College aantekeningen Sociale omgeving en gedrag
Online tentamen – 29 maart 2022 – 15:00-16:30
PSBA2-04 – Rijksuniversiteit Groningen
Inhoud
College aantekeningen Sociale omgeving en gedrag .............................................................................. 1
Week 1: Introductie in de toegepaste sociale psychologie en het belang van theorieën ..................... 2
Week 1: Interventies ............................................................................................................................ 5
Week 2: Economische psychologie ..................................................................................................... 8
Week 2: Consumentengedrag – consumer inferences ....................................................................... 12
Week 3: Psychology in the classroom ............................................................................................... 16
Week 4: Verkeer – Social Psychology and Traffic Safety ................................................................ 21
Week 4: Omgevingspsychologie ....................................................................................................... 28
Week 5: Groepsvorming – Forming Groups ..................................................................................... 32
Week 6: Politiek ................................................................................................................................ 40
Week 6: Collectieve actie – Drie paden naar protest ......................................................................... 46
Week 7: Mentale gezondheid ............................................................................................................ 51
,Introductie in de toegepaste sociale psychologie en het belang van theorieën
Maatschappelijke problemen
▪ Onderwijs: sommige leerlingen vallen vroegtijdig uit en betreden zonder diploma de
arbeidsmarkt, waardoor ze hun hele leven een achterstand hebben omdat ze minder goed
gekwalificeerd zijn. Wat bepaald nu dat mensen uit vallen in het onderwijs? Daar spelen
allerlei sociaal psychologische aspecten een rol.
▪ Immigratie en integratie: wat bepaald dat mensen uit andere culturen goed kunnen integreren
in een maatschappij en wat bepaald dat mensen open staan of juist niet open staan voor
immigratie.
▪ Arbeid: wat bepaald dat mensen zich ziekmelden op het werk? Het is niet altijd alleen maar
het geval omdat ze echt ziek zijn, maar het kan ook een gevolg zijn van ontevredenheid met
het werk.
▪ Milieu: het gaat heel erg om gedragsverandering van mensen.
▪ Gezondheid: wat bepaald of mensen al dan niet stoppen met roken of gezond gaan eten of dat
ze meer gaan bewegen. Het heeft ook te maken met sociaal psychologische aspecten, zoals zie
je de risico’s en erken je de risico’s.
▪ Consumenten(gedrag): hoe kunnen we consumenten zo beïnvloeden dat ze de producten
kopen die een bepaalde producent graag verkocht wil hebben. Welke aspecten spelen daarbij
een rol?
▪ Sport: hoe gemotiveerd ben je om jezelf te verbeteren of de beste te worden?
▪ Vervoer en verkeer: waarom gaan we met zijn allen op dezelfde tijd in de file staan, wat
bepaald dat mensen de file niet vermijden, wat bepaald dat mensen grote risico’s nemen in het
verkeer?
Deze aspecten worden beïnvloed door vele aspecten: economisch, historisch, geografisch en
ruimtelijk, politiek en sociaal psychologische aspecten.
Sociaal psychogische aspecten
Welke sociaal psychologische aspecten spelen een rol?: gedragingen, probleembesef, attitudes,
normen (wat verwachten andere mensen van ons), waarden (wat vinden we belangrijk in ons leven) en
efficacy (denk je dat je het gedrag uit kunt voeren of denk je dat als je bepaald gedrag vertoont dat het
probleem dan ook wordt opgelost).
Definities
Sociale psychologie: wetenschap die zich richt op het begrijpen van de aard en oorzaken van menselijk
gedrag en cognities in sociale situaties (en emoties).
Toegepaste sociale psychologie: toepassen van sociaal psychologische constructen, principes,
theorieën, interventietechnieken, methoden, en onderzoeksresultaten om sociale problemen te
begrijpen en op te lossen. Het gaat om het toepassen van fundamentele inzichten om meer grip te
krijgen op hoe je maatschappelijke problemen kunt oplossen.
Construct
Het gaat om het toepassen van constructen. Een construct is een latente individuele psychologische
eigenschap. Latent betekent dat je hem wel hebt, maar dat je het niet aan de buitenkant kan zien. Een
voorbeeld van construct is een attitude, bijvoorbeeld de attitude t.o.v. roken, maar je kan dit niet aan
het gezicht of uiterlijk zien. Een waarde is algemene doelen die mensen nastreven in hun leven, die
hebben we allemaal, maar kunnen we niet zien, maar we kunnen die wel meten met allerlei
instrumenten. Bij de sociale norm gaat het om verwachtingen die anderen van je hebben of het gedrag
dat jij denkt dat anderen meestal vertonen, beïnvloed ook ons gedrag. Prestatiemotivatie betekent wat
motiveert je om goed te presteren.
Principe
,Bij principe gaat het om het verklaren van een werking van een psychologisch proces. Voorbeelden:
▪ Cognitieve dissonantie reductie: een ongemakkelijk gevoel, omdat verschillende
cognities/gedrag en cognitie met elkaar in tegenspraak zijn (reductie mogelijk door cognities
aan te passen).
▪ Groupthink: gebeurt als je een groep hebt die heel erg sterk met elkaar samenhangt. Mensen
hebben dan de neiging om minder kritisch te zijn op elkaar en te streven naar unanimiteit. Dit
kan leiden tot hele slechte besluiten.
▪ Bystander effect: mensen zijn minder geneigd om iemand te helpen als er veel mensen
aanwezig zijn, omdat we het gevoel hebben dat anderen hun verantwoordelijkheid wel nemen.
▪ Voet-in-de-deur: je begint met een klein verzoek en vervolgens een groot verzoek gaan doen.
Het blijkt dat mensen dan eerder geneigd zijn in te stemmen met het grote verzoek.
Theorie
Theorie is een geïntegreerde set principes waarmee gedrag en cognities kunnen worden beschreven,
verklaard en voorspeld. Theorie speelt een belangrijke rol in toegepaste sociale psychologie, omdat het
ons handvatten geeft om maatschappelijke fenomenen te begrijpen.
Belang theorie
Lewin: “There is nothing so practical as a good theory”. Theorie is voor ons een
soort gereedschapskist waarmee we grip krijgen op de maatschappelijke
werkelijkheid. Aantal redenen waarom theorieën relevant zijn en helpen om
maatschappelijke problemen te begrijpen: strucutreren van problemen, selectie
relevante determinanten, richting voor oplossing en evaluatie.
Theorieën zijn relevant om grip te grijpen op wat voor soort dingen een rol spelen.
Theorieën:
• Sociale invloed
Het gaat om de invloed van sociale omgeving op gedachten, gevoelens en gedrag.
Voorbeeld: focus theory of normative conduct: verklaart waarom verwachtingen over wat je denkt dat
anderen van jou verwachten, (intuitieve normen) en wat je denkt dat de meerderheid doet, invloed
kunnen hebben op je gedrag.
• Sociale cognitie
Hoe denken we over anderen en de wereld.
Voorbeeld: attributietheorie: waaraan schrijf je gedrag toe, aan individuele kenmerken of aan externe
omstandigheden.
Voorbeeld: cognitieve dissonantietheorie: een ongemakkelijk gevoel, omdat verschillende
cognities/gedrag en cognitie met elkaar in tegenspraak zijn.
Voorbeeld: theorie van gepland gedrag: stelt dat ons gedrag wordt bepaald door onze intenties.
Intenties om gedrag te vertonen zijn sterk als ze een positieve attitude (als de sociale norm sterk is) en
als we denken dat we het gedrag kunnen vertonen.
Voorbeeld: sociale vergelijkingstheorie.
• Sociale relaties
Hoe gaan we om met anderen, waarom hebben we goede relaties dan wel conflicten met anderen.
Voorbeeld: ingroup/outgroup biases: dat je mensen in je ingroup leuker vindt dan mensen uit de
outgroup.
Voorbeeld: stereotypering: we hebben bepaalde beelden over wat een typische representant van een
groep is en handelen daarnaar.
Voorbeeld: prosociaal gedrag: wat motiveert mensen om iets goeds te doen voor anderen, ook al is
het niet direct in hun eigen belang. Waarom vinden we het belangrijk om hulpvaardig te zijn?
Voorbeeld: interdependentietheorie: gaat over hoe mensen van elkaar afhankelijk zijn.
Dit zijn overkoepelende typen theorieën die worden toegepast in de toepaste sociale psychologie die je
helpt te herkennen waar we het over hebben.
Verschil fundamentele en toegepaste sociale psychologie
,Fundamenteel:
- Nadruk op ontwikkelen en testen theorieën
- Deductief – De onderzoeker gaat uit van één theorie (nauwe benadering). Van theorie naar
probleem. Kijken of de theorie op al deze toepassingsvelden relevant is en kijken naar of de
relaties worden gevalideerd in deze verschillende toepassingsvelden.
Toegepast:
- Nadruk op begrijpen en oplossen van sociale problemen
- Inductief – Je begint vanuit het probleem en zoekt dan naar relevante verklaringen (brede
benadering). Er wordt gebruik gemaakt van meerdere theorieën.
Overeenkomst fundamentele en toegepaste sociale psychologie
- Ontwikkelen en testen theorieën:
o Fundamentele benadering in toegepast onderzoek (om maatschappelijk probleem te
verklaren).
o Toegepast onderzoek leidt tot fundamentele kennis
- Wetenschappelijke methoden (dezelfde manier van het bestuderen van vraagstukken)
- Beschrijven, voorspellen, causaliteit, verklaren
- Gericht op zelfde oorzaken van cognities en gedrag
Factoren die van invloed zijn op cognities en gedrag
▪ Individueel: attitudes, waarden
▪ Sociaal: opinies en gedrag van anderen
▪ Situationeel: fysieke omgeving
▪ Cultureel: gedeelde opvattingen, percepties, normen
▪ Biologisch: genetische factoren
Kenmerken toegepaste sociale psychologie
1. Probleemgericht: meerdere theorieën, methoden, interventies kunnen worden gebruikt om grip
te krijgen op een maatschappelijk probleem.
2. Waardeoriëntatie: speelt een rol bij al het onderzoek wat je doet, want je problematiseert
bepaald gedrag en daar zit al een bepaalde waardeoriëntatie achter.
3. Sociale bruikbaarheid:
o Sterke effecten
o Lange termijn effecten
4. Generaliseerbaarheid:
o Representatieve steekproef
5. Veld: om een realistisch beeld te krijgen van de praktische bruikbaarheid van de resultaten.
Nadeel = andere factoren spelen ook een rol, veel minder controle over wat daadwerkelijk de
oorzaak is. Oplossingen = gebruik maken van virtual reality.
6. Interdisciplinair: je werkt samen met anderen disciplines.
7. Opdrachtgever:
o Voorbeeld: ministeries, provincies, dierentuin, energiebedrijven
o Snel resultaat: willen graag binnen een half jaar weten wat ze moeten doen, terwijl
wetenschappelijk onderzoek vaak duurt en dat wringt nogal eens.
o Toegankelijk (presenteren)
8. Kosten-basten afweging:
o Voorbeeld: massamedia (goedkoop, maar niet effectief) of informatie-op-maat (ieder
individu afzonderlijk benaderen en de informatie die je geeft is toegesneden op de
persoon, duurder maar effectiever).
9. Politieke haalbaarheid:
o Voorbeeld: vliegtax (politiek niet haalbaar om de tax hoger te maken)
10. ‘Output’: wetenschap vs maatschappij
Voorbeelden van toepassing resultaten onderzoek
▪ Probleem oplossen: directe toepassing
, ▪ Input voor beleid, naast andere factoren
▪ Agenda setting: je doet onderzoek naar iets, dat levert bepaalde inzichten op en dat leidt tot
politieke discussies en dat leidt er toe dat het onderwerp op de agenda komt te staan.
▪ Onderzoek om besluitvorming uit te stellen: we weten het nog niet laten we nog maar meer
onderzoek doen en dan weten we het nog niet en dan nog maar meer onderzoeken, waardoor
je niet direct een besluit hoeft te nemen.
▪ Onderzoek om eigen standpunt te ondersteunen: zou niet moeten gebeuren in
wetenschappelijk onderzoek.
▪ Manipulatie
Maatschappelijke problemen en sociale psychologie
▪ Wat is het probleem
▪ Welk gedrag veroorzaakt het probleem
▪ Welke aspecten bepalen dat gedrag (theorie)
▪ Welke interventies zijn geschikt (gericht op belangrijke determinanten)
▪ Is interventie effectief (evaluatie)
o Uitkomst
o Proces
Interventies
Toegepaste gedragsanalyse (gebaseerd op leertheorie)
