Inleiding in de psychische
gezondheidszorg H5
Ervaring heeft iedereen, maar ervaringsdeskundigheid is iets bijzonders en dat geldt ook voor
(ex)cliënten of -patiënten die als ervaringswerker actief zijn.
5.1 Bronnen van kennen en kunnen
In de psychische gezondheidszorg wordt tegenwoordig onderscheid gemaakt in drie kennisbronnen:
1. Beroepsmatige kennis 2. Wetenschappelijke kennis 3. Ervaringskennis.
In de eerste plaats is er als vanouds de kennis van de beroepsbeoefenaren of professionals
die vanuit een specifieke discipline in deze sector diagnoses stellen, behandelingen uitvoeren,
begeleidende taken verrichten of allerlei andere vormen van ondersteuning bieden aan de patiënten
of cliënten. Een register biedt de garantie dat de beroepsbeoefenaar inderdaad het recht heeft om dit
vak uit te oefenen (BIG-registratie). Een belangrijke voorwaarde is dat kennis en kunde regelmatig
worden bijgespijkerd en zo mogelijk ook getoetst.
In de tweede plaats is er wetenschappelijke kennis. Daarvan maken beroepsbeoefenaren
uiteraard driftig gebruik, maar als kennisbron heeft het een aparte positie. Dit heeft ermee te maken
dat wetenschappelijke kennis tot stand komt door gebruik te maken van specifieke methoden voor
onderzoek en hypothesevorming, die lang niet door alle beroepsbeoefenaren voldoende worden
beheerst. Het onderzoek richt zich op kwantitatieve en kwalitatieve gegevens en de voorkeur is er
vaak op gericht om daarin een combinatie te vinden. Er zijn wel degelijk ook overeenkomsten tussen
beroepsbeoefenaren en wetenschappers. De belangrijkste is dat zowel beroepsbeoefenaren als
wetenschappers hypothesen ontwikkelen over hoe problemen bij specifieke groepen mensen zijn
ontstaan, hoe een stoornis in elkaar steekt en zich ontwikkelt, en wat het gevolg zal zijn als bepaalde
handelingen worden uitgevoerd.
De derde kennisbron is wellicht zo oud als de mensheid maar wordt tegenwoordig expliciet
benoemd en benut. Het betreft de ervaring van de patiënten of cliënten en/of hun naasten.
Momenteel wordt de ervaring die zij hebben opgedaan in hun dagelijks leven en in de ontvangen zorg
– en de kennis die beroepsbeoefenaren en wetenschappers hebben voortgebracht. Ervaring is, samen
met goede hypothesen in concepten, het begin van alle kennis. Hierbij komt dat professionals zelf ook
psychische problemen of stoornissen kunnen hebben of in hun directe omgeving kunnen hebben
meegemaakt, en hetzelfde geldt uiteraard voor wetenschappers. In zoverre zijn de scheidingslijnen
dun.
5.2 Professionele kennis
Professionele kennis betreft een systematische bundeling van de theoretische en vooral praktische
kennis en kunde die nodig is om binnen een bepaald domein specifieke doelen te bereiken. Een
psychiater kijkt anders naar een persoon met schizofrenie dan een psycholoog, verpleegkundige of
sociaal werker. Het idee van professionele kennis in de zin van vakmanschap is al heel oud. Ook de
organisatie van de beroepsopleiding en reglementen met betrekking tot de instandhouding van het
vak hebben een lange voorgeschiedenis. Een belangrijk voorbeeld is uiteraard het gildesysteem, zoals
dat in de middeleeuwen is ontstaan en waar we nu nog allerlei restanten van zien. In gilden werd het
leren georganiseerd doordat gezellen onder leiding van de meester jarenlang werden ingeleid in het
vak, totdat ze, na een proef, de bevoegdheid kregen om zich als meester zelfstandig te vestigen.
, 5.2.1 Leren in de praktijk
Tegenwoordig is praktijkleren, het leren door iets al doende onder de knie te krijgen, nog steeds van
ultiem belang, maar aan de diverse vakken is zoveel theoretische kennis gekoppeld dat het niet
mogelijk is om die kennis over te dragen in de praktijk. Daarom zijn initiële opleidingen noodzakelijk,
die dan wel vaak weer de inbreng vanuit en het contact met de praktijk missen. Praktijkervaring is
een absolute voorwaarde om jezelf te kunnen ontwikkelen in je omgang met anderen, gezond of niet.
Tegenwoorden hebben alle beroepen een formeel vastgelegd profiel waarin wordt omschreven wat
de (basis)competenties zijn waaraan alle beroepsgenoten moeten voldoen. In opleidingen is
supervisie, waarin de student onder leiding van een supervisor leert naar zichzelf te kijken een
verplicht onderdeel voor zorgverlenende beroepen.
5.3 Wetenschappelijke kennis
Wetenschappelijke kennis onderscheidt zich van andere vormen van kennis doordat gebruik wordt
gemaakt van specifieke methoden om kennis te vergaren, waardoor andere onderzoekers tot
vergelijkbare resultaten zouden moeten komen wanneer zij dezelfde methoden toepassen bij een
zelfde onderzoeksobject. Wetenschappelijke kennis komt op zo’n manier tot stand dat deze losstaat
van de onderzoeker die de kennis heeft vergaard. Onderzoek kan prospectief zijn, wanneer een groep
patiënten vanaf nu gevolgd wordt en men vervolgens nagaat wat het effect is van een bepaalde
behandeling op hun welzijn of het patroon van de symptomen. Retrospectief komt ook voor, wanneer
wordt nagegaan hoe het komt dat een groep patiënten vooruit is gegaan en een vergelijkbare groep
niet. Men kijkt dan naar de verschillen in de behandeling die deze patiënten hebben ontvangen.
Kennis die voortkomt uit prospectief onderzoek heeft een hogere status dan kennis verkregen uit
retrospectief onderzoek. Kennis hebben over de mechanismen betekent dat je processen kunt
verklaren. Mechanismen hebben betrekking op hoe iets werkt in een systeem. Belangrijk bij het
onderzoek naar mechanismen is om ook goed te kijken naar de omstandigheden of determinanten
waarbinnen een mechanisme optreedt.
Door gebruik te maken van filosofische kennis lukt het vaak beter om precisie te bereiken in de
conceptualisering van (onderdelen van) de werkelijkheid waar de wetenschappers zich op richten.
Andere belangrijke begrippen of concepten in de wetenschap zijn voorspellen, verklaren, zoeken naar
waarheid, verifiëren (zoeken naar bewijs voor bepaalde wetenschappelijke uitspraken) en falsifiëren
(proberen bepaalde wetenschappelijke uitspraken te weerleggen).
5.3.1 Wetenschappelijke paradigma’s (geheel van theorieën, filosofische uitgangspunten en waarden)
Het is beter om te spreken over een bepaald paradigma dat het werk van de onderzoekers enig
houvast geeft, maar waarbij de vraag of de uitspraken inderdaad de ‘waarheid’ bevatten niet of
nauwelijks met enige stelligheid kan worden beantwoord. De geldigheid van een paradigma is slechts
voorlopig. Het is belangrijk dat er een bepaald paradigma heerst. Hierdoor kan veel onderzoek tot
stand komen. Doorbraken, die een verschuiving van een paradigma daadwerkelijk toestaan, komen
maar weinig voor en zijn zelden het product van individuen.
5.3.2 Medisch onderzoek
Een probleem bij het onderzoek naar mensen in de geneeskunde is dat experimenten slechts onder
zeer stringente voorwaarden mogelijk zijn. Voor onderzoeken met medicijnen wordt allereerst
gebruikgemaakt van diermodellen, zoals ratten en muizen. Een ander probleem waar de psychiatrie,
de klinische psychologie en vergelijkbare disciplines mee worstelen, is het gegeven dat alle mensen
van elkaar, tenminste subtiel, verschillen en dat ze allemaal een unieke levensgeschiedenis hebben.
5.4 Ervaringskennis en -deskundigheid
