Samenvatting Veerkrachtig
Bestuur
Voorbij neoliberale drift en populistische kramp
Willem Trommel
Hoofdstuk 1 – Proloog, op drift en verkrampt
1.1 Pathologie
In de Westerse wereld is een ‘drift’ in de wijze waarop politieke en bestuurlijke instituties zich
hebben overgeleverd aan de politieke economie van het neoliberalisme. Dit heeft een heersziek, op
economisch resultaat gericht bestuur opgeleverd. Ook wel ‘gulzig bestuur’.
Neoliberale drift richt zich op omvorming van de natiestaat tot een soort economische onderneming
op mondiaal economisch speelveld. Deze drift roept een tegenreactie op van een snel groeiend,
verkrampt populisme. De verkramping zit in de miskenning van de ‘vreemde ander’ als potentiële
gesprekspartner of lotgenoot.
1.2 Op de sofa
Vanwaar de malaise?
Het bestaande neoliberalisme is een gemankeerd soort liberalisme. Naties werden ondernemingen
en burgers consumenten. Neoliberaal beleid richtte zich op het gulzig omvormen van de bevolking
tot doelmatig ‘human capital’: fit, gezond en productief. De belofte was dat dit de oude wereld met
haar verzorgingsstaten zou kunnen redden. Deze drift resulteerde in een nieuwe kramp: een
uitgeputte samenleving, moe van de prestatiedruk, angstig voor het verdwijnen van solidaire
verbanden.
Wat zijn precies de pijnpunten?
Globale gebeurtenissen als klimaat, armoede, veiligheid, hebben grote impact op lokale
vraagstukken, waarbij de impact weer varieert tussen lokaliteiten: Afrika is geen Europe, Amsterdam
is geen Groningen.
Wat valt eraan te doen?
Magnum opus van Castells is hierbij inspiratiebron: De nieuwe verbindingstechnieken van deze tijd
vergroten enerzijds de mogelijkheid van verkramping en conflict, anderzijds bieden ze uitzicht op het
ontstaan van deels nog ongekende vormen van gemeenschap die zich van grens noch staat iets
aantrekken. Dit soort gemeenschappen kunnen op globaal-lokale assen vormgeven aan een nieuw
soort politiek en jurisdictie (crafting communities).
1.3 Veerkracht
Veerkracht in een sociaal systeem gaat om het vermogen adequaat te reageren op een externe
verstoring, schok of crisis. Het systeem overleeft en komt er sterker uit.
Dynamische continuïteit: handhaving en aanpassing gaan hand in hand. Kernmechanisme is bouncing
back.
Veerkracht is nodig als verlies aan de orde is. Niet in een kramp of drift schieten, maar verlies
aanvaarden en leven hervatten.
Veerkracht kan worden geleerd en verbeterd en de voorhoede daarbij wordt gevormd door de
nieuwe glokale gemeenschappen op zoek naar verbindingen.
, Hoofdstuk 2 – Neoliberale drift
2.2 Paard van Troje
Neoliberalisme is stap voor stap onderdeel gaan uitmaken van het sociaaldemocratische
gedachtengoed. In paarse coalities werkte ‘links’ samen met ‘rechts’. De sociaaldemocraten hadden
een ‘derde weg’ voor ogen, die een nieuw soort interventionisme moest gaan ontwikkelen, gericht
op het toerusten van zelfredzame burgers.
De derde weg bleek een route die makkelijk afboog naar het neoliberalisme.
2.3 Neoliberalisering
Het liberalisme van de 19e eeuw is een anti-overheidsfilosofie’. Er zijn ‘natuurlijk gegeven vrijheden’.
Overheden beperken zich tot het bewaken en garanderen daarvan. Depressies en crises brachten
onrust in dit systeem, inclusief een felle richtingenstrijd die in augustus 1938 leidde tot een
vijfdaagse bijeenkomst, het ‘Walter Lippmann Colloquium. De basisformuleringen van het
neoliberalisme zien hier het licht. Deels werd gesproken over stimuleren van liberalisme. Een ander
geluid was dat het klassieke liberalisme op verkeerde veronderstellingen berustte en grondige
herijking nodig had. Lippmann: er is een neoliberale, activistische politiek nodig die zorgdraagt voor
de juiste marktcondities. Consistent en met het belang van volledige concurrentie.
Ordo-liberalen onderstrepen dat het kapitalisme afhankelijk is van historisch gegroeide institutionele
ordeningen en patronen. Zo’n ordening is beter als het individuele vrijheid garandeert, vrije
concurrentie mogelijk maakt en toeziet op naleving van regels. De uitgebreide politieke agenda
wordt liberaal interventionisme genoemd.
Neoliberalisme is een radicalisering van ordo-liberale ideeën. Hoofdpunten:
- Actief interventionisme, gericht op creëren van de juiste condities voor een
vrijemarkteconomie: volledige competitie
- Eerst economische ordenings- en reguleringspolitiek, later worden deze taken ook aan de
markt overgelaten
- Interventionisme richt zich op instituties die zich buiten de markt bevinden, idealiter ook
onder marktwerking
- Maatschappelijke verbanden zijn object van politieke interventie met doel sociale relaties te
vormen tot marktrelaties, inclusief het op eigenbelang gerichte menstype.
Na opbouw na oorlog en haperende politiek in jaren ‘80 kregen de neoliberalen de ruimte.
2.4 Sociale ontbinding in drievoud
2.4.1 Broederschap?
‘De wereld als markt en strijd’, boektitel van Michel Houellebecq (1994). Hierin wordt de neoliberale
wereld verkend en gehekeld. Hoofdpersoon raakt in isolement.
Ayn Rand (1957) ziet ‘egoïsme als een deugd’: wie iets voor een ander doet zonder dat in rekening te
brengen, begeeft zich in een moeras van afhankelijkheidsrelaties. Alleen gezonde wedijver tussen
wezens creëert een vitale, eerlijke en welvarende samenleving.
Margaret Thatcher: ‘There is no such thing as society’, normatief bedoeld: we zouden teveel op
gemeenschapsverbanden leunen, terwijl we behoefte hebben aan assertieve individuen.
Dit laat een politieke afkeer van afhankelijkheid zien, terwijl samenlevingen zijn gebouwd op
wederzijdse afhankelijkheden.
Zelfredzaamheid werd in ‘de derde weg’ een beleidsnorm. Broederschap kreeg een andere
betekenis: het moest erop toezien dat medeburgers zich als autonome, verantwoordelijke burgers
zouden gedragen. Een beweging van bescherming naar sociale investering.
