Ontwikkelingspsychologie – R. S.
Feldman
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 inleiding in de ontwikkeling van het kind....................................................................................4
1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie.............................................................................................4
1.1.2 Invloeden op ontwikkeling.....................................................................................................................4
1.2 Kinderen: verleden, heden en toekomst.........................................................................................................5
1.2.1 Vroege denkbeelden...............................................................................................................................5
1.2.2 De twintigste eeuw.................................................................................................................................5
1.2.3 Vraagstukken bij de thema’s van de ontwikkelingspsychologie............................................................5
1.2.4 De toekomst van de ontwikkelingspsychologie.....................................................................................6
Hoofdstuk 2 Theoretische perspectieven en onderzoek..................................................................................7
2.1 Perspectieven bij het kijken naar kinderen....................................................................................................7
2.1.1 Het psychodynamisch perspectief: focus op innerlijke krachten...........................................................7
2.1.2 Het behavioristisch perspectief: focus op waarneembaar gedrag.........................................................8
2.1.3 Het cognitief perspectief: kijken naar de oorsprong van ons begrip...................................................10
2.1.4 Het systemisch perspectief: brede visies op ontwikkeling...................................................................11
2.1.5 Het evolutionair perspectief: wat onze voorouders bijdragen aan ons gedrag...................................12
2.1.6 Waarom ‘Welk perspectief is het juiste’ de verkeerde vraag is...........................................................13
Hoofdstuk 6 De cognitieve ontwikkeling in de babytijd.................................................................................14
6.1 Cognitieve ontwikkeling volgens Piaget.......................................................................................................14
6.1.2 De sensomotorische periode: de basis van de vroege cognitieve groei..............................................14
6.1.3 Meningen over Piaget: steun en kritiek...............................................................................................15
Hoofstuk 7 De sociaal-emotionele ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de babytijd..............15
7.1 De basis van sociaal gedrag.........................................................................................................................15
7.1.1 Emoties in de babytijd..........................................................................................................................15
7.1.2 De ontwikkeling van het ik...................................................................................................................17
7.1.3 Social referencing: voelen wat anderen voelen...................................................................................17
7.1.4 Het mentale leven van baby’s..............................................................................................................17
7.2 Relaties aangaan..........................................................................................................................................18
7.2.1 Hechting................................................................................................................................................18
7.2.2 rollen van moeder en vader bij hechting.............................................................................................19
7.2.3 Ontluikende relaties via interacties......................................................................................................21
7.2.4 De effecten van kinderopvang..............................................................................................................22
7.3 Verschillen tussen baby’s.............................................................................................................................22
7.3.1 Persoonlijkheidsontwikkeling: kenmerken die baby’s uniek maken...................................................22
7.3.2 Temperament.......................................................................................................................................23
7.3.3 Geslacht en gender: mannelijk of vrouwelijk.......................................................................................24
Hoofdstuk 8 De fysieke ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd.................................................................24
8.1 Fysieke groei.................................................................................................................................................24
8.1.1 Het groeiende lichaam..........................................................................................................................24
8.1.2 De groeiende hersenen........................................................................................................................25
8.1.3 Het verband tussen groei van de hersenen en cognitieve ontwikkeling.............................................26
1
, 8.1.4 De ontwikkeling van de zintuigen.........................................................................................................26
Hoofdstuk 9 De cognitieve ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd............................................................27
9.1 De intellectuele ontwikkeling.......................................................................................................................27
9.1.1 Piagets stadium van preoperationeel denken......................................................................................27
9.1.2 De informatieverwerkingstheorie van cognitieve ontwikkeling..........................................................29
9.1.3 Vygotsky’s visie op cognitieve ontwikkeling: oog voor de rol van cultuur...........................................30
Hoofdstuk 10 De sociaal-emotionele ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de peuter- en
kleutertijd.................................................................................................................................................... 31
10.1 Een antwoord op de vraag: ‘Wie ben ik?’..................................................................................................31
10.1.1 De persoonlijkheidsontwikkeling volgens Erikson: conflicten oplossen............................................31
10.1.2 Het zelfbeeld in de peuter- en kleutertijd..........................................................................................32
10.1.3 Genderidentiteit: het ontstaan van mannelijkheid en vrouwelijkheid..............................................32
10.1.4 Het ontdekken van seksualiteit..........................................................................................................35
10.2 Vrienden en familie: het sociale leven van peuters en kleuters.................................................................35
10.2.1 Het ontstaan van vriendschappen......................................................................................................35
10.2.2 De regels van het spel.........................................................................................................................35
10.2.3 De theory of mind van peuters en kleuters: het begrijpen wat anderen denken.............................36
10.2.4 Het gezinsleven van peuters en kleuters............................................................................................37
10.3 Morele ontwikkeling en zelfbeheersing.....................................................................................................38
10.3.1 Het ontstaan van moreel besef: goed of fout in de maatschappij.....................................................38
10.3.2 Zelfbeheersing bij peuters en kleuters...............................................................................................40
Hoofdstuk 13 De sociaal-emotionele ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de schooltijd.......42
13.1 De ontwikkeling van eigen ik......................................................................................................................42
13.1.1 De psychosociale ontwikkeling en zelfkennis in de schooltijd: vlijt versus minderwaardigheid.......42
13.1.2 Eigenwaarde: hoe kinderen een beeld van zichzelf ontwikkelen......................................................43
13.2 Psychische problemen en gedragsproblemen............................................................................................43
13.3 Relaties: vriendschappen in de schooltijd..................................................................................................44
13.3.1 Stadia van vriendschap: een veranderende kijk op vrienden............................................................44
13.3.2 Individuele verschillen bij vriendschap: wat maakt een kind populair?............................................44
13.3.3 Gender en vriendschap: segregatie van de seksen in de schooltijd...................................................45
13.3.4 Pesten op school en online.................................................................................................................45
13.3.5 Veiligheid op het internet...................................................................................................................46
13.4 Het gezin in de schooltijd...........................................................................................................................46
13.4.1 De veranderende thuisomgeving.......................................................................................................46
13.4.2 Hulp bij opvoeden en opgroeien........................................................................................................48
Hoofdstuk 14 De fysieke ontwikkeling in de adolescentie.............................................................................48
14.1 Fysieke rijping.............................................................................................................................................48
14.1.1 Groei in de adolescentie: het snelle tempo van fysieke rijping.........................................................48
14.1.2 Puberteit: het begin van de seksuele rijping......................................................................................48
14.1.3 Beeld van het eigen lichaam: reacties op fysieke veranderingen in de adolescentie........................49
14.1.4 Vroege en late rijping: gevolgen.........................................................................................................50
14.1.5 Hersenontwikkeling en denken: de opmaat voor cognitieve groei...................................................50
14.2 Stress en manieren om ermee om te gaan................................................................................................51
14.2.1 Oorzaken en gevolgen van stress: de uitdagingen van het leven......................................................51
14.2.2 Omgaan met stress.............................................................................................................................51
14.3 Bedreigingen voor het welzijn van adolescenten.......................................................................................51
14.3.1 Voeding en beweging: gewichtige zaken...........................................................................................51
14.3.2 Drugs...................................................................................................................................................53
2
, 14.3.3 Alcoholgebruik en misbruik................................................................................................................53
14.3.4 Tabak: de gevaren van roken.............................................................................................................54
14.3.5 Seksueel overdraagbare aandoeningen.............................................................................................54
Hoofdstuk 15 De cognitieve ontwikkeling in de adolescentie........................................................................55
15.2 De morele ontwikkeling.............................................................................................................................55
15.2.1 Kohlbergs theorie van morele ontwikkeling......................................................................................55
15.2.2 Gilligans theorie van morele ontwikkeling.........................................................................................55
Hoofdstuk 16 De sociaal-emotionele ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de adolescentie...56
16.1 Identiteit: een antwoord op de vraag: ‘wie ben ik?’..................................................................................56
16.1.1 Zelfbeeld: beschrijving van het ik.......................................................................................................56
16.1.2 Eigenwaarde: beoordeling van het ik.................................................................................................56
16.1.3 Identiteitsvorming in de adolescentie: verandering of crisis?...........................................................57
16.1.4 Marcia’s theorie van identiteitsontwikkeling.....................................................................................57
16.1.5 Religie en spiritualiteit........................................................................................................................58
16.1.6 Culturele identiteit..............................................................................................................................59
16.2 Problemen in de adolescentie....................................................................................................................59
16.2.1 Depressie, Suïcidale gedachten en zelfdoding...................................................................................59
16.2.2 Criminaliteit in de adolescentie..........................................................................................................60
16.3 Relaties: familie en vrienden......................................................................................................................61
16.3.1 Familiebanden: veranderende relaties binnen het gezin...................................................................61
16.3.2 Relaties met leeftijdgenoten: het belang van ‘erbij horen’................................................................62
16.4 Verkering, seksueel gedrag en tienerzwangerschap..................................................................................63
16.4.1 Relaties in de 21ste eeuw.....................................................................................................................63
16.4.2 Seksuele activiteiten tijdens de adolescentie.....................................................................................63
16.4.3 Seksuele geaardheid en genderidentiteit...........................................................................................64
16.4.4 Tienerzwangerschappen.....................................................................................................................65
Overzicht..................................................................................................................................................... 66
8 stadia van Erikson...........................................................................................................................................66
Fasen Piaget.......................................................................................................................................................67
Eriksons stadia....................................................................................................................................................67
Gilligans drie stadia van de morele ontwikkeling van vrouwen en meisjes.......................................................68
Kohlbergs drie niveaus van moreel redeneren...................................................................................................69
Marcia’s vier categorieën van identiteitsontwikkeling in de adolescentie........................................................70
3
,Deel 1: De ontwikkeling van het kind
Hoofdstuk 1 inleiding in de ontwikkeling van het kind
1.1 Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
Het bestuderen van groei, verandering en stabiliteit kent in de ontwikkelingspsychologie
een wetenschappelijke benadering
Ontwikkelingspsychologie richt zich op de menselijke ontwikkeling
Ontwikkelingspsychologen houden zich niet alleen bezig met de manier waarop mensen
tijdens hun leven groeien en veranderen, maar ook met stabiliteit in het leven van
kinderen, adolescenten en volwassenen.
Onderzoek naar ontwikkeling van kinderen is te verdelen in grofweg vier centrale
thema’s:
o Fysieke ontwikkeling; kijkt naar de invloed van de hersenen, het zenuwstelsel, de
spieren, de zintuigen en de behoefte aan eten, drinken en slaap
o Cognitieve ontwikkeling; kijkt naar intellectuele vermogens, waaronder leren,
geheugen, probleemoplossing en intelligentie
o Sociaal-emotionele ontwikkeling; kijkt naar de sociale relaties en interacties met
anderen en naar het omgaan met emoties
o Persoonlijkheidsontwikkeling; kijkt naar de duurzame gedragingen en (karakter)
eigenschappen die de ene persoon van het andere onderscheiden
Focus op bijvoorbeeld indeling van klaslokalen, seksuele ontwikkeling, morele
ontwikkeling, trauma ontwikkeling
Leeftijdsgroepen en individuele verschillen
Globale onderverdeling leeftijdsgroepen, (Westerse) gemiddelden
o Prenatale periode (van conceptie tot geboorte)
o Babytijd (van geboorte tot twee jaar)
Wordt ook wel gesproken van dreumes
o Peuter- en kleutertijd (van twee tot zes jaar)
o Schooltijd (van zes tot twaalf jaar)
o Adolescentie (van twaalf tot twintig jaar)
Door seksuele rijpingsproces kan het begin erg verschillen
Specifiekere ontwikkelingsperioden: Puberteit, pre-puberteit, opkomende
volwassenheid,
Sociale constructie: het idee over de realiteit dat weliswaar breed geaccepteerd is, maar
afhangt van de maatschappij en de cultuur op een bepaald moment
1.1.2 Invloeden op ontwikkeling
Cohort: een groep mensen die rond dezelfde tijd op dezelfde plek zijn geboren
o Belangrijke sociaalhistorische gebeurtenissen hebben een bepaalde
gemeenschappelijke invloed. (Oorlogen, economische groei en crisis)
o Cohorteffecten: invloeden van cohorten op de ontwikkeling
Normatieve gebeurtenissen: gebeurtenissen die zich voor de meeste individuen binnen
een groep op dezelfde manier voltrekken.
Historisch bepaalde invloeden: omgevingsinvloeden en biologische invloeden die
verbonden zijn aan een specifiek historisch moment.
4
, Leeftijdsgebonden invloeden: biologische invloeden en omgevingsinvloeden die gelijk
zijn voor mensen in een bepaalde leeftijdsgroep, ongeacht waar of wanneer ze
opgroeien. (Bereiken van de puberteit bijv.)
Sociaal-culturele invloeden: zoals etnische afkomst, sociale klasse, lidmaatschap van een
subcultuur, etc.
Niet normatieve gebeurtenissen: specifieke gebeurtenissen die plaatsvinden in het leven
van een bepaald persoon, terwijl andere mensen hier niet mee te maken krijgen.
1.2 Kinderen: verleden, heden en toekomst
1.2.1 Vroege denkbeelden
Rond 1600 kregen kinderen een eigen status, miniatuurvolwassenen, de kindertijd werd
niet beschouwd als een stadium dat kwalitatief anders was dan de volwassenheid.
Babybiografieën: de eerste geschriften waarin kinderen methodisch werden bestudeerd.
Wetenschappers begonnen te discussiëren over de relatieve invloed van nature
(erfelijkheid) en nurture (omgevingsinvloeden)
Eind 18e/begin 19e eeuw: kinderen tegen uitbuiting beschermen, onderwijs algemeen
meer toegankelijker, meer bewustwording invloed kindertijd op volwassen leven.
1.2.2 De twintigste eeuw
Eerste helft 20e eeuw: ontstond een trend die een enorme invloed heeft gehad op ons
inzicht in kinderlijke ontwikkeling. Grootschalige onderzoeken werden gestart
Gemeenschappelijke doel van de wetenschappers: de aard van de groei, verandering en
stabiliteit tijdens de kindertijd en adolescentie op een wetenschappelijke manier
bestuderen.
1.2.3 Vraagstukken bij de thema’s van de ontwikkelingspsychologie
Voltrekt de ontwikkeling zich op een continue of discontinue manier
o Continue verandering: geleidelijke kwantitatieve ontwikkeling, waarbij prestaties
op een bepaald niveau voortvloeien uit die op de vorige niveaus (heeft te maken
met hoeveelheid)
Lengte, maar ook cognitieve ontwikkeling
o Discontinue verandering: ontwikkeling die in aparte stappen of stadia
plaatsvindt, en waarbij elk stadium gedrag oplevert dat kwalitatief anders is dan
gedrag in eerdere stadia (qua inhoud en hoedanigheid)
Kritieke en gevoelige perioden: de invloed van de omgeving
Kritieke periode: een specifieke tijdsspanne in de ontwikkeling waarin een bepaalde
gebeurtenis de grootste – en zelfs onomkeerbare – gevolgen heeft.
o Bepaalde soorten stimuli.
Plasticiteit: de mate waarin een zich ontwikkelend gedragspatroon of fysieke structuur
veranderbaar is. Kinderen kunnen latere ervaringen gebruiken om eerdere
achterstanden in te halen.
Gevoelige perioden: een afgebakende tijdsspanne, meestal vroeg in het leven, waarin
mensen extra gevoelig zijn voor bepaalde omgevingsinvloeden en sterk ontvankelijk zijn
voor het leren van specifieke vaardigheden.
5
, Verschil gevoelige- en kritieke perioden: bij kritieke perioden wordt aangenomen dat het
permanente en onomkeerbare gevolgen heeft wanneer een afgebakende tijdsspanne,
meestal vroeg in het leven, waarin mensen extra gevoelig zijn voor bepaalde
omgevingsinvloeden en sterk ontvankelijk zijn voor het leren van specifieke
vaardigheden.
Levensloop versus focus op specifieke perioden
Vroeger lag de focus op de babytijd en adolescentie, nu op de hele periode van de
conceptie tot en met de volwassenheid
o Intelligentie blijft trainbaar (veranderbaar) tot ver na onze adolescentie
o Ontwikkelingen van ouders hebben invloed op ontwikkeling kinderen
De relatieve invloed van nature en nurture op de ontwikkeling
Nature-nurturedebat: de discussie over de oorsprong van ons gedrag en onze
eigenschappen; in hoeverre komen deze voort uit onze aanleg en in hoeverre uit onze
opvoeding en leefomgeving?
o Nature: eigenschappen, vermogens en capaciteiten die mensen van hun ouders
erven
Maturatie: het proces van het zich geleidelijk ontvouwen van
voorbestemde genetische informatie
o Nurture: de omgevingsinvloeden die ons gedrag bepalen. Zowel biologische als
sociale factoren
Intelligentie: Belangrijk, discutabel vraagstuk
We zijn door onze genetische achtergrond geneigd tot bepaald gedrag, maar dat gedrag
vertonen we niet per se zonder passende omgeving.
Lastige vraag: In hoeverre is bepaald gedrag het gevolg van nature en in hoeverre van
nurture?
Biopsychosociale verklaring: verschillende biologische, psychische en sociale factoren
beïnvloeden elkaar wederzijds.
Belangrijkste vraagstukken in de ontwikkelingspsychologie samengevat
1. De vraag in hoeverre de ontwikkeling van kinderen continu is en in hoeverre
discontinu
2. De vraag of die ontwikkeling grotendeels wordt bepaald door kritieke of gevoelige
perioden
3. De vraag of men zich moet concentreren op bepaalde belangrijke perioden in de
menselijke ontwikkeling of juist op het hele leven
4. Het nature-nurturedebat, dat gaat over het relatieve belang van genetische
invloeden versus omgevingsinvloeden
1.2.4 De toekomst van de ontwikkelingspsychologie
Enkele te verwachten toekomsttrends zijn: groeiende specialisatie, meer samenwerking
tussen verschillende vakgebieden, meer aandacht voor diversiteitsvraagstukken en een
nog grotere invloed van de ontwikkelingspsychologie op maatschappelijke kwesties.
6
