Isa van der Moer Semester II 2022
Orthopedagogiek theorieën & Modellen
College 1. Werken als orthopedagoog: een risicovol beroep?
In hoeverre is werken als een (ortho)pedagoog risicovol?
Pedagogisch werk = risicovol
- Vol besluiten over wat goed en niet goed is:
Wat is een normale ontwikkeling? Wanneer moeten we ingrijpen?
- Vol onduidelijke situaties, gevoelens en conflicten die geduid moeten worden;
Je weet niet waarom en hoe het gedrag tot stand komt;
Iedereen vindt wat anders – het is geen feitelijke informatie die je op maar één manier kunt
interpreteren.
- Vol niet perfecte hulpmiddelen: aanpassing aan specifieke situaties is belangrijk.
- Vol weerbarstige, niet coöperatieve cliënten:
Niet iedereen wilt geholpen worden…
- Vol afhankelijkheden van collega’s die niet overal en altijd dezelfde belangen hebben;
- Vol verlangens over maatwerk;
- Vol veranderlijke situaties, klachten en oplossingen.
Dit maakt het werk van de orthopedagoog heel complex, maar ook heel uitdagend en interessant. Deze punten
zijn inherent aan werken met mensen uberhaupt.
Pedagogen…
Als we kijken naar hoe de NVO de basispedagoog definieert, kom je de volgende dingen tegen:
- Proberen het functioneren en de ontwikkeling van het kind door én in de opvoeding en het onderwijs te
verbeteren en optimaliseren;
Optimaliseren/verbeteren zijn normatieve begrippen, want wanneer moet iets verbeterd worden?
Alledaagse opvoedings- en ontwikkelingsvraagstukken tot opvoedings- en ontwikkeling situaties.
o Wanneer is uithuisplaatsing nodig?
o Hoe laat je je kind genoeg groenten te eten?
Kinderen en jongeren, maar ook volwassenen in een afhankelijkheidsrelatie (geestelijk beperkte
volwassene bijvoorbeeld) – iedereen die emotioneel/cognitief op het niveau van kind functioneert.
- Handelen op basis van kennis over de pedagogische relatie, opvoedingsdoelen, opvoedingswijzen en de
pedagogische en maatschappelijke context:
Doel = direct en indirect veranderen van de leefomgeving van het kind – om zo de opvoeding en de
ontwikkeling van het kind te optimaliseren.
Maatschappelijke context:
In verschillende maatschappijen bestaan verschillende ontwikkelingsdoelen. Dit beïnvloedt de gedachtegang
over wat normaal is én wat niet normaal is. Als pedagoog krijg je te maken met verschillende maatschappelijke
contexten, waar je dus goed rekening mee moet houden.
- Ideeën over wat normaal is kunnen veranderen over tijd = dynamisch.
Cultuur:
Naast maatschappelijke context, heeft cultuur een grote invloed op het idee over ‘goed ouderschap’ en hoe je
met kinderen om zou moeten gaan. Laat je kind buitenstaan als jij de supermarkt ingaat? (NL vs. Denemarken).
Mag je kind van 4 jaar al alleen naar school (NL vs. Japan).
- Niet alleen pedagogische, maar ook culturele inzichten zijn dus belangrijk.
Competenties van een orthopedagoog:
Volgens NVO over basis orthopedagoog – Je ziet hierbij een duidelijke link met de wetenschap.
- Orthopedagogisch handelen: diagnostiek, begeleiding, behandeling en advisering van cliënten, maar
ook vanuit het wetenschappelijk oogpunt kunnen interpreteren.
- Professionaliteit: professioneel uitoefenen van beroep, ook professioneel handelen binnen organisatie:
Verbeteren van eigen handelen.
- Communicatie;
- Samenwerking
- Kennis & wetenschap;
- Maatschappelijk handelen: de orthopedagoog moet maatschappelijke ontwikkeling volgen.
Maatschappelijke impact voor de opvoedsituatie moet herkend worden en daarnaar wordt ook
gehandeld.
1
,Isa van der Moer Semester II 2022
- Organisatie.
Communicatie, samenwerking en organisatie gaan zowel over het functioneren binnen de organisatie, als de
samenwerking met de cliënt.
Pedagogische wetenschappen is…
- Een handelingsgerichte wetenschap;
Gericht op hoe pedagogen dienen te handelen, hoe je pedagogen kunt helpen om adequate
hulpverlening te bieden.
- Wetenschap richt zich op gemiddelden en kansen – het is gefocust op een grote groep:
Maar iets wat voor de gemiddelde groep werkt, werkt niet vanzelfsprekend voor elke cliënt.
- Pedagoog richt zich op een specifieke cliënt (of groep cliënten) in een specifieke context = maatwerk.
Je mag als pedagoog nooit zomaar uitgaan van de gemiddelden, dit werkt niet voor iedereen.
Handelingsgerichte wetenschap:
Niet alleen de hulpverlener is van invloed op het leven van de cliënt, maar ook de cliënt zelf.
- Cliënt en hulpverlener zijn handelende individuen;
- Intenties, plannen en verwachtingen en overtuigingen (van zowel therapeut als cliënt).
- Maar… niet alle componenten van het handelen zijn altijd geheel en bewust overwogen.
Dit maakt het werken heel lastig;
Soms werken mensen onbewust NIET mee met de behandeling, waarbij jij moet bekijken waar de
oorzaken liggen.
Handelen via verhalen:
Bij het handelen als (orthopedagoog) is het belangrijk om het verhaal van de cliënt te kennen.
Verhaal (bij diagnostiek, interventie, therapie, opvoeden):
= Complex van zingevingen waarin mensen hun belevenissen en ervaringen plaatsen. Mensen kijken op een
bepaalde manier naar de dingen die ze meemaken o.b.v. eerdere ervaringen en overtuigingen.
- Collectieve verhalen: cultuur, vanzelfsprekendheden, prototypen en vooroordelen. Het collectieve
geheugen: op basis van culturele achtergrond geef je betekenis aan gebeurtenissen.
- Persoonlijke verhalen: uniek.
Hoe een individu handelt én interpreteert op basis van eerdere levenservaringen.
Als het niet helder is welk verhaal op de achtergrond speelt, kan er miscommunicatie ontstaan. Bij verschillende
culturen kunnen verhalen heel anders geïnterpreteerd worden, terwijl bij gedeelde ervaringen/culturen het
wederzijds begrip juist heel groot kan zijn.
De hulpverlener interpreteert op basis van eerdere
verwachtingen.
Het meisje heeft een cultureel/persoonlijk motief
voor het niet gaan naar de sportschool.
- De hulpverlener moet niet blijven hangen in
zijn eigen interpretatie.
- Je moet nooit zomaar een interpretatie
maken en ernaar handelen: expliciet vragen
is heel belangrijk.
Handelen van de cliënt verbeteren
Empowerment = het vergroten van de handelingsbekwaamheid van de cliënt.
Wetenschap kan helpen bij:
- Vergroten van kennis over en in professionele hulpverlening;
- Verbeteren van vaardigheden (handelen) van hulpverleners;
- Verbeteren van vaardigheden (handelen) van de cliënt en het systeem (=indirect).
Verbeteren van het handelen van de cliënt of het cliëntensysteem kan d.m.v.
1. Invoeren van technische of instrumentele verbeteringen:
Bijvoorbeeld door training van nieuwe vaardigheden;
Aanleren van trucjes, het gebruik van hulpmiddelen etc.
2. Verbeteren van interpretatiekader van betrokkenen – gebeurtenissen in een ander licht plaatsen – hoe
kijkt de cliënt naar de situatie.
2
,Isa van der Moer Semester II 2022
3. Vergroten van het welbevinden: cliënt/cliëntsysteem dient het gevoel te krijgen grip op de situatie te
hebben.
Het verbeteren van het handelen is gericht op het vergroten van de gezondheid – gezondheid wordt heel breed
gedefinieerd. Niet alleen de afwezigheid van ziekten, maar het geheel van fysieke, mentale en sociale welzijn.
Pedagogen focussen op het optimaliseren van gezondheid en de condities die voor gezondheid en ontwikkeling
van het kind zorgen. Dit varieert per cultuur/gemeenschap.
Wat wordt verstaan onder gezondheid wordt bepaald door (en betekent dus voor iedereen wat anders):
- Tradities van cliënten én sociale regels;
- Consensus binnen een groep – dit kan dus per groep verschillen.
De groep/gemeenschap lost de eigen problemen op – er is dan sprake van gezondheid/welbevinden.
Prof-ed gaat uit van wetgeving in combinatie met gewoontes (cultuur etc.) en in combinaties met
haalbaarheid, zowel praktisch als financieel.
Experts bepalen de standaard (bv. DSM, SDQ).
o Er is hier veel kritiek op – het is gebaseerd op wat experts zien als normaal en niet
normaal. Deze kunnen als richtlijn gebruikt worden voor wat gezond is.
Pedagogiek is dus risicovol. Als iets misgaat, heeft dat directe gevolgen voor de cliënten. Door handelend op te
treden en in te grijpen op de ontwikkeling, loop je het risico dat je het tegenovergestelde kunt bereiken.
Hoe risico’s beheersbaar maken?
- Evidence based werken (EBP);
- Protocollen gebruiken.
Werken met protocollen lijkt op een checklist. Het gevaar is dat je dan alleen maar hokjes gaat ‘afvinken’ en te
veel gaat denken in bepaalde stappen en stopt als dat klaar is. Er is niet één methode die werkt voor ieder
persoon, maatwerk is heel belangrijk.
EBP
Een manier om risico’s beheersbaar te maken en zo optimaal mogelijk te handelen is EBP:
= Empirisch-analytische onderzoek benadering:
Strikt methodologisch werken – er is een soort draaiboek voor de behandeling.
Toon effectiviteit en haalbaarheid aan – m.b.v. controlegroep.
o Er wordt aangetoond dat een interventie toepasbaar is in de praktijk.
Gebruik goede onderzoeksopzetten en goede onderzoeksinstrumenten;
Let niet alleen op voordelen van benaderingen, maar ook op mogelijke nadelen en risico’s;
Beschrijf fenomenen nauwkeurig.
Omdat het goed getoetst is, weten we dat een EBP behandeling gemiddeld genomen werkt. Dit betekent tevens
dat het dus niet voor iedereen werkt. Het is wel goed onderzocht én dus is er een goede reden om aan te nemen
dat het werkt.
Protocollen
= Systeem van regels die specificeren wat de juiste procedures zijn om te volgen in specifiek omschreven en
geselecteerde situaties. Het is een stappenplan voor een bepaalde situatie.
Voordelen Nadelen
Richtlijnen Beperking van flexibiliteit en creativiteit
Kwaliteitsbewaking – je kunt aantonen dat je aan Vervanging van verantwoordelijkheden en ethiek:
bepaalde kwaliteit hebt voldaan “Ik heb het protocol gevolgd” – hoef je dan niet meer
zelf na te denken?
Specificeert aansprakelijkheid: je kunt
verantwoorden waarom je zo gehandeld hebt (-)
Als je gebruik maakt van protocollen is het dus belangrijk om je bewust te zijn dat protocollen geen vervangen
zijn van ethiek en verantwoordelijkheden. Ook als je werkt met een protocol moet je zelf goed nadenken, je bent
zelf verantwoordelijk – je moet je afvragen of je wel de juiste stappen volgt.
- Het is niet zo, dat je niet meer na hoeft te denken en simpelweg het protocol moet volgen.
- Je moet het gebruik van een protocol wel kunnen onderbouwen.
3
, Isa van der Moer Semester II 2022
In essentie kan het protocol kwaliteit bevorderen én voorkomen dat het misgaat. Maar soms gaat het ook mis – je
moet niet altijd zomaar een protocol volgen: BLIJF ZELF NADENKEN.
Hiertoe wordt onderstaand een voorbeeld getoond:
Iatrogene effecten
= Negatieve consequenties (onbedoeld) van pedagogisch/klinisch handelen.
- Reactieve pathogene effecten: negatieve effecten, mede door reacties van anderen, op een klinische
behandeling of diagnose én de labels die dit met zich mee brengt.
Doordat iemand een diagnose krijgt, wordt er een stigma opgeplakt – dit leidt tot andere
behandeling en alles wordt in het licht van de diagnose gezien.
Labels bepalen het diagnostische proces, maken praten over het probleem makkelijker en geven
ruimte voor extra faciliteiten. Toch werkt het niet altijd positief – kinderen worden soms in té
beschermende omstandigheden geplaatst waardoor verbetering onmogelijk is, medicatie bij ADHD
kan leiden tot fysieke klachten, afzondering van ‘normale’ kids kan risicofactor zijn voor pesten.
- Facilitatieve pathogene effecten: invalide of ineffectieve diagnose en/of behandeling;
Doordat een diagnose verkeerd is, wordt ook de verkeerde behandeling ingesteld, wat mogelijk nóg
ergere effecten tot gevolg kan hebben. Het beïnvloedt immers de interactie met de cliënt.
Met betrekking tot klinische interventies bestaan de volgende iatrogene effecten:
- Besmettingseffecten (contagion): interpersoonlijke overdragingen van eigenschappen (+/-).
Bv: bij kinderen met vergelijkbare (externaliserende of internaliserende) problemen;
Artikel Peergroups – kinderen leren niet van elkaar, maar versterken/steken elkaar aan.
Is opname van jeugdcriminelen wel slim? Of leren ze alleen slimmere/effectievere manieren om
crimineel gedrag laten zien.
- Beperking van leermogelijkheden:
Er is hier sprake van beperking op het moment dat het kind ontnomen wordt van activiteiten die
belangrijk zijn voor gezonde ontwikkeling.
Bv: groep leerlingen waarvoor geen ontwikkelingsperspectief geformuleerd wordt óf groep
leerlingen waarvoor dit wel gebeurt maar implementatie van plan komt niet van de grond.
“Samen naar school” is hiertoe ontstaan – kinderen moeten bij elkaar in de klas komen om zich
allemaal positief te kunnen ontwikkelen. Als kinderen met ongunstige ontwikkeling geïsoleerd
worden wordt het gedrag alleen maar versterkt.
Waar gaat het mis?
Externe redenen:
- Hiaat in opleiding…? Dingen waar de opleiding niet genoeg aandacht aan besteed?
- Uitdagingen in het werkveld waardoor het werk gewoon complex is – geen situatie is gelijk.
Werkveld:
- Protocollen zijn niet altijd voor iedereen goed:
Doen zoals de organisatie het wilt – aansprakelijkheid wordt gedelegeerd.
Beperking van flexibiliteit en creativiteit van prof-ed – je raakt makkelijker in de valkuil om boxjes
af te vinken, in plaats van creatief op zoek te gaan naar wat wel een oplossing kan zijn.
- Gedelegeerde autoriteit/anticipatie van goedkeuring.
Aan de ene kant richt pedagogiek zich juist op zelfstandig en individueel handelen, neemt de
pedagoog soms de autoriteit – dit zorgt voor frictie.
o Bij een uithuisplaatsing neemt de pedagoog autoriteit – misschien wel in het belang van
het kind, maar niet altijd leuk.
4
