Systeemtheorie:
Anders kijken
Inleiding (geen toetsstof)
De systeemtheorie is een onderdeel van de sociale psychologie. Het gaat in de systeemtheorie
niet in eerste instantie om individuele personen, maar om relaties tussen personen,
relatiepatronen, groeps- en gezinsstructuren en andere menselijke verbanden waarin mensen
elkaar verkeren.
De systeembehoefte voorziet in de context en de sociale structuren waarin mensen vastlopen om
aandacht en analyse vragen.
H2:
Systeem: een systeem is een samenstel van elementen en van betrekkingen tussen die
elementen, dat als geheel functioneert door de onderlinge afhankelijkheid van de elementen en
dat voor de betrokkenen elementen bepaalde functies vervult.
De onderlinge relaties vormen het wezen van het systeem. Een gezin is een systeem, een
leefroep, een vriendengroep en een team etc.
Het hart van het systeem wordt niet gevormd door de eigenschappen van de individuen die deel
uitmaken van het systeem, maar door de betrekkingen die deze individuen onderling met elkaar
onderhouden. Bij een systeem gaat het om de onderlinge betrekkingen en het patroon dat die
betrekkingen met elkaar vormen. Het gaat om de con guratie en de totaalstructuur van het
geheel.
Een systeem heeft een structuur.
Niveau: de niveaus waarop systemen en hun delen worden geformuleerd, variëren van situatie tot
situatie en worden in eerste instantie bepaald door de belangstelling en behoefte van degene die
het systeem beschrijft of bestudeerd.
Toelichting: de systeemtheorie schrijft niet voor wie als systeem we dienen te beschouwen. Het
exibele karakter van het systeembegrip maakt dat de gebruiker het niveau waarop hij het
systeem de nieert zelf mag bepalen. Bijvoorbeeld: zo worden gezinnen door de
gezinshulpverlener opgevat en benaderd als systemen, terwijl ze in de optiek van de buurt werker
als delen van het wijk systeem gelden.
Tijd: een systeem heeft altijd een zekere wordingsgeschiedenis die een bepaalde tijdsduur
impliceert.
Toelichting: een groep mensen die op geen enkele manier bij elkaar betrokken zijn, zoals de
mensen die bij de bakker op hun beurt wachten of de mensen bij een bushalte vormt geen
systeem. Voor systeem zijn een bepaalde onderlinge afhankelijkheid en een bepaalde onderlinge
structuur nodig. De totstandkoming van deze afhankelijkheid en structuur vraagt een zekere tijd.
We spreken van teambuilding en groepsvorming; dat zijn woorden waarmee het proces wordt
aangeduid waarin mensen zich van losse individuen tot een samenhangend systeem ontwikkelen.
Totaliteit of systeemsamenhang: het begrip totaliteit of systeemsamenhang duit aan dat als er
een verandering optreedt in een deel van het systeem, dat zijn weerslag heeft op het gehele
systeem en dat deze verandering ook veranderingen teweeg zal brengen in alle andere delen van
het systeem.
Toelichting; systeem dynamiek of verandering in samenhang zijn wellicht betere termen voor het
bedoelde fenomeen dan het in de systeemtheorie gebruikte begrippen totaliteit.
Voorbeeld: een baby mobile, voortdurend bewegende constructie met touwtjes en balkjes waren
glazen of metalen guren hangen, is een tre ende metafoor voor dit systeem kenmerk. Bij zo’n
mobile hangt namelijk alles met alles samen, als het tocht of als er een raam openstaat, komt de
mobile in beweging.
fl fi fi ff fi
, Voorbeeld 2: als er tijdens het studiejaar nog nieuwe studenten aan een bepaalde studentengroep
worden toegevoegd heeft dat zonder meer invloed op het functioneren van in de relaties binnen
de studentengroep.
Fusie: is het samengaan van economische of sociale eenheden die voorheen zelfstandig waren.
Dit kunnen bedrijven zijn maar ook verenigingen.
Niet optelbaarheid: wordt tot uitdrukking gebracht dat met een eventuele optelling van de delen
niet het wezen van de zaak wordt gezien en begrepen, aangezien dat wezen ligt op het niveau van
het systeem als geheel en niet op het niveau van de optelling van de delen. Niet optelbaarheid
verwijs naar het karakter en de eigenschappen van het systeem die niet herleid kunnen worden
tot de eigenschappen van de individuele leden van het systeem, omdat het om eigenschappen
gaat van het systeem als zodanig, het systeem als geheel.
Toelichting: de sleutel van het begrip schuilt in de formulering; het geheel is meer dan de som der
delen. Deze verwijzen naar systeemeigenschappen, naar kenmerken van het systeem op
systeemniveau, die niet kunnen worden herleid tot de individuele eigenschappen van de
afzonderlijke leden.
De nities: omschrijvingen als ‘meer dan optelbaarheid’, ‘het surplus vanwege het systeem’ of ‘de
meerwaarde van het systeem’ we naderen de betekenis van de term wellicht dichter en doen er
meer recht aan dan de term niet-optelbaarheid die in de systeemtheorie gangbaar is.
Toelichting: andere woorden voor hetzelfde begrip.
Wankel evenwicht: een vrouw durft niet naar de bovenste verdieping door lift angst, echter, de
man van de vrouw heeft verzwegen hoogtevrees te hebben. Hierdoor werd de man gezien als
held terwijl hij achter zijn vrouw schuilde. Dit noemen we ook wel; folie a deux, waanzin voor twee
personen, gedrag in tweeheid waar.
Subsysteem: een subsysteem is een willekeurige samenstelling van twee of meer leden van het
systeem.
Toelichting: op basis van zelf gekozen en, in de gegeven situatie, relevante criteria kan men
bepaalde subsystemen onderscheiden in de systemen waarmee men te maken heeft. In gezinnen
onderscheidt men het subsysteem van de ouders en het subsysteem van de kinderen.
Coalitie: een coalitie is een subsysteem van twee of meer leden van het systeem dat wordt
gekenmerkt door gemeenschappelijke intenties en belangen en door gemeenschappelijke
inspanningen om deze intenties te verwezenlijken.
Toelichting: door een coalitie is iemand in staat zijn invloed als individu uit te bereiden waardoor
zijn doelen beter te realiseren zijn.
Homeostase: de homeostase van een sociaal systeem is een toestand van dynamisch evenwicht
die - ook bij verandering van de externe omstandigheden - gekenmerkt wordt door veelvuldige
onderling afhankelijke acties van de leden van het systeem, die erop gericht zijn de doelen of
normen die voor het betre ende systeem gelden, te realiseren.
Het begrip impliceert dus trouw aan een norm en verondersteld de samenwerking met betrekking
tot het realiseren van die norm, en het vermogen van het systeem om ondanks veranderen de
interne en externe omstandigheden met enig improviseren de norm als uitgangspunt vast te
houden.
Voorbeeld: ons lichaam heeft altijd een temperatuur van 37°, het lichaam wil dat altijd het zelfde
hebben. Het organisme probeert alles in zijn lichaam hetzelfde te houden ook als de
omstandigheden buiten veranderen.
Het verwarrende van het begrip homeostase is dat het in twee betekenissen wordt gebruikt;
vasthoudendheid aan de norm en handhaving daarvan + exibiliteit, aanpassingsbereidheid en
veerkrachtige respons van het systeem op de omgeving. Dit wordt ook een nieuw begrip, zie
hieronder.
fi ff fl
, Lenigheid van het systeem: de lenigheid van het systeem is het vermogen van het systeem om
zich aan te passen aan ingrijpende veranderingen die binnen of buiten het systeem plaatsvinden,
waarbij bepaalde normen, die tot dan toe aan het reilen en zeilen van het systeem richting gaven,
worden losgelaten en waarbij naar een volstrekt nieuw evenwicht wordt gezocht.
Voorbeeld: de nanciële crisis van 2009 is voor veel bedrijven de aanleiding geweest om het
woord volstrekt om te gooien.
De omgeving van het systeem: de omgeving van een bepaald systeem is het samenstel: van
alle objecten buiten het systeem die - wanneer hun kenmerken veranderen - van invloed zijn op
dat systeem, en van alle elementen buiten het systeem waarvan de kenmerken worden veranderd
door het gedrag van dat systeem.
Toelichting: het begrip omgeving is een belangrijk systeembegrip. Het systeem bestaat niet op
zichzelf. Een van de belangrijkste inzichten die de systeemtheorie aan de organisatieleer heeft
bijgedragen, is het besef dat de organisatie niet in het luchtledige functioneert, maar een
permanente uitwisseling van informatie onderhoud met haar omgeving.
Systeem en omgeving beïnvloeden elkaar wederzijds.
Als het systeem niet regelmatig communiceert met zijn omgeving, raakt het geïsoleerd en gaat het
disfunctioneren. Als de omgeving veranderd, zal een exibel systeem zo mee veranderen dat het
overleefd met behoud van zijn identiteit.
In de systeemtheorie wordt een onderscheid gemaakt tussen open en gesloten systemen.
Gesloten systemen vinden we alleen in de klassieke natuurkunde en de scheikunde. In het
laboratorium is mijn namelijk in staat om het systeem te isoleren van zijn omgeving. Sociale
systemen zijn per de nitie open systemen.
Gezinnen zijn open systemen; niemand hoeft te worden overtuigd van het feit dat voor de leden
van een gezin relaties met anderen van groot belang zijn; relaties met de buren, met andere
mensen in de buurt, met de verschillende scholen van de kinderen etc.
Soms is de grens tussen systeem in omgeving niet duidelijk te trekken; hoort oma die af en toe
langskomt bij het systeem?
We moeten onze voortdurend van bewust zijn dat een systeem samen met zijn omgeving het
universum vormt; het grotere geheel van alle dingen die in de gegeven context van dat systeem
van belang zijn. Dit universum format als het ware een metasysteem, een omvattend systeem op
een hoger abstractieniveau, dat zowel het systeem als zijn omgeving omvat.
Het proces van input, throughput en output van energie en informatie: het systeem is tot dusver
beschreven als een structuur, mijn kan het systeem ook bezien als een proces. Wanneer men dat
doet, dienende begrippen input, throughput en output zich aan.
Input: Open systemen voor een grondsto en en informatie in vanuit de omgeving. Instellingen
voor zorg en dienstverlening krijgt een subsidie van de overheid, ontvangen cliënten die de
instelling door naamsbekendheid weten te vinden en trekken medewerkers aan die gekwali ceerd
en goed opgeleid zijn. Een organisatie die niet communiceert met haar omgeving is gedoemd ten
onder te gaan.
Throughput: Open systemen transformeren het materiaal en de informatie die ze binnen krijgen. Er
worden bepaalde werkzaamheden in het systeem verricht, waardoor aan de oorspronkelijke input
iets wordt toegevoegd. Deze throughput wordt ook wel het primaire proces van een organisatie
genoemd. Hiermee wordt de feitelijke productie, dienstverlening, zorg, kennis overdracht en elke
willekeurige andere arbeid bedoelt die het hoofddoel is van de organisatie.
Output: Open systemen leveren hun producten op een gegeven moment af van de omgeving.
Daarbij kan het gaan om industriële producten, om een technische uitvinding van een
onderzoekslaboratorium of om een groep afgestudeerden die hun diploma krijgt uitgereikt en
klaar zijn om bepaald werkveld te betreden. De gelegenheid waarbij de output van een
onderwijsinstelling aan de samenleving wordt aangeboden.
fi fi ff fl fi
