de spermatogenese en de kwaliteit van de spermatozoa ten goede
komt. Het scrotum en de funiculus spermaticus beschikken ook over actieve temperatuurre-
gulatie. Zo kunnen de m. dartos en de m. cremaster de bal en bijbal naar de romp toe trekken.
Testis (zaadbal) en epididymis
De testis is verantwoordelijk voor de productie van spermatozoa en androgenen. Van het vo-
lume van de testis wordt 80 tot 90% ingenomen door de tubuli seminiferi waarin de sper-
9
, matozoa in ongeveer zestig dagen tot ontwikkeling komen. De leydigcellen produceren andro-
genen. De epididymis is een 4 tot 7 meter lange buis die rond de testis ligt. De ductus epidi-
dymis sluit aan op het netwerk van afvoerbuisjes van de testis en gaat over in de ductus defe-
rens. In de bijbal rijpen de spermatozoa in ongeveer twaalf dagen. Bij een zaadlozing worden
zij met een geringe hoeveelheid vloeistof in de ductus deferens geperst. Transport vindt vooral
plaats door contractie van glad spierweefsel in de wand van de buizen.
Ductus deferens (vas deferens, zaadleider)
De 35 tot 50 cm lange zaadleider verbindt de epididymis met de urethra prostatica. Tijdens de
emissiefase contraheert het gladde spierweefsel waardoor spermatozoa vanuit de bijbal naar
de urethra prostatica worden gestuwd. De ductus deferens loopt door het lieskanaal heen en
mondt uiteindelijk achterlangs de blaas uit in de urethra.
Vesiculae seminales (zaadblaasjes)
De zaadblaasjes zijn klieren, ongeveer 4 cm lang, die tussen het rectum en de urineblaas lig-
gen. Hierin wordt tijdens de emissiefase de slijmerige vloeistof geproduceerd die ongeveer
70% van het ejaculaat vormt. Tijdens de emissie wordt het secreet via de spuitbuisjes afge-
scheiden in de urethra. Daar vermengt het zich met de zaadcellen en het prostaatvocht. Het
vocht uit de vesicula seminalis bevat voornamelijk fructose, dat als brandstof dient voor de
moleculaire motor die de staart van de zaadcellen aandrijft.
Prostaat
De prostaat ligt onder de blaas voor en in direct contact met de endeldarm. Het anatomische
vlak tussen prostaat en rectum, de fascie van Denonvilliers, bevat de nodige zenuwen die be-
langrijk zijn voor functies als erectie, zaadlozing, continentie en mictie. Tijdens de emissiefase
wordt het waterige prostaatsecreet via de twee spuitbuisjes in de urethra prostatica geperst.
Het prostaatvocht bevat onder andere het enzym PSA (prostaatspecifiek antigeen) dat belang-
rijk is voor de fertiliteit en de spermamotiliteit.
Glandulae bulbourethrales (klieren van Cowper)
De klieren van Cowper liggen in de middelste laag van de bekkenbodem. Het heldere en slij-
merige secreet wordt het in het begin van de opwindingsfase afgescheiden, en wordt meestal
aangeduid als voorvocht.
Afwijkingen aan de uitwendige mannelijke genitaliën
Micropenis. We spreken van een micropenis als de penislengte meer dan 2,5 standaarddevia-
tie onder het gemiddelde voor de leeftijd ligt. Dit komt voor bij ongeveer 0,14% van de
populatie. Gaat een kleine penis gepaard met hypospadie of andere anatomische afwijkingen,
dan heet dat microfallus. Een micropenis is het gevolg van een aandoening die ontstaat na de
veertiende zwangerschapsweek en wordt veroorzaakt door ofwel onvoldoende testosteron-
productie door de testes, ofwel (partiële) androgeenongevoeligheid van de penis.
Kromstand van de penis. Kromstand komt voor bij 3,2 tot 8,9% van de mannen in de algemene
populatie en bij 20,3% in specifieke subpopulaties, zoals mannen met diabetes. Het is een
typische verouderingsziekte. De kromstand is vaak het gevolg van bindweefselvorming in het
kapsel van het corpus cavernosum, en kan bizarre vormen aannemen. Vaak is penetratie niet
mogelijk, en door schaamte en faalangst kan secundair een erectiestoornis met vermijding
van intimiteit ontstaan.
10
