Samenvatting: Een kennismaking met de middeleeuwse wereld
H1 De vroege middeleeuwen I
In de vijfde eeuw waren er in West-Europa grootschalige veranderingen. Germaanse veroveraars
namen het West-Romeinse rijk over. Op politiek en cultureel gebied raakte antieke, christelijke en
Germaanse elementen met elkaar versmolten. Sociaaleconomische structuren bleven overeind.
Volksverhuizingen en val van het West-Romeinse rijk
Na de dood van keizer Theodosius I de Grote (395), die in 380 het christendom tot enige toegelaten
godsdienst had verklaard, was het Romeinse rijk voorgoed in twee verdeeld, elk met eigen keizer.
Oosten bestond tot 1453. West-Romeinse rijk ging al ten onder in de loop van de vijfde eeuw door
volksverhuizingen. Er woonden Germaanse stammen aan de noordgrens (Rijn en Donau). Sommige
stammen woonden binnen het rijk. Germaanse boeren mochten land ontginnen in de grensstreek.
Germanen werden ook in de Romeinse legioenen opgenomen. Legers begonnen vooral uit
Germanen te bestaan.
Germanen namen veel over van de Romeinen; krijgstechnieken en het christendom (de goten deden
dat). Er was veel handel tussen hen.
Er waren veel Germaanse invallen. Volksverhuizingen kwamen er vooral door de Hunnen uit Azië.
Veel Germanen gingen zich vestigen in het Romeinse rijk. Hunnen dreven de Germanen voor zich uit.
In 375 kregen de Visgoten toestemming hun intrek te nemen op de Balkan, aan de Romeinse zijde
van de Donau met als status foederati (bondgenoten). Zij kwamen al snel in opstand
In 410 werd Rome geplunderd. In 418 vestigden zij zich in Aquitanië.
Vandalen, Sueven en Alemannen.
Staken in 406 de Rijn over, gevolg door de Bourgondiërs.
Alemannen en Bourgondiërs onderwierpen Oostelijk Gallië.
Vandalen en Sueven bezetten Iberisch schiereiland.
De Visgoten maakten zich meester van het gebied van de Vandalen. Namen de Romeinse provincies
in. In 455 plunderden zij Rome. Het keizerlijke hof was verplaatst naar Ravenna. Hun koning was
Genserik.
De Hunnen vielen in 450 Gallië binnen, onder aanvoerder Attila. In 452 liepen zij Italië onder de voet.
Paus Leo wist door persoonlijk onderhoud met Attila de plundering van Rome te voorkomen. Toen
Attila doodging in 456 viel de macht van de hunnen uiteen. Germaanse en Hunse legerleiders
maakten de dienst uit, stelden nog wel keizers aan.
In 476 greep generaal Odoakar de macht, en kwamen er geen nieuwe keizers meer. Formeel eind van
West-Romeinse rijk.
Gebied tussen Somme en Rijn werd beheerst door Salische Franken, met als hoofdstad Doornik.
Koning was Childerik. Zijn zoon Clovis versloeg in 486 het leger van Syagrius (gouverneur Midden-
Gallië) en bezette het gebied tot aan de Loire. Hij had het grootste gebied van Gallië in handen.
De Ostrogoten
Vanaf 453 maakten zij het Oost Romeinse rijk onveilig. Keizer Zeno bedacht een
afleidingsmanoeuvre. Hij gaf de Ostrogotische koning Theodorik de opdracht Italië te herstellen.
Rond 490 veroverde hij Italië op Odoakar. Theodorik stierf in 526. Keizer Justinianus werd verzocht
het land te bevrijden van de Ostrogoten. Romeinse gezag werd hersteld. Ze versloegen in 522 de
laatste Ostrogotische koning.
,Leed was nog niet gedaan voor Italië. Tussen 568 en 572 veroverden ariaanse Longobarden grote
delen van het noorden en midden van het schiereiland.
Brittannië
De Brits Keltische bevolking werd langzaam verdreven naar het westen door de Germaanse
stammen. De Britten wisten zich te handhaven in Wales, Cornwall en westelijk Schotland, waar zij
christelijke vorstendommen vestigden. In de zesde eeuw week een grote groep Britten uit naar west
Gallië. Ging Bretagne heten, spreken ze nog Keltisch.
De naam volksverhuizing is misleidend. Germaanse stammen waren niet hechte etnische culturele
eenheden. Het waren coalities van clans. De Romeinen gaven hun een naam.
Kerkvaders, pausen en monniken
Het West-Romeinse rijk bracht grootste christelijke denkers voort, deze noemen we kerkvaders
vanwege hun blijvende invloed. Zij legden de katholieke leer vast. Zij verbonden de klassieke literaire
en filosofische erfenis met het geloof.
De belangrijkste drie Latijnse vaders zijn:
- Ambrosius (340-397)
- Bisschop van Milaan Hieronymus (345-420), stelde nieuwe Latijnse Bijbelvertaling (Vulgaat).
- Augustinus (354-430) Bisschop van Hippo in Noord-Afrika, meest invloedrijke van allen. Bekende
werken: Confessiones en De civitates Dei. Hij was voor een scheiding van kerk en staat. Het lot van de
kerk zou niet aan die van het Romeinse rijk zijn verbonden.
Vierde grote kerkvader is Gregorius I de Grote (590-604).
Hij zag zichzelf als Oost-Romeinse gezagdrager. Was niet voor de scheiding.
Vanaf de 4e eeuw hadden keizers zich beschouwd als hoeders van de christelijke samenleving en dus
ook van de kerk. In de 6e eeuw braken hier discussies over uit. Pausen werden afgezet door de keizer.
Gregorius was de keizer trouw. Hij liet de keizer toe wat betreft kerkelijk gezag. Hijzelf ging zich ook
bemoeien met staatszaken.
Gregorius was ooit prefect van Rome geweest, hij nam na de Longobardische invallen de verdediging
van Rome op zich. Het hele openbare leven kwam in pauselijke handen terecht. (zorg, onderwijs,
rechtspraak). Hij legde zo de basis voor de pauselijke staat.
Hij nam het initiatief tot de bekering van het overwegend heidense Engeland vanaf 597.
Gregoriaanse muziek vernoemd naar hem.
Aan het begin van de middeleeuwen werd ook de grondslag gelegd voor het westerse
monnikendom. Vooral in de vierde eeuw, toen dreigde de kerk speelbal te worden van de politiek.
Halverwege de vierde eeuw kwam het cenobitisme op: in plaats ven een solitair bestaan te leiden
gingen monniken in groepsverband leven.
Stichter klooster West Europa: Martinus van Tours en Cassianus.
In Ierland waren plattelandskloosters.
Het westerse monnikendom is bepaald door Benedictus van Nursia, gestorven in 560. Hij stichtte de
Monte Cassino, het moederklooster.
De regel van Benedictus is afgestemd op de versteviging van de eigen wil en verlangens.
Nederigheid, kuisheid en gehoorzaamheid zijn de belangrijkste idealen.
Vanaf de vroegste tijd werden ook nonnenkloosters opgericht. Waren dun bezaaid. Dubbelkloosters
(man – vrouw) kwam amper voor.
, Het Merovingische rijk
Het Frankische rijk van de Merovingen (naam koninklijk geslacht) week in drie opzichten af van de
andere Germaanse rijken.
1: De Franken waren niet verhuisd, ze bleven langs de rijn en maas wonen, vanaf hier breidde ze hun
macht uit. In hun stamland waren zij in de meerderheid. Goten, Longobarden en Vandalen vormden
in de door hen beheerste gebieden maar een kleine 5% van de bevolking. Dat is dus een verschil.
Alleen voor Engeland gold dat de meeste bewoners tot dezelfde stammen behoorden als hun
koningen. Franken en Angelsaksen wisten als enige hun taal door te voeren.
2: De Franken breidde hun macht niet alleen naar het zuiden uit, maar ook naar het oosten dat nooit
onder Romeins bestuur had gestaan.
In deze gebieden waren de Franken geen barbaren, zij kwamen alleen het christendom en de
Romeinse beschaving brengen.
3: Clovis was de eerste Germaanse koning die zich tot het katholicisme bekeerde. Alle andere
Germaanse vorsten waren heidenen, ofwel arianen. Er ontstond zo wel een godsdienstige kloof
tussen de overheerser en de geromaniseerde bevolking. De doop van Clovis maakte toenadering
tussen Franken en Gallo-Romeinen mogelijk.
De voornaamste families uit beide bevolkingsgroepen waren tegen 700 toto één rijks aristocratie
versmolten. Zij leverden bisschoppen, beambten en legeraanvoerders. Clovis voorzag hen dan van
land. De immuniteit (het land mocht niet betreden worden door de koning om functies uit te
oefenen) werd hiervan gegarandeerd.
Het is een wonder dat het Frankische rijk niet ten onder is gegaan. Na het overlijden van de koning
werd het land over zijn erfgenamen verdeeld (ook afwijkend van andere Germanen). Elk van zijn vier
zoons kreeg een deel van het rijk. Na de dood van drie broers, heerste Clotharius I over het rijk alleen
(558 tot 561). Hierna kwam een nieuwe verdeling.
Austratsië (het oude stamland)
Neustrië (het door Clovis op syagrius veroverde gebied)
Aquitanië en Bourgondië.
Dagobert (629-639) was de laatste koning die met succes over het hele rijk regeerde. Na zijn dood
ging Aquitanië zijn eigen weg en viel Bourgondië uiteen in kleine gezag kringen.
In Austrasië en Neustrië trokken hofmeiers (beheerders van het koninklijke huis in het Frankische
rijk) de macht naar zich toe.
Onbedoeld gevolg erfelijkheid koning: erfopvolger minderjarig? Dan kon de koning het regentschap
uitvoeren.
Pepijn I van Landen, hofmeier van Dagobert, geldt als stamvader van de Pippiniden aka Karolingen.
Zijn kleinzoon Pepijn II van Herstal noemde zich vorst van de Franken. Hij veroverde Utrecht en liet
Willibrord tot aartsbisschop benoemen. Zijn zoon Karel Martel, slaagde erin de Friezen te
onderwerpen.
Hij beloonde zijn krijgers met kerkelijk land. Zijn Zoon Pepijn III de Korte ging op zelfde voet door,
maar bereikte in 743 een compromis met de kerk; de begunstigden mochten het land in
vruchtgebruik houden, maar erkenden het kerkelijke eigendom en droegen daarvoor belasting af.
Belangrijkste wapenfeit van Karel Martel is het terugdringen van de Arabieren (slag bij Poitiers 732).
Volgelingen van Mohammed hadden het Arbische schiereiland in handen. In 711 stak een Arabisch-
Berbers leger over naar Spanje en verpletterde de Visgoten. Alleen Asturië bleef in christelijke
