Filosofie en geschiedenis van de natuurwetenschappen
3e jaar FAR, P4 Samenvatting hoorcolleges + oefenvragen ’21-‘22
College 1: Introductie en Inleiding ‘Wat is wetenschap?’
Het common sense-beeld van de wetenschap:
Wetenschappelijke kennis is objectief
De (unieke) wetenschappelijke methode is de manier om kennis over de
wereld te verkrijgen.
Wetenschap is waardevrij
In wetenschap spelen externe invloeden (politiek, financiële belangen of
reputatie) geen rol alles draait om empirische bewijs.
Wetenschappers zijn op zoek naar de waarheid.
Dit beeld wordt bedreigd door sloppy science.
De opkomst van de ‘slodderwetenschap’: veel wetenschap is ‘sloppy science’.
Dit betekent dat slordig of zelfs gefraudeerd onderzoek als basis voor tal van
publicaties worden gebruikt. Het bedreigt de betrouwbaarheid van de hedendaagse
wetenschap. De common sense beeld wordt op deze manier onderuitgehaald. Een
voorbeeld hiervan is de affaire Stapel (hoogleraar psychologie).
Publicatiebias: mislukte experimenten worden niet gepubliceerd.
Gebrek aan herhaling van onderzoek (en dus géén controle)
Statistische incompetentie en desinteresse
Geen of nauwelijks besef van wetenschapsethiek
Claim: ‘wetenschappelijke kennis is objectief.’
Voorwaarde: mits er sprake is van heldere begripsvorming.
Aanwezigheid van vaagheid en meerduidigheid van alledaagse naar
wetenschappelijke taal. Voorbeeld: ‘de thee is te heet’ is te abstract. ‘De thee
is 93,8 graden Celsius’ is wetenschap. Idealiter is er sprake van helderheid en
eenduidigheid. Kortom, heldere begripsvorming is van belang.
Begrippen moeten ‘operationeel’ zijn: gespecificeerd en meetbaar idealiter
is het vrij van persoonlijke opvattingen/ cultureel bepaalde waarden.
In het begrip van ‘intelligentie’ zit een component van culturele waarde verpakt. Het
statement: ‘mannen zijn intelligenter dan vrouwen’ werd in de 19 e eeuw sneller
aangenomen als ‘waarheid’, aangezien de vrouw nauwelijks meetelde in de
maatschappij. Vandaag de dag gaan we meer uit van gelijkheid, waardoor de stelling
als meer discutabel wordt aangenomen.
IQ-testen doen de volgende vragen oprijzen:
- Kan wetenschappelijke kennis ‘objectief’ zijn?
- Moet je hoe dan ook streven naar ‘objectiviteit’?
Conclusie:
➢ Het bestaan van sloppy science geeft aanleiding om kritisch te kijken naar
wetenschappelijk onderzoek.
➢ Eerste gedachte: sloppy science uitbannen en ervoor zorgen dat het common
sense beeld weer ‘werkelijkheid wordt’.
➢ Als dat lukt, betekent dit dan dat wetenschap toch ‘objectief’ is?
1
,‘Objectiviteit’ kan ook wanneer er helemaal geen sprake is van sloppy science
problematisch zijn.
Vragen tijdens het college:
1. Als wetenschap niet objectief is, is het dan meer dan een mening?
Nee, in het geheel niet. Wetenschappers denken veel scherper na over wat
een rechtvaardigde conclusie is dan personen met ‘zomaar een mening’. We
wegen vooraannames, studie-op-zet en biases op elkaar af. Daarnaast
controleren we elkaar.
2. Als wetenschap feilbaar is, wanneer kun je dan spreken over ‘betrouwbare
resultaten’?
We controleren elkaar, waardoor we ervoor zorgen dat de wetenschap zo
betrouwbaar mogelijk is.
Het common sense beeld voldoet wellicht niet helemaal.
De kloonaffaire: twee artikelen over stamcelonderzoek waren gepubliceerd. Hierbij
bleek er echter sprake te zijn van fraude etc. waardoor de artikelen werden
teruggetrokken. Indien er co-auteurs bij betrokken zijn, kun je verwachten dat dit de
betrouwbaarheid bevordert (interne controle + corrigerende bewijsvoering). Niemand
van de co-auteurs trok aan de bel.
Evaluatie van de kloonaffaire – waarom ‘trok niemand aan de bel?’ - vanuit
verschillende invalshoeken:
Sociaal maatschappelijke of culturele invalshoek
o Politieke opvattingen stamcelonderzoek
o Autoritair georganiseerde Oosterse cultuur.
Ethische invalhoek:
o De onafhankelijkheid van wetenschappelijk onderzoek.
Wetenschapsfilosofische invalshoek:
o Processen van verificatie en falsificatie
o Reputatie van wetenschappers
o Peer review en andere controle-mechanismen betrouwbaar?
Rol van persoonlijke opvattingen/aangehangen
waarden/levensbeschouwelijke visie.
Klopt het common sense-beeld van de wetenschap? Deze vraag wordt onderzocht
gedurende deze cursus vanuit 4 perspectieven.
Wetenschapsfilosofie: Onder welke voorwaarden wordt wetenschappelijke
kennis geaccepteerd?
Wetenschapsgeschiedenis: Welk antwoord ‘geeft’ de geschiedenis op de
vraag ‘Wat is (farmaceutische) wetenschap?
Wetenschap en mensbeeld: Zijn mensen te beschouwen als ‘organismen’, als
assemblages van cellen, weefsels, organen?
Ethiek: Hoe behoren wetenschappers te werk gaan? Mag alles wat kan?
Wat is wetenschap?
2
,In plaats van je te verdiepen in nog meer concrete kennis van vakgebieden uit de
farmaceutische wetenschappen, ga je in deze cursus denken over het verschijnsel
‘wetenschap’:
Wat betekent precies een ‘wetenschappelijk’ onderbouwde stelling?
Wat is het verschil tussen ‘echte’ wetenschap en pseudowetenschap?
Wie bepaalt dat verschil?
Waarom heeft wetenschappelijke kennis zo’n hoge status?
Onderzoek naar wetenschappelijk onderzoek hoe kun je dit soort onderzoek
überhaupt uitvoeren?
- Niet via wetenschappelijk onderzoek probleem van circulariteit. Vraag: ‘Wat
is wetenschap?’ – Claim: ‘Dit is wetenschap’ – opgevolgd door verschillende
claims van hetgeen dat mensen als wetenschap achten, zonder dat mensen
daar een beter beeld van krijgen.
- Via historisch perspectief
- Via ‘filosofische reflectie’: ‘Wat bedoel je precies?’ en ‘Klopt het wel?’. Denk
aan Socrates (‘vader van de filosofie’).
Definitie wetenschap: Filosofische en historische reflectie op de vooronderstellingen,
de levensbeschouwelijke achtergrond, de doelstellingen, de ethische consequenties
en het effect van (farmaceutische) wetenschap.
Belangrijkste stromingen van wetenschapsfilosofie: in rood de hoorcolleges waarin
dit verder wordt behandeld.
- Standaardbeeld van wetenschap (h6): heeft wat weg van het common sense
beeld van de wetenschap. Belangrijkste opvattingen: (1) wetenschappelijke
kennis is objectief, (2) naast wetenschappelijke kennis zijn er geen andere
vormen van kennis, en (3) rol van verificatie/confirmatie.
- Karl Popper (h7): (1) zeer kritisch/negatief over de mogelijkheid van objectieve
kennis, (2) zeer kritisch/negatief over de waarde van verificatie/confirmatie, en
(3) in plaats van verificatie komt falsificatie (‘van bevestiging naar
weerlegging’).
- Thomas Kuhn (h8): Een wetenschappelijke theorie is het resultaat van:
empirische gegevens, theorievorming, subjectieve en objectieve criteria,
‘psychologische factoren en ‘sociale’ factoren Paradigmatheorie.
- Sociologie van wetenschappelijke kennis (h9): (1) ‘feiten’ als het resultaat van
een onderhandelingsproces en (2) ‘sociale factoren’ (machtsverhoudingen
binnen de wetenschap) zijn doorslaggevend bij de acceptatie van
wetenschappelijke kennis. Voorbeeld: de kloonaffaire.
- De Actor-netwerk theorie van Latour (h10): (1) de verwevenheid van
wetenschap, technologie, economie, politiek en maatschappij en (2) de
acceptatie van wetenschappelijke kennis is een kwestie van een ‘heterogeen
netwerk’ van theorieën, apparaten, statistiek, wetenschappers, ondersteunend
personeel, politieke richtlijnen, economische omstandigheden en vooral veel
geld.
- Knowledge Filter (h11): De strijd over ‘Hoe ziet ‘de’ wetenschappelijke
methode eruit?’ is achterhaald en overbodig. In de loop van de rijd worden
onjuiste hypothesen en theorieën geëlimineerd. Voorbeeld: intelligentie
onderzoek.
3
, Kernvraag van de wetenschapsgeschiedenis: Welk antwoord ‘geeft’ de geschiedenis
op de vraag ‘Wat is wetenschap?’. De te bespreken thema’s zijn:
- Hoofdlijnen van de geschiedenis van de farmaceutische wetenschappen.
- Intellectueel eigendom
- Bloei en neergang van de farmaceutische wetenschappen in de 20 e eeuw?
- Dubieuze vormen van onderzoek.
Thema’s met betrekking tot mensbeeld en wetenschap:
- Het lichaam-geest probleem (h12)
- Reductionisme en emergentie (h13)
- Verliefdheid als hersenprobleem (Swaab) ‘wij zijn ons brein’
- Het raadsel van placebo’s (Ravesloot en Keizer).
Mensbeeld: gedachten over wat een mens in essentie is. Voorbeeld ‘achterliggend
mensbeeld:
Psychotherapie mens is ‘sociaal-historisch’ wezen.
Farmaceutische wetenschappen mens is een ‘organisme’.
Robert Merton (1942) en de ongeschreven regels van de wetenschappelijke
gemeenschap (hebben betrekking op onderzoeksethiek):
Communism: de resultaten van wetenschappelijk onderzoek moeten
openbaar toegankelijk zijn.
Universalism: de beoordeling van wetenschappelijke kennis is onafhankelijk
van ras, geslacht, sociale positie, nationaliteit, religieuze identiteit
Disinterestedness: de persoonlijke opvattingen en gevoelens van de
onderzoeken mogen geen invloed uitoefenen op de resultaten (eigenbelang).
Organized scepticism: in de wetenschap is systematisch wantrouwen ten
opzichte van elk resultaat geboden.
College 2: Intellectueel eigendom & de aard van wetenschappelijke
ontdekkingen
Met wetenschappelijke ontdekkingen kun je naamsbekendheid (reputatie) winnen en
ze spelen een belangrijke rol in het beloningssysteem. Intellectuele eigendom is
essentieel voor het beloningssysteem van de wetenschappelijke wereld.
Belangrijkste soort “kapitaal” voor een wetenschapper
Reputaties én carrières hangen ervan af
Tevens kan dit ook problematisch zijn; Ontdekkingen worden vaak aangevochten
door anderen en er is géén patentsysteem voor puur intellectuele goederen.
Voorbeeld: ontdekking HIV (gecompliceerde casus)
Het immuunsysteem wordt sterk aangetast door HIV, wat een retrovirus is (> 30
miljoen al getroffen door dit virus). Het heeft een rol in kanker (in het bijzonder
leukemie).
- Mei 1983: team Luc Montagnier, Pasteur instituut Parijs, isoleert retrovirus
(LAV) verkregen uit aidspatiënt.
- Mei 1984: team van Robert Gallo, NCI Maryland, toont aan dat retrovirus
(HTLV-III) oorzaak is van AIDS.
- Beiden claimen ontdekking Hiv-virus dat AIDS veroorzaakt, hevig
prioriteitsconflict gepaard met rechtszaken.
- 1987: regeling mmv presidenten Frankrijk en VS
4
