Cultuur
In het dagelijks taalgebruik wordt het begrip cultuur vooral in twee betekenissen gebruikt: ‘’de
artistieke en intellectuele prestaties in de wereld van de kunsten, zoals muziek, beeldende
kunst, vormgeving literatuur’’ en ‘’een sociale constructie: hoe mensen binnen een sociaal
verband vorm en betekenis geven aan hun leefwereld.’’ In de komende samenvatting zal
worden ingezoomd op de tweede betekenis.
Wat is cultuur?
Cultuur is een abstract begrip, maar is aanwijsbaar in het dagelijks handelen. Culturele
betekenissen bestaan pas wanneer ze zichtbaar zijn in het doen en laten van mensen.
Waarneembaar is dat mensen geboren worden, opgroeien, leven en werken in allerlei
groepen, ook wel collectieven genoemd. Sommige van deze collectieven zijn niet zelf
gekozen, andere zijn wel naar eigen keuze. Binnen elk van deze collectieven bestaat een
min of meer voorgestructureerde sociale orde. Het (samen) leven en werken binnen zo’n
collectief verloopt op een bepaalde wijze, het is op een eigen manier georganiseerd. Om dit
samenleven en samenwerken op die bepaalde wijze mogelijk te maken, is en wordt binnen
elk collectief een cultuur voortgebracht. Cultuur is dus een kenmerk van een sociale groep,
van een collectief, en dus niet van een individu.
Samengevat is cultuur: de gemeenschappelijke wereld van betekenissen en gewoonten die
een bepaalde sociale groep kenmerkt.
Nationale cultuur en subcultuur
De mensen ontwikkelen een zekere gemeenschappelijke taal, kennis, gewoontes,
opvattingen en waardeoordelen over de werkelijkheid om hen heen. Elke sociale groep kent
zijn eigen cultuur, waardoor er evenveel culturen als collectieven zijn. Je kunt deze culturen
onderscheiden van een nationale cultuur en subculturen noemen. Zo’n subcultuur moet niet
onderschat worden, doordat deze veel invloed heeft op een persoon (wel meer dat de
nationale cultuur).
Meervoudige identiteit
De mens is een sociaal dier, waardoor het deel uitmaakt aan sociale verbanden. De mens
deelt in zijn leven uit van verschillende collectieven en hun culturen. Door dit lidmaatschap
van verschillende sociale verbanden en hun culturen en de identiteiten die mensen daaraan
ontlenen, kenmerkt eenieder zich door multicollectiviteit, multiculturaliteit en een
meervoudige identiteit.
Homogeniteit en heterogeniteit
Collectieven en daarmee hun culturen zijn onbegrensd. De homogeniteit van een collectief is
datgene wat de leden met elkaar delen en waarin ze zich onderscheiden van andere
collectieven. Heterogeen is het persoonlijk niveau van een individu wat diegene onderscheid
van de anderen. Kijkend naar het collectief kan gesteld worden dat deze zowel homogeen
als heterogeen is. De basis van een samenleving (de onderbouw) kenmerkt zich door
heterogeniteit en de bovenbouw door homogeniteit. De onderbouw bestaat uit vele
subcollectieven die een bepaalde cultuur hebben en de bovenbouw zorgt ervoor dat alles
georganiseerd en geregeld is (denk aan taal, wet- en regelgeving).
,Elementen van cultuur
Cultuur omvat volgens Hofstede vier elementen:
1. De taal die mensen hanteren binnen het collectief waarin ze verkeren. Denk hierbij
aan een bepaalde nationale taal, vakjargon, straattaal etc.
2. De kennis die mensen van de hen omringende wereld hebben en vergaren. Dit heeft
betrekking tot de kennis die de mensen al hebben en die ze vergaren.
3. De waarden en normen die mensen hanteren. Waarden zijn aannames van wat
mensen belangrijk, goed, mooi, gezond, passend en juist vinden. Normen zijn de
concrete richtlijnen voor het handelen.
4. De symbolen, rituelen en helden van een collectief.
Elk mens heeft de vier genoemde culturele elementen nodig om adequaat te functioneren
binnen een collectief.
Opbouw van een cultuur
Een cultuur is opgebouwd uit een waarneembare laag en een niet-waarneembare laag. Deze
kan de vergelijken met de ijsberg- of ui-metafoor. Wat waarneembaar is van een cultuur, zijn
cultuuruitingen zoals de taal, symbolen, helden, rituelen, gewoonten, ceremonies en andere
praktijken. De niet-waarneembare laag zijn de kernwaarden van een cultuur en haar mens-
en wereldbeelden. Bij de ui-metafoor bestaat de ui uit de kern, het midden en de buitenring.
De kern omvat de identiteit: waarden, overtuigingen etc. Het midden omvat de culturele
uitingen/ activiteiten: trouwen, eten, wonen, bezittingen, rituelen etc. De buitenring omvat
instituties: politiek, economie, gezondheidszorg en onderwijs.
De werking van cultuur
De werking van cultuur op verschillende manieren te duiden: als model van de werkelijkheid,
als model voor de werkelijkheid, als zingevend kader en als verbindend element. Cultuur als
model van de werkelijkheid betekent dat je een geheel van interpretatie meekrijgt waarmee
je je kunt oriënteren in allerlei situaties. Bij de culturele bril als model van de wekelijkheid
gaat het om kennis: de wereld van betekenissen. Cultuur als model van de werkelijkheid
bepaalt sterk hoe mensen de dingen waarnemen en interpreteren, ofwel er betekenis aan
toekennen. Anders gezegd: de menselijk waarneming en het handelen als gevolg van die
waarneming, zijn cultureel bepaald.
, Het model van cultuur als model voor de werkelijkheid is de normatieve kennis van normen
en waarden. Deze kennis is normatief1 omdat het instructies en aanwijzingen -waarden en
normen- geeft voor juist, adequaat en effectief handelen. Cultuur als feitelijke en normatieve
kennis van de werkelijkheid, heeft sterke invloed op het denken, voelen, doen en laten.
Cultuur als een model van en voor de werkelijkheid vervult de functies van
betekenisverlening en zingeving. Cultuur is daarmee een dragend en betekenisgevend
kader. Het helpt je de betekenis en zin van dingen te ontdekken en te weten hoe te
handelen. Kortom, cultuur als zingevend kader. Bij sommigen functioneert het zingevend
kader niet adequaat, denk hierbij aan immigranten.
Cultuur als normaliteit en verbindend element
Een belangrijke werking van cultuur is dat het mensen verbindt door het scheppen van
normaliteit. Dit betekent dat mensen bekend en vertrouwd raken met de verschillen en
tegenstrijdigheden die er binnen collectieven bestaan. Mensen kunnen vervolgens deze
verschillen en tegenstrijdigheden normaal gaan vinden en zich verbonden voelen met elkaar.
Enculturatie
Mensen verwerven cultuur door enculturatie en acculturatie. Enculturatie is een proces
waarbij cultuurkenmerken worden overgedragen van omgeving en/of samenleving tot
individu. Culturele kenmerken worden dus aangeleerd, dit gebeurt door impliciet (opdoen
door ervaringen etc.) en explicatie leren (op bv. school).
Acculturatie
Wanneer verschillende culturele groepen langdurig met elkaar in contact komen, ontstaan er
onherroepelijk processen van beïnvloeding. Dit proces wordt acculturatie genoemd. Het gaat
dus om het mengen van culturen en het overnemen van andermans cultuur. De grootste
veranderingen in cultuurpatronen treden meestal op bij groepen die in de minderheid zijn.
Tijdens het acculturatieproces staat het behouden versus overnemen centraal.
Acculturatiestrategieën
Behouden van eigen cultuur Verlies van eigen cultuur
Oriëntatie op de Integratie Assimilatie
samenleving
Geen oriëntatie op de Separatie Marginalisatie
samenleving
De dynamiek van cultuur
Door het voortdurende proces van enculturatie en acculturatie veranderen culturen in en
door het menselijk handelen. De mens als drager van culturen is product en producent van
culturen. Zo draagt elk mens bij aan de dynamiek2 van de cultuur van een sociale groep. Er
zijn drie factoren die de dynamiek van een cultuur bevorderen:
1. Interne spanningen binnen een cultureel model
2. Aanbod van verschillende alternatieve culturele modellen
3. Ontoereikendheid van een cultureel model
1
Maatgevend, bindend
2
De beweging
