beginselen democratische rechtsstaat
DEEL I
1 - het onderwerp van het staats- en bestuursrecht
In Nederland bestaat de staat uit organen, die beschikkingen (beslissing voor een
individueelgeval)enalgemeenverbindendevoorschriftenmaakt.Omervoortezorgendat
de staat niet te veel macht heeft, zijn er controlemechanismen en
bevoegdheidsverdelingen.
Derechtsordeishetgeheelvanhetgeldend/positiefrecht.Ingedeeldinhetprivaatrecht
en publiekrecht. Die kunnen worden onderscheiden in een formeel en materieel deel,
waarbij het materieel deel de inhoudelijke normen bevat en het formeel deel de
procedurele normen. Het privaatrecht houdt zich bezig met burgers onderling, het
strafrecht komt van pas wanneer een onrechtmatige daad plaatsvindt en moet worden
gestraft, en het staats- en bestuursrecht neemt plaats tussen overheidsinstanties
tegenover burgers of overheidsinstanties onderling.
De overheid pleegt feitelijke handelingen (een weg aanleggen) en rechtshandelingen;
handelingen die een verandering in het recht tot gevolg heeft. Het publiekrechtelijk
handelen gebeurt door middel van algemeen eenzijdig bindende besluiten - zonder
stemmingmoetiederzichhieraanhouden.Zijbeheersendusrechtspositiesendatmoet
goed worden gecontroleerd. Echter werkt het ook niet om iedereen te betrekken in
besluitvorming. Er moet worden verzekerd dat de wetten aanvaardbaar zijn, dit is een
normatieve opvatting wat betreft redelijkheid.
,2 - historische ontwikkeling
We spreken over een staat als er een soevereine, hoogste macht isovereenvolkineen
bepaald gebied. De democratische rechtsstaat diewijnuinNederlandhebbenisermet
een langdurig proces gekomen.
In de middeleeuwen gold de theocratische theorie:devorstismachtigenregeertinde
naam van god. Hijstaatbovendewetenkandezenooitschenden.Hiertegenoverstond
devisiedateenvorstkleinebeperkingenhad;vanuithetnatuurrecht.Uiteindelijkwaser
hetverschiltussendelegitiemevorstdiehetalgemeenbelangdiendeenhetnatuurrecht
volgde, en de tiran die onrechtmatig zijn eigen belang diende. Wel had hij vaak hulp
nodig, dus werd het feodalisme ingeschakeld; een leensysteem waarbijeenleenheeren
leenmanwederzijdserechtenenplichtenhadden.AanhankelijkwasdeRoomsKatholieke
kerk en zijn paus ook erg machtig, na de investituurstrijd wilden steeds meer vorsten
externevolkenrechtelijkesoevereiniteit.
In de 16e eeuw verwerven vorsten ook interne soevereiniteit: door de hervorming en
godsdienstoorlogenkondenvorstenzichontwikkelentotdehoogstemacht.Welbleefhet
onrustigendeenigeoplossingleekdemachtvandevorstvergroten.Hijmoetdanniette
veel rekening moeten houden met externe macht maar eigen, nieuw recht kunnen
creeeren.Ditwordthetpositiefrecht,nietgefocustopgodsdienstelijkeeenheidbehouden
maar op het scheppen van (religieuze) vrede.
In Frankrijk uit dit in de 17e eeuw met Lodewijk XIV, die het droit divin instelde:
terugkerendopdetheocratischevisie.Omdathijzijnmachtviagodheeftverkregenstaat
hij boven ieder. Een tegenhanger van deze visie wordt ontwikkeld: bevolking en vorst
hebben rechten en plichten tegenover elkaar. Als een vorst zich niet aan zijn
verplichtingenhoudt,danmagerverzetwordengepleegdomdathijzichgedraagtalseen
tiran. Bevolking wordt ingedeeld in standen, de Staten Generaal mag verzet plegen.
Voornamelijk de adel speelt hierin een rol.
Verzet wordt uiteindelijk nog meer gerechtvaardigd als wordt gekeken naarmensenals
gelijke individuen met vrijheidsrechten. De staat iseenoverkoepelendeinstantiediede
individuele vrijheidssfeer met wetgeving beschermtenconflictenvoorkomt.Ditkomtin
eensociaalcontract:burgersstaaneendeelvanhunvrijheidafendestaatzorgtervoor
,dat hun overige vrijheid wordt behouden. Als devorstditnietdoet,hoevenburgerszich
niet meer aan hun gehoorzaamheidsplicht te houden.
klassiek-liberale rechtsstaat
Dit wordt het begin van de klassieke-liberale rechtsstaat - belangrijkst is dat de
individuele vrijheid wordt beschermd. 4 principes zorgen ervoor dat dit zo blijft
legaliteitsbeginsel
Destaatperkteendeelvandevrijhedenvanburgersin-datmoetberustenopwettelijke
grondslag. Dit is het legaliteitsbeginsel, de wet moet duidelijk zijn en beperkingen
moeten worden vastgelegd (positivering).
machtsverdeling
Omwettenenregelstebepalenentoetepassen,moetereenobjectieveinstantiezijndie
bovendebevolkingstaatenallesonpartijdigtoepast.Ditisdestaat.Omtezorgendatdie
objectief blijft en niet te machtig wordt, is er een scheiding der machten waarbij
wetgeving,bestuurenrechtspraakverdeeldwordenoververschillendeorganendieelkaar
in balans houden: de triaspolitica.Hierbijisdeuitvoerendemachtnietalleenwettelijk
gebonden aannegatievebegrenzingen, maar ook aanpositievebevoegdheden.
grondrechten
Om het individu te beschermen, zijn er klassieke grondrechten die de vrijheden van
individuenvastleggen,ensocialegrondrechtenomplichtenvandestaatnaardeburgers
te definiëren. De rol van de staat is een dienende, diealleenhandeltvanuitzijndoelde
individuele vrijheid te beschermen. Het is een levensbeschouwelijk-neutralestaatmet
een non-identificatiebeginsel: hij verbindt zichzelf niet met een religieofideologie.Hij
heeft enkel een pragmatisch oogpunt omvredeenordetebehoudenofbewerkstelligen.
Het vrijheidsrecht vormt het uitgangspunt, de beperking de uitzondering - die vereist
rechtvaardiging.
rechterlijke controle
Onafhankelijke rechters controleren inachtneming van het legaliteitsbeginsel en de
grondrechten. Dit is een belangrijk deel van de scheiding der machten.
, democratische rechtsstaat
Voor er in 1919 officieeleendemocratischerechtsstaatwas,moestenereenpaardingen
veranderen. Allereerst werd de rol van de koning teruggebracht - ministeriële
verantwoordelijkheid en de vertrouwensregel werd ingediend. Vervolgens werd
uiteindelijk het algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht ingevoerd in 1919.
sociale rechtsstaat
Toen kwam er een nieuwe kwestie op: wat betekenen fundamentele rechten alsergeen
minimumvoorwaarden zijn wat betreft levenskwaliteit? De overheid werd actiever, om
beschermende maatregelen te nemen. Nu is er sprake van de sociale rechtsstaat: de
overheid houdtnietalleenrekeningmetrechtenvandeburger,maarprobeertookactief
zijn positie te verbeteren. Dit werd gedaan met sociale grondrechten, die vanaf 1983
werden toegevoegd aan de grondwet.
conflicten in de democratische rechtsstaat
Alhoewel de democratische rechtsstaat een succesvolle regeringsvorm is, komt hij ook
met problemen. Omdat besluiten democratisch worden genomen, spelen minderheden
vaak toch geen grote rol -iseendemocratischbesluitgelijkaaneenjuistbesluit?Door
democratie kunnen besluiten worden genomendiefundamentelewaarden,vrijhedenen
zelfs de democratie zelf kunnen ondermijnen (denk aan Hitler).
Omditsoortbesluitentevoorkomenzouertocheenabsolutewaardemoetenzijn,maar
dan kunnen we niet meer spreken van een democratie. Een democratische rechtsstaat
moet zich niet identificeren met een absolute ideologie, maar uit gaanvaneenrelatief
waarheidsbegrip.
Democratie kan bovendien niet overal werken: het werkt voornamelijk als ideaal en is
geen oplossing voor landen met constitutionele problemen. In die landen zal het
makkelijker zijn om eerstvooreenrechtsstatelijksysteemtezorgen,die socialeonrust
voorkomt.Verdervindensommigeculturendatdedemocratischerechtsstaathunmorele
uitgangspunten onderdoet.
De voornaamste conflicten zijn dus de spanningen tussendemocratie/rechtsstaat,en
meerderheidsbesluitvorming /minderhedenbescherming. Ook ishetlastigeenbalanste
