Aantekeningen Rechtsfilosofie I
Week 1 – Toeleiding tot het boek
Hoorcollege
Wat is rechtsfilosofie? Als we het recht kunnen zien als een huis met verschillende kamers,
dan nemen we bij rechtsfilosofie een stap terug en kijken we naar het huis zelf. Wat is de aard van het
recht? Waar zijn we nou eigenlijk mee bezig? Recht gaat over goed en kwaad, net als moraal. We
zouden kunnen proberen per rechtsgebied in te delen op goed en kwaad. Als dat zou kunnen, dan
hebben we een probleem. Want als recht hetzelfde is als moraal, is alles dan goed en kwaad? We
zouden het mogelijk weer kunnen geven als dat moraal een cirkel is, waarbinnen het recht zich
bevind. Je zou dan kunnen stellen dat rechtsnormen morele normen zijn, maar dat er ook morele
normen zijn die geen recht zijn. Denk bijvoorbeeld aan beleefdheid, dit is een morele norm, maar
geen rechtsnorm. Buiten het morele zijn ook nog indifferente achaplora. Dat zijn acties waar geen
moreel oordeel aan verbonden is, denk bijvoorbeeld aan het drinken van een kopje koffie. Dit maakt
dat we drie cirkels classificaties krijgen:
- Rechtsnormen: rechtelijk af te dwingen normen
- Morele normen: sociaal af te dwingen normen
- Indifferente: niet af te dwingen, geen goed en kwaad
Maar wat maakt dan dat we er voor kiezen om bepaalde normen, rechtsnormen maken? Dit
ligt er mogelijk in dat wij deze normen zo belangrijk vinden, dat we vinden dat de staat ze moet
waarborgen. Dus:
- Rechtsnormen zijn de belangrijkste morele normen
En deze verschillende gebieden normen kunnen we koppelen aan bepaalde sancties:
- Rechtsnormen: statelijk sanctiestelsel
o Denk aan: geldelijke boetes, gevangenisstraffen
- Morele normen: sociale sancties
o Denk aan: uitsluiten, bekritiseren, uitlachen etc.
- Indifferentia aochaplora: geen sancties
Nu we deze gebieden hebben geclassificeerd kunnen we een vervolgvraag stellen, want wat hier een
norm is, is niet overal een norm. Zo kan het zijn dat recht:
- Over de tijd veranderd
- Tussen landen verschillen
En dat maakt dat bepaalde normen kunnen verplaatsen tussen de verschillende classificaties,
denk bijvoorbeeld aan drugsgebruik wat eerst een rechsnorm is, vervolgens een morele norm en
vervolgens indifferent kan zijn. Maar denk bijvoorbeeld ook aan vlees eten, dit was eerst indifferent
en bevindt zich nu onder de morele normen. En zo kunnen bepaalde gedragingen bewegen tussen de
verschillende classificaties. Dus we zien dat recht en moraal veranderen, ze zijn veranderlijk.
Gezien deze veranderlijkheid, moeten we ons afvragen of moraal iets echt is? Bestaan goed en kwaad
dan wel echt. Is iets wel echt goed of kwaad, in de tijdloze zin. Want goed en kwaad verschilt over
,tijd en per plaats. Is recht en moraal dan pure willekeur of zijn er ook beginselen van goed en kwaad,
die wel die vastheid hebben. Beginselen die gevonden worden in de werkelijkheid, net zoals
natuurwetenschappelijke wetten. In de rechtsfilosofie is deze discussie een belangrijk thema tussen
het rechtsrelativisme (recht verschilt over tijd en plek) en het universalisme (recht is een geldend
principe).
We gaan nu even van deze problematiek af en gaan kijken naar beginselen die bepalend zijn
voor wat wij als goed en fout ervaren. Welke beginselen zijn dat? De beginselen van gelijkheid en
democratie. Fundamentele beginselen van ons recht en ons moraal. En daarbij vooral de vraag over
waarom we in bepaalde gevallen wel gelijkheid nastreven en bij andere gevallen niet. Een van de
grondleggers over gelijkheid en democratie is Tocqueville met zijn boek ‘Over de democratie in
Amerika’. Dan kun je de vraag stellen waarom we geen recentere bron zouden gebruiken, een terechte
vraag. Maar de filosofie is niet zoals bijvoorbeeld de natuurwetenschap. Het is geen vooruitgaand
proces. Literatuur, filosofie en recht zijn niet beter door de tijd. Het zijn geen betere opvattingen, het
zijn verschillende opvattingen. Deze schrijvers zijn in deze zin net als tijdsgenoten, Tocqueville is nog
net zo relevant als in zijn eigen tijd.
Tocqueville kwam uit een tijd waarin gelijkheid en democratie geen normen waren, maar
hiërarchie en monarchie. Tocqueville groeit echter op in een tijd van de Franse revolutie. Dus thuis
hoort hij het verhaal over goed en kwaad en op straat hoort hij het andere. En doordat hij in deze
twee bubbels leefde, kon hij een beter begrip opbrengen voor beide werelden en het verschil
tussenbeide. Voor ons zijn gelijkheid en democratie zo ingebakken dat het moeilijk is om daar goed
en kritisch over na te denken. Als je eerste reactie op een begrip is: ‘Hoera!’ dan kun je daar niet
kritisch over na denken. Tocqueville heeft het constant over het verschil tussenbeide. Om duidelijk te
maken wat Tocqueville bezielt nemen we een korte omweg over een archeologische vondst:
- De mens zoals wij het kennen loopt al zeker 200.000 jaar rond op de aarde. Tot 5.000 jaar
geleden leefden wij een nomadisch bestaan, als jagers en verzamelaars met maximaal 150
man. Er was geen gevangenis, juridisch apparaat en arbeidsverdeling. Deze mens werd
vroeger de primitieve mens genoemd (waar het nu de paleotieve mens wordt genoemd). Maar,
dan veranderd er wat, wat wij de neolithische revolutie noemen. Dit zorgt er voor dat wij
dorpen krijgen, waardoor we arbeidsverdelingen krijgen. We krijgen dat luxe mogelijk wordt
en mensen specialiseren zich daarin. Je krijgt grotere samenlevingen en daarmee ook steden.
En deze steden moeten verdedigd worden door middel van legers. Je krijgt een staat en
belastingen en dus ook schrift en literatuur. Samenlevingen worden complexer. Dit zorgt voor
een scheiding tussen twee soorten traditionele samenleving:
o Traditionele samenleving: samenlevingen zoals 200.000 en 5.000 jaar geleden
(paleolitisch) en sinds 5000 jaar geleden (neolitisch)
o Complexe samenleving: samenlevingen sinds 200 jaar
Deze laatste is wat de laatste 200-300 jaar in het westen dominant is geweest.
- En deze complexe samenlevingen lijken veel op elkaar. Deze volgen allen het algemeen
menselijk patroon (AMP). Deze complexe samenlevingen zien we vooral in het westen en
dan vooral in Europa en Amerika.
- De andere traditionele samenlevingen blijven nog lang onbeïnvloedt door de complexe
samenleving. Pas sinds de 20e eeuw worden traditionele dorpen beïnvloedt door de complexe
samenlevingen. En dit heeft alles te maken met de digitalisering van samenlevingen.
Nu weer terug naar Tocqueville, wat doet hij? Hij vergelijkt de traditionele samenlevingen
met de complexe samenlevingen. Tocqueville vergelijkt daarbij aristocratische samenlevingen met
democratische samenlevingen. Zo vergelijkt homohiërachicus (hiërarchische mens) met de homo-
equalis (gelijke mens). Kort gezegd Tocqueville doet iets wat heel belangrijk is; hij reikt ons een
instrument om samenlevingen te vergelijken. Dat werkt twee kanten op:
, - Het maakt dat het westen makkelijker kan kijken naar traditionele samenlevingen en hoe deze
werken zonder vooroordelen.
- Het maakt dat traditionele samenlevingen meer begrip krijgen voor complexe samenleving.
o Zie ook het boek: ‘Tocqueville in Arabia’
Nu is vergelijken een ding, iets anders is een oordeel vellen. Wat er al snel gebeurd is dat men
vanuit het ene kamp, het andere kamp zwart maakt. Maar Tocqueville overstijgt deze oordeelvelling
compleet en probeert geen kant te kiezen, toch stelt hij: ‘In mijn hart prefereer ik de aristocratie,
maar met mijn hoofd kies ik de democratie’. Hij stelt dat de aristocratie veel goede kanten heeft, maar
dat deze ook veel nadelen heeft. Hij stelt dat het daarom van belang is om te leren van de aristocratie
bij het opbouwen van de democratie; zodat ze niet ontaard in een of andere vorm van tirannie (zie
volgende week). Wat zo belangrijk is aan Tocqueville is dat hij geen partizaan is en dus niet een stand
neemt.
Van belang is dat Tocqueville de namen aristocratie en democratie niet alleen gebruikt als
aanduiding voor het staatsbestel, maar hij ziet het ook als een vorm van samenleving. Ter voorbeeld,
vroeger was binnen de universiteit de professor zeer hoog, gevolgd door de werknemers en onderaan
de promovendus. Maar vandaag de dag is deze sociale orde gedemocratiseerd en staan de
verschillende lagen veel dichter bij elkaar. Daarnaast kan de aanduiding van aristocratie en
democratie ook worden gebruikt voor het type persoon:
- Aristocratische mens: belangrijke hiërarchische verhouding tussen mensen
- Democratische mens: geen verschil tussen mensen, men stapt op elkaar af.
Tussen verschillende niveaus: psychologisch, sociologisch en staatkundig niveau.
Dan een laatste punt, waarom heet het boek ‘Over de democratie in Amerika’? Het gaat in
zekere zin niet over Amerika, maar het gaat over de nieuwe moderne samenleving. Tocqueville stelde
dat hij in Amerika meer zag dan alleen Amerika, niet alleen een staatsbestel, maar ook een type
mens. En in Tocqueville’s tijd is nog niet elk land democratisch en egalitair. Maar Amerika bij uitstek
wel en daarom kijkt hij naar Amerika, niet om de democratie te leren kennen, maar om de toekomst te
leren kennen.
Boek - pp. 19-32
In de afgelopen 700 jaar hebben veel verschillende aspecten in de samenleving gewerkt
richting gelijkheid. De adel raakt zijn macht beetje bij beetje kwijt. Op het slagveld wordt men
gelijker. Protestantisme stelt dat iedereen gelijk is. De ontdekking van Amerika.
Nu het onontkoombaar is dat de democratie zal toenemen is ons de plicht opgelegd een
nieuwe politieke wetenschap voor een geheel nieuwe wereld te realiseren: ‘De democratie
onderrichten, waar mogelijk haar overtuigingen nieuw leven inblazen, haar zeden zuiveren, haar
bewegingen regelen, haar gebrek aan ervaring geleidelijk vervangen door ware belangen, haar
staatsbestel aanpassen aan tijd en plaats, het wijzigen naargelang de omstandigheden en de mensen:
dat is vandaag de eerste plicht die is opgelegd aan hen die de samenleving leiden’ (p. 23) In
Tocquevilles Frankrijk is dit niet het geval. De democratie heeft zich zonder de wetten, ideeën, zeden
en gewoontes ontwikkelt, wat leidt tot de tirannieke samenleving zoals dat net na de Franse revolutie
speelt.
Zo komt de Franse samenleving over de revolutie heen in een samenleving in brokstukken.
Nog niet wetende hoe zij deze weer zal opbouwen. Met vrijheid of gelijkheid als speerpunt. Daarom
keert Tocqueville naar Amerika (p. 29), het land dat de grenzen van de democratie heeft bereikt. En
dus reflecteert Tocqueville op Amerika: ‘ik erken dat ik in Amerika meer dan Amerika heb gezien; ik
