Aanvankelijk en technisch lezen
Hoofdstuk 1; ‘Onderwijs in lezen’
1.1 Lezen in het leven
In de samenleving is leesvaardigheid heel erg belangrijk. Als analfabeet kan je
nauwelijks meekomen in de samenleving. Er zijn weinig beroepen waar je niet
hoeft te kunnen lezen. Ook in het dagelijks leven is leesvaardigheid erg
belangrijk. Het lezen is in onze maatschappij een functionele vaardigheid. In
Nederland zijn er toch nog honderdduizenden functionele analfabeten. Dit zijn
mensen die wel een beetje kunnen lezen, maar onvoldoende om zich in het
dagelijks leven te kunnen redden met lezen en schrijven. Bij deze mensen ligt het
vaak aan het proces van het lezen dat niet optimaal is verlopen.
Het betekent niet dat je lezen in het dagelijks leven eigen maakt, ook als is lezen
een functionele vaardigheid. De meeste kinderen leren lezen op school. Lezen is
de belangrijkste vaardigheid die op school wordt aangeleerd. Gemiddeld worden
er per week zo’n 110 minuten aan leesonderwijs besteed. In groep 3 is dit veel
meer. We maken een onderscheid tussen lezen als een ondersteunende
taalactiviteit en lezen als een functionele taalactiviteit. Lezen als een
ondersteunende taalactiviteit heeft als doelstelling de leesvaardigheid van
kinderen vergroten. Dit zijn traditionele leeslessen, het onderwijs in lezen. Lezen
als een functionele taalactiviteit heeft als doelstelling het toepassen van hun
leesvaardigheid. Dit gebeurt vooral tijdens het dagelijks leven, maar ook tijdens
rekenen of zaakvakken.
Als kinderen blijven zitten heeft dit vooral te maken met achterlopen in het lezen.
De kinderen die niet goed kunnen lezen aan het eind van groep 3 krijgen in groep
4 moeite met de verschillende vakken. Gemiddeld: In een klas met 30 kinderen
hebben er 4 moeite met lezen.
Lezen heeft nog een functie: Leesplezier. Het lezen van een leuk boek brengt
mensen leesplezier. Door te lezen ontspan je, verruim je je ervaringswereld en
neem je kennis van andermans meningen.
1.2 Lezen in de basisschool
In het basisonderwijs is lezen het belangrijkste vak. Lezen gebruik je namelijk ook
bij de andere vakken, bijvoorbeeld rekenen. Voor het leesonderwijs kunnen
verschillende termen gebruikt worden: niveaulezen, begrijpend lezen, stillezen,
aanvankelijk lezen, forum lezen etc. Deze termen hebben vooral betrekking op
het lezen als ondersteunende taalactiviteit. Lezen als functionele taalactiviteit
wordt aangeduid met de inhoud van een tekst, bijvoorbeeld de
wereldoriëntatievakken. Er zijn verschillende manieren waarop je met
taalonderwijs bezig kan zijn. Deze bespreken we in de volgende alinea’s.
Er zijn drie verschillende vormen van leesonderwijs afhankelijk van de
doelstelling. Dit zijn ook wel de domeinen van leesonderwijs.
1. Technisch lezen. Dit is de vaardigheid om geschreven taal om te zetten
in gesproken taal. Dit kan door het hardop verklanken van een tekst, maar
, ook door het innerlijk verklanken van een tekst beide gevallen is
decoderen. Het Nederlands heeft een alfabetisch schriftsysteem. Elke
spraakklank wordt weergegeven door één teken. Toch geeft dit bij lezen en
schrijven de nodige problemen.
Het eerste probleem heeft te maken met het herkennen van spraakklanken
in een woord. In onze taal worden geen spraakklanken weergegeven, maar
alleen spraakklanken die betekenisverschil tussen woorden kunnen
veroorzaken. Dit is het geval bij /b/oo/s/ en /b/o/s/. Deze
betekenisonderscheidende klanken noemen we fonemen. Het is voor
kinderen lastig om een foneem in een woord te herkennen. Ze schrijven
bijvoorbeeld dur in plaats van deur.
Een tweede probleem is dat er niet genoeg letters zijn om alle fonemen
weer te geven. Er zijn 36 fonemen en er zijn maar 26 letters waarvan er
maar 23 te gebruiken zijn. De q en de x duiden twee fonemen aan en de c
kan vervangen worden door de k of de s. Dit hebben we opgelost door
lettercombinaties te maken. Een letter of een lettercombinatie die een
foneem weergeeft, noemen we een grafeem. Kinderen die leren lezen
vinden het moeilijk om uit te maken welke letters samen één grafeem
vormen.
Een derde probleem is dat de koppeling tussen grafemen en fonemen niet
eenduidig is. Sommige fonemen kunnen door meer dan één grafeem
worden weergegeven en omgekeerd kan een bepaald grafeem verwijzen
naar twee verschillende fonemen. Om dit probleem te voorkomen bij
kinderen worden er als eerst klankzuivere woorden aangeleerd. Dit zijn
woorden waarin een foneem door het normale grafeem wordt
weergegeven: aap, noot, mies, maan, roos, vis, rik, lees, naam.
Als bij het technisch lezen de nadruk ligt op het op een natuurlijke manier
lezen van een tekst, spreken we van voordrachtslezen of expressief
lezen.
2. Begrijpend en studerend lezen. Dit is het achterhalen van een
betekenis van een tekst. Begrijpend lezen kan niet zonder technisch lezen.
Kinderen die veel moeite hebben met het lezen van een tekst komen niet
toe aan het begrijpend lezen. Technisch lezen is moeilijk los te koppelen
van begrijpend lezen. Voor het expressief lezen van een tekst is het
noodzakelijk dat je de tekst begrijpt. Studerend lezen gaat nog een stapje
verder. Hierbij moet de lezer ok de inhoud van een tekst kunnen
vastleggen. Dit kun je beschouwen als een toepassing van begrijpend
lezen, waarbij je gebruik maakt van studietechnieken, bijvoorbeeld
samenvatten. Deze vorm van lezen kom je vaak alleen tegen in de
bovenbouw van de basisschool.
3. Beleven lezen. Hier staat de emotionele betrokkenheid van de lezer
centraal. De lezer is in staat om zich in te leven in de personages uit een
verhaal, bepaalde emoties kan meevoelen en zich door
verhaalgebeurtenissen laat meevoeren. Dit heet ook wel
leesbevordering. Er bestaan geen aparte methodes voor
leesbevordering, maar er wordt wel aandacht aan besteed in methodes.
De tweede manier van leesonderwijs is het werken met fases. Er zijn drie fases
in het leesonderwijs:
1. Voorbereidend lezen. Dit zijn alle activiteiten waarbij de kinderen zelf
niet lezen, maar die wel op de een of andere manier de kinderen
, voorbereiden op het lezen. Dit kan zowel voorbereiding zijn op het
technisch, begrijpend en belevend lezen. Technisch lezen: rijmen,
begrijpend lezen: bespreken vertelplaat, belevend lezen: spannend
verhaal. Voorbereidend lezen is nodig voor de aanloop naar groep 3. In
plaats van voorbereidend lezen wordt vaak de term beginnende
geletterdheid gebruikt. Dit is de spontane belangstelling van kleuters
voor het geschreven woord.
2. Aanvankelijk lezen. Dit is het leesonderwijs waarin de kinderen de
foneem-grafeemkoppeling leren. Dit vindt meestal plaats in de eerste helft
van groep 3. Dit gebeurt meestal aan de hand van een leesmethode, zoals
veilig leren lezen.
3. Voortgezet lezen. Dit begint als de kinderen alle letters kennen. In deze
fase vindt technisch, begrijpend en belevend lezen plaats. Voor voorgezet
technisch lezen bestaan aparte methodes zoals Lekker lezen. Hier gaat het
vooral om het vergroten van het leestempo, het automatiseren van
leesstrategieën en het realiseren van een goede voordracht. De meeste
aandacht gaat uit naar het begrijpend lezen. Ook hiervoor wordt een
aparte methode gebruikt, bijvoorbeeld goed gelezen. Ook zijn er methodes
die aandacht besteden aan alle drie de vormen van lezen, zoals
Ondersteboven lezen.
De derde manier van leesonderwijs is de verschillende manieren van het
leesonderwijs. Dit zijn er twee:
1. Werkvormen. Bij technisch lezen kunnen veel verschillende werkvormen
toegepast worden. Er kan een tweedeling gemaakt worden: stillezen en
hardop lezen. Bij stillezen lezen de kinderen voor zichzelf een tekst. Dit
wordt soms gebruikt als voorbereiding op het hardop lezen. Door de
werkvorm stillezen toe te passen kan je makkelijk differentiëren. Je kunt zo
namelijk goed horen welke kinderen het nog moeilijk vinden; zij lezen soms
nog hardop. Daarom wordt het hardop lezen veel toegepast tijdens het
aanvankelijk lezen. Het stillezen is een vaardigheid die meer voorkomt dan
het hardop lezen, dus leg daar het accent op. Er moet wel wat aandacht
besteed worden aan het hardop lezen, want zo weet je op welk niveau de
kinderen zitten.
2. Groeperingsvormen. Lezen gebeurt vaak klassikaal of in groepen. Dit is
vooral zo bij het aanvankelijk lezen. Er zijn meer groeperingsvormen
mogelijk, bijvoorbeeld individueel lezen, in tweetallen of in kleine groepen
(vrij lezen, duolezen, groepslezen). Als de groepen zijn ingedeeld naar
leesniveau, noemen we het niveaulezen. Een bijzondere vorm van
individueel lezen is de leeskring. De kinderen zitten hierbij in een kring en
één kind leest een fragment uit een boek voor. Het kind heeft het boek zelf
uitgekozen en moet duidelijk maken wat er zo bijzonder is aan dat boek.
Een bijzondere vorm van groepslezen is forumlezen. Een groepje
kinderen leest aan de klas een tekst voor.
Er zijn verschillende opvattingen over hoe je technisch lezen zou moeten vorm
geven:
1. Ondersteunend of functioneel? Als je aanvankelijk lezen ziet als
ondersteunend, betekent het dat je aandacht besteed aan het leren van de
letters en het doen van veel oefeningen in het analyseren van woorden. Je
bent vooral bezig met de leestechniek. Je oefent veel leesstrategieën en
, traint kinderen in het herkennen van woorden. Als je aanvankelijk lezen
ziet als functioneel ben je vooral bezig met situaties waarin het voorlezen
van een tekst een functie heeft en voor de kinderen betekenisvol is,
bijvoorbeeld de leeskring.
2. Methodisch of niet-methodisch? Veel scholen gebruiken methodes. De
verschillen zijn niet zo groot. Het grootste verschil ligt in de vraag of je
kinderen ook letters moet aanbieden die nog niet eerder zijn behandeld
(basiswoorden of niet). De meeste scholen volgen ook een opbouw, waar
voorbijgegaan wordt aan de letters die sommige kinderen al kennen. Het
niet-methodische leesonderwijs wordt steeds populairder. Er wordt
aangesloten bij de natuurlijke leesontwikkeling van de kinderen. In dat
geval begin je met het leesonderwijs als het kind er klaar voor is. Dit heet
natuurlijk lezen of functioneel lezen. Toch kan er beter met methodes
gewerkt worden volgens de meeste leesdeskundigen.
3. Geïsoleerd of geïntegreerd? Bij het aanvankelijk lezen werd vooral de
nadruk gelegd op het aanleren van de leestechniek. Het werd dus
geïsoleerd aangeboden. Tegenwoordig zijn de methodes veel breder
geworden en wordt er meer aandacht besteed aan de verschillende
taalvaardigheden. Een voorbeeld is de methode ‘veilig leren lezen’. Deze
methode heeft ook leerlijnen voor schriftelijke taalontwikkeling, spelling,
begrijpend lezen, mondelinge taalontwikkeling en woordenschat. Ook
technisch lezen wordt vaak geïsoleerd aangeleerd. De nadruk ligt vooral op
het technisch lezen.
4. Sturend of kindvolgend? De start van het leesonderwijs wordt sterkt
gestuurd van buitenaf. In Nederland beginnen de kinderen vanaf 6 jaar met
aanvankelijk lezen. We beginnen op een vast tijdstip en de volgorde
waarop de kinderen de letters leren staat beschreven in de methode. Er
zijn ook opvattingen die meer kindvolgend zijn en starten met het
aanvankelijk lezen als de kinderen er klaar voor zijn. Dit kan je doen door
twee keer per jaar te beginnen met het leesonderwijs (augustus en januari)
of door zonder methode te werken. Dan kom je dicht in de buurt van het
functioneel aanvankelijk lezen.
1.3 Competenties voor leesonderwijs
Je kunt de methode nooit klakkeloos volgen. Je moet je lessen aanpassen aan de
kinderen en keuzes maken welke lesstof je aanbiedt. We bespreken een aantal
competenties voor leerkrachten in het basisonderwijs.
Algemene competenties voor de leerkracht in het basisonderwijs
Je brengt niet alleen kennis over aan de kinderen of het aanleren van
vaardigheden, maar je bent ook bezig met het gedrag van kinderen te
beïnvloeden. Je brengt bepaalde normen en waarden over. Je moet beschikken
over een groot repertoire van bekwaamheden en competenties om als leerkracht
te functioneren. De bekwaamheden voor een leerkracht basisonderwijs zijn
beschreven door de Stichting Beroepskwaliteit Leraren (SBL), Volgens SBL geeft
de term ‘bekwaamheid’ aan dat de leraar in staat is datgene uit te voeren wat
van hem verwacht mag worden. Dit omvat een geïntegreerd geheel van kennis,
inzicht, vaardigheden, motivatie, persoonlijke eigenschappen en
gedragsrepertoire. Dit stelt iemand in staat op een correcte manier te handelen
in een bepaalde situatie. In het werk van de leraar onderscheiden we
