Samenvatting Brug et al. 2017
H.1 Planmatige bevordering van gezond gedrag
1.1 Inleiding
Boek gaat over planmatige gezondheidsvoorlichting als een van de belangrijke instrumenten voor
gezondheidsbevordering. Planmatige gezondheidsvoorlichting is een multidisciplinair vakgebied:
belangrijke maatschappelijke en gezondheidsproblemen moeten geïdentificeerd en begrepen
worden, gezond en ongezond gedrag moet verklaard en voorspeld worden, gedrag moet door middel
van voorlichting te beïnvloeden zijn en dergelijke voorlichtingsinterventies moeten geëvalueerd
worden. Gezondheidsbevordering is daarnaast ook gericht op het begrijpen en veranderen van de
fysieke, sociaal-culturele, economische en politieke omgeving. Gezondheidsvoorlichting is als
vakgebied heel divers, maar alle activiteiten die onder gezondheidsvoorlichting vallen hebben
kenmerken die altijd terugkomen:
Gaat om problemen waarbij gedrag en gedragsverandering een belangrijke rol speelt
Gaat om activiteiten die gebaseerd zijn op een zorgvuldige analyse van de oorzaken van het
gedrag en gedragsverandering
In alle activiteiten geprobeerd gedrag te beïnvloeden op basis van theorieën over gedrag en
gedragsverandering, en worden activiteiten zorgvuldig geëvalueerd
Gezondheidsvoorlichting = De combinatie van leerervaringen ontwikkeld en ontworpen om mensen
en gemeenschappen (communities) te helpen om hun gezondheid te bevorderen. Is dus een vakterm
voor een breed scala aan activiteiten waarbij sprake is van een vorm van educatie of
informatieoverdracht om te stimuleren dat mensen zich ‘gezonder’ willen en kunnen gedragen. Is
een onderdeel van gezondheidsbevordering: een combinatie van voorlichting en
omgevingsveranderingen die gezond gedrag en gezonde leefomstandigheden stimuleert.
1.2 Gezondheidsbevordering: doelen, doelgroepen, middelen en
begrippen
Doelen van gezondheidsbevordering
Primaire preventie gericht op voorkomen van een gezondheidsprobleem of categorie van
aandoeningen. Wegnemen van oorzaken of risicofactoren voor aandoeningen. Primaire
interventie is alleen mogelijk als de oorzaken van het probleem voldoende bekend zijn en
deze oorzaken te beïnvloeden zijn.
Secundaire preventie/vroege opsporing gericht op mensen met een voorstadium of vroeg
stadium van een aandoening te identificeren zodat gerichte vroegbehandeling mogelijk is om
erger te voorkomen. Vroege opsporing is alleen zinvol wanneer er een goede test of een
vorm van zelfonderzoek mogelijk is om een aandoening/risicogedrag in een vroeg
stadium/voorstadium op te sporen en wanneer de aandoening/voorstadium vroegtijdig
effectief behandeld kan worden.
Tertiaire preventie gericht op mensen met een ziekte of handicap. Begint dus na de
diagnose. Doel is om zo goed mogelijk te leven met en het beheersen van de handicap/ziekte
om een verdergaande invalidering te voorkomen, om kwaliteit van leven te behouden of te
vergroten.
Doelgroepen en preventie
Werd eerst vooral onderscheid gemaakt tussen:
1
,Samenvatting Brug et al. 2017
Hoogrisicobenadering eerst een risicogroep geïdentificeerd, bv op basis van erfelijke
eigenschappen, veel vóórkomen van risicogedrag, leeftijd of SES. Vooral aangewezen als het
relatieve risico op het probleem waar de interventie op is gericht hoog is, maar er
betrekkelijk weinig mensen zijn bij wie het risico sterk verhoogd is.
Populatiebenadering gehele bevolking of een grote deelgroep daaruit wordt benaderd.
Vooral aangewezen als het gemiddelde relatieve risico laag is, maar de prevalentie van het
risico hoog is (veel mensen met beperkt verhoogd risico).
Tegenwoordig vaker onderscheid tussen universele, selectieve, geïndiceerde en zorggerelateerde
preventie
Universele preventie totale bevolking of grote groepen daarbinnen. Men heeft geen
speciaal verhoogd risico. Doel is bij alle mensen de gezondheid te verbeteren en de kans op
ziekte te verminderen (sprake van primaire preventie en populatiebenadering)
Selectieve preventie bevolkingsgroepen met verhoogd risico. Doel is de gezondheid van
specifieke risicogroepen te verbeteren. (hoogrisicobenadering en raakt aan secundaire
preventie)
Geïndiceerde preventie individuen die nog geen gediagnosticeerde ziekte hebben, maar
wel beginnende klachten/symptomen. Doel is ontstaan van ziekte of verdere
gezondheidsschade voorkomen. (hoogrisicobeandering en secundaire preventie)
Zorggerelateerde preventie individuen met een ziekte. Doel is ziektelast reduceren en
complicaties/comorbiditeit voorkomen. (tertiaire preventie)
Middelen om gezondheidsbevordering te bereiken
Voorlichting mensen motiveren tot, trainen in, en helpen bij gezond gedrag. Gebaseerd op
min of meer vrijwillige gedragsverandering. Gezondheidsvoorlichting is tegenwoordig meer
dan alleen informatieoverdracht, daarom in dit boek ook vaak de omschrijving ‘interventies
ter bevordering van gezond gedrag’ gebruikt.
Voorzieningen gezond gedrag makkelijker maken.
Regelgeving, controle en sancties gezond gedrag afdwingen.
Vaak wordt een combinatie van deze gebruikt.
Gedrag en omgeving
De rol van de omgeving (fysieke, sociaal-culturele, politieke en economische omgeving) wordt steeds
meer benadrukt als risicofactor voor ongezondheid en als determinant van ongezond gedrag. Op 5
niveaus doelgroepen onderscheiden met daarin de personen die beslissingen nemen:
1. Individueel niveau personen die risico lopen, risicogedrag vertonen of patiënten
2. Interpersoonlijk/groepsniveau ouders, vrienden, leerkrachten, hulpverleners
3. Organisatieniveau directeuren van scholen, managers in bedrijven
4. Lokaal niveau opinieleiders in wijken/dorpen, redacteuren van lokale kranten
5. Samenlevingsniveau landelijke politici en ambtenaren of besturen van vakbonden of
werkgeversorganisaties
Een combinatie van voorlichting, voorzieningen en wet- en regelgeving heeft de grootste kans van
slagen.
2
, Samenvatting Brug et al. 2017
De gezondheidsbevorderaar
Gezondheidsvoorlichting eerder aangeduid als GVO: gezondheidsvoorlichting en -opvoeding. Nu ook
preventie van geestelijke en gedragsstoornissen GVO/Preventie. Dit is onderdeel van het werk
voor veel mensen, maar voor wie het een hoofdtaak is: gezondheidsbevorderaar (GB’er).
Het Model voor Planmatige Gezondheidsvoorlichting en
Gedragsverandering
Wanneer gezondheidsvoorlichting stapsgewijs en
planmatig wordt ontwikkeld, geïmplementeerd en
geëvalueerd is de kans op succes groter. Het model in fig.
1.1 is sterk geïnspireerd door en gebaseerd op de
inzichten uit het zogenaamde Precede-Proceed Model
van Green en Kreuter en het Intervention Mapping-
protocol van Bartholomew et al.
De stappen van planmatige
gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering
1. Analyse van gezondheidsproblemen in lijn met andere modellen (bv Precede-Proceed)
kan het breder worden getrokken naar een analyse van kwaliteit van leven.
2. Analyse van gedrag gericht op analyse van mogelijke gedragsoorzaken van
gezondheidsproblemen en gedragsoplossingen om die problemen het hoofd te bieden.
3. Analyse van determinanten van gedrag Persoonlijke determinanten (kennis,
risicoperceptie, attitude en eigen-effectiviteitsverwachtingen) en omgevingsdeterminanten
(beschikbaarheid en bereikbaarheid van gezonde keuzes, sociale steun of druk en
onvoorziene barrières).
4. Interventieontwikkeling Interventie ontwikkelen om de determinanten van gedrag en het
gedrag zelf te veranderen. Uiteindelijke doel is verbetering van gezondheid en kwaliteit van
leven. Intervention Mapping-protocol staat centraal.
5. Interventie-implementatie en disseminatie disseminatie = planmatige verspreiding of
invoering. Een manier om van begin af aan adequaat te anticiperen op
implementatieproblemen is het vormen van een verbindingsgroep (linkage group), een groep
waarin zowel de programmaontwikkelaars als degenen die het programma gaan uitvoeren
vertegenwoordigd zijn.
6. Evaluatie Effectevaluatie en procesevaluatie.
In theorie begint het model ook echt bij stap 1, in de praktijk gebeurt dit lang niet altijd.
1.3 Valkuilen voor gezondheidsvoorlichting
Het Model voor Planmatige Gezondheidsvoorlichting en Gedragsverandering kan gezien worden als
een richtlijn en een checklist. Er zijn wel een aantal valkuilen, analoog aan de stappen van het model:
1. Een niet bestaand probleem voorlichtingsprogramma ontwikkeld voor een probleem dat
bij nader inzien niet of nauwelijks bestaat.
2. Het verkeerde gedrag interventies ontwikkeld gericht op gedrag waarvan de relatie met
het probleem onbekend of onzeker is.
3
