Samenvatting Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
HOOFDSTUK 4: ANGST
4.1 Beschrijving van het probleemgebied en de diagnostische criteria
Angststoornissen zijn internaliserende stoornissen. Vooral het kind zelf heeft er last van en
‘lijdt vaak in stilte’. Ze zijn bijna net zo persistent als gedragsstoornissen of ADHD en zonder
behandeling kunnen deze klachten uitmonden in een ernstige depressie (vaker bij meisjes
en adolescentie). Grote overlap angststoornissen ouders en kinderen. De meeste kinderen
hebben daarnaast nog één of meer angststoornissen.
Angst is een gezonde, stimulerende rol (voorkomt roekeloosheid etc.). Het wordt pas een
probleem als het verlammend werkt en het dagelijks functioneren verstoord. Het is een
fysiologische reactie op uitwendig gevaar en kent drie componenten:
1. Psychologisch, cognitief: in de vorm van een gevoel van angst, vrees of zorg of in
de vorm van een gedachte (vb. idee om dood te gaan, controle te verliezen). Het kan
ook gaan om zich te sterk inleven in anderen/te weinig egocentrisme, constant bezig
zijn met zelfreflectie, veel te weinig assertiviteit, situaties vermijden, permanent op de
hoede zijn, overaanpassing, overontwikkeld moreel denken. Angstige kinderen
hebben veel zelfkritiek, overschatten eisen omgeving, ervaren overal stress.
2. Motorisch: bijvoorbeeld trillingen, hyperactiviteit, overreageren of juist wegkruipen,
fysiologische reactie van een bedreigend organisme op uitwendig gevaar.
3. Fysiologisch: bijv. een verhoogde hartslag, versneld ademen of transpireren.
Positief bij angst is dat er ook sprake is van gerichte aandacht waardoor de persoon in staat
is (in combinatie met hyperactiviteit, versnelde hartslag) actie te ondernemen tegen gevaar.
Algemene mechanismen bij angst in de normale ontwikkeling: een gevoel van alarm, dat
leidt tot reacties als vechten, vluchten, gillen, huilen of juist verstijven.
Verwachtingsangst: op grond van aanleg (te zien tweede helft eerste jaar) kan de ene
persoon bij onbekende situaties verstijfd raken door die verwachtingsangst, terwijl een ander
onderzoekend, nieuwsgierig reageert.
Veel normale angsten die bij een specifieke ontwikkelingsfase horen:
0,5 - 2 jaar: bang voor vreemden en verlating door ouderfiguur
2 - 4 jaar: bang voor dieren
4 - 6 jaar: angst voor beschadiging lichamelijke integriteit (kappers, dokters)
6 jaar: gewetensangst bij conflict tussen verlangens en normen.
6 - 12 jaar: angst voor negatieve beoordeling door leeftijdsgenoten, falen bij prestatie en
voor reële nare gebeurtenissen.
12-18 jaar: angst voor negatieve beoordeling door het andere geslacht, extensieel gevaar
(oorlog, milieuramp) en voor ziekte.
Meestal: verdwijnen deze angst en blijft er een restje bestaan. Maar als deze blijven bestaan
kunnen ze uitgroeien tot angststoornissen. Niet afvragen waar de angst vandaan komt maar
wáárom het niet is overgegaan. Meestal in de schoolleeftijd voor het eerst vastgesteld. Door
de nieuwe opgaven waarvoor het kind zich gesteld ziet, wordt de angststoornis zichtbaar.
Angstige jongeren ervaren problemen in hun ‘denken, doen en voelen’:
, Het denken: negatief, laag zelfbeeld. Niet soepel in het bedenken van oplossingen door
de angst en ongunstige verwachtingen sociale capaciteiten.
Het doen: kunnen geen initiatief nemen tot sociale interacties. Neiging zich regelmatig uit
het groepsgebeuren terug te trekken/ sociale interacties te vermijden. Veel in zichzelf
gekeerd, weinig actief. Soms handelen ze dwangmatig, clownesk, zenuwachtig gedrag
en lichamelijke reactie. Gedragen zich subassertief.
Het voelen: onzeker, weinig zelfvertrouwen, minderwaardigheidsgevoelens, snel
ontmoedigd en accepteren niet eigen mogelijkheden. Nooit echt uitbundig, rem op hun
uitingen, moeite zich te uiten via muziek etc. Sociale angst vaak lichamelijk (blozen)
4.1.1 Kenmerken van verschillende typen angststoornissen
Specifieke angststoornissen zijn:
1. De gegeneraliseerde angststoornis (GAS) of piekerstoornis:
2. Separatieangst, scheidingsangst
3. Sociale fobie, sociale angststoornis
4. Specifieke, enkelvoudige fobie
5. Dwangstoornis/obsessieve-compulsieve stoornis (OCS)
6. Paniekstoornis
7. Selectief mutisme (electief mutisme)
8. Posttraumatische stressstoornis
Beschrijving:
1. De gegeneraliseerde angststoornis (GAS) of piekerstoornis:
Van jongs af aan voortdurend nerveus, gespannen en angstig.
Systeem gevaarsignalen overactief: zien overal gevaar, zorgen zonder aanleiding,
zijn onzeker zonder reden terwijl biologisch systeem wel gevaar signaleert.
Tobben over alles, besluiteloos en vertonen uitstelgedrag.
Eén van de meest voorkomende stoornissen (5% volwassenen).
Paniekgevoelens, vermijdingsreacties (64%) en depressieve klachten (33%)
Aanwijzingen genetische factoren maar individuspecifieke ervaringen spelen grote rol
Andere kenmerken: onvermogen tot ontspannen, vermoeidheid, spierspanning,
slaapstoornissen, concentratieproblemen en irritatie.
Kinderen: twijfelzucht en gevoelens van afwijzing. Doen sterk beroep op omgeving
voor geruststelling en compensatie. Grootste probleem: omgaan eigen agressie
(voortdurend bezig met de vraag of ze niet fout zijn geweest). Ze maken zich over
vrijwel alles zorgen, perfectionistisch. Vaak zeer conformisch (overaanpassers).
Chronische angst kan ook psychomatische klachten geven (buikpijn etc.) die dan zo
erg op de voorgrond staan dat de angst niet meer herkend wordt).
Verschijningsvormen op school: sociale angst, separatieangst, angst bepaalde taken,
faalangst, angst zich te uiten, optreedangst, algehele angst school. Dit uit zich door
weigeren iets te doen.
Volgens DMT-IV-TR zijn de diagnostische criteria voor een GAS die ook de overmatige
angststoornis van de kinderleeftijd omvat:
, a. Bezorgd piekeren en buitensporig bang zijn voor en zorg over verschillende
gebeurtenissen, gedurende het grootste deel van de tijd (minstens 6 maanden).
b. Het moeilijk vinden de zorg de baas te blijven (vermijding, rituele handelingen).
c. De angst en zorg geassocieerd met ten minste van drie van de volgende zes
symptomen: rusteloosheid, snel oververmoeid, moeite concentreren, prikkelbaar,
gespannen spieren, slaapstoornissen.
d. Het onderwerp van de angst heeft niet te maken met een as-I-stoornis (klinische
stoornissen), gaat niet over een paniekaanval, of om zich in het openbaar opgelaten
te voelen (sociale fobie), om dik te zijn of om een ernstige ziekte te hebben. De angst
en zorg komen niet uitsluitend voor als onderdeel PTSS.
e. De angst, zorg of lichamelijke symptomen veroorzaken beduidend klinisch lijden of
significante belemmering bij het sociaal functioneren.
f. Er is geen direct verband met gebruik drugs, medicatie of lichamelijke ziekte.
De angst mag geen deel uitmaken van een andere psychische stoornis (psychose,
pervasieve ontwikkelingsstoornis of stemmingsstoornis). De GAS komt bij ouderen meer
voor dan bij kinderen, zij hebben ook meer symptomen. Self-consiousness (centraal): het
zich van zichzelf bewust zijn. Angst niet gekoppeld aan specifieke situatie en geruststelling
werkt niet lang. Strategieën piekeren onder controle krijgen: aanleren gedachtestop, afleiding
zoeken, positieve zelfspraak, cognitieve herstructurering, zelf-controle). Exposuretechnieken
minder voor de hand omdat vermijdingsgedrag niet prominent is. Nadruk op verlagen
fysiologische arousal door ontspanning en verminderen piekeren cognitieve procedures.
2. Separatieangst, scheidingsangst
Heftige, niet bij ontwikkelingsfase passende angst bij scheiding van personen aan wie
het kind sterk gehecht is.
Relatief vaak voor op kinderleeftijd (begint 4-8 jaar).
Normaliter verdwijnt de angst, zo niet -> separatieangst.
Volgens de DSM-IV-TR zijn de diagnostische criteria voor een separatieangststoornis:
a. Niet bij de ontwikkelingsfase horende en buitensporige angst om van huis weg te zijn
of weg te zijn van degenen aan wie het kind gehecht is, blijkend uit ten minste drie
van de volgende kenmerken:
- Herhaaldelijk van streek wanneer weggegaan van huis/degene aan wie het kind
gehecht is of bij verwachting.
- Aanhoudende buitensporige angst om degenen te verliezen/iets kwaads overkomt.
- Aanhoudende buitensportige angst dat een ongelukkige gebeurtenis zal leiden tot
scheiding van een persoon aan wie het kind gehecht is (verdwalen, kidnapping).
- Aanhoudende tegenzin/weigering om naar school of ergens anders heen te gaan uit
angst voor separatie.
- Aanhoudende en buitensporige angst of terughoudendheid om alleen te zijn.
- Aanhoudende terughoudendheid/weigering te slapen zonder persoon in de buurt.
- Terugkerende nachtmerries separaties.
- Herhaalde lichamelijke klachten als belangrijk persoon weggaat/verwachting.
b. De duur van de stoornis is tenminste vier weken
c. Begin vóór de leeftijd van 18 jaar
d. Herhaaldelijke lichamelijke klachten als belangrijk persoon weggaat/verwachting.
Stoornis treedt niet uitsluitend op als onderdeel van een aan autisme verwante
contactstoornis, schizofrenie of andere psychotische stoornis en kan niet beter worden
, verklaar door een paniekstoornis met agrofobie. Uiting verschilt afhankelijk van de leeftijd:
klampend gedrag, nachtmerries, specifieke zorgen over wat de ouders/kind zelf kan
overkomen, veel vooraf piekeren, weerzin van huis te gaan, klachten op schooldagen,
heimwee, schoolweigering (komt ook bij andere problemen voor). Bij schoolweigering weten
de ouders hiervan, bij spijbelen niet. Schoolfobie: angst hangt direct samen met verblijf op
school. Cognitieve gedragstherapie (CGT) blijkt goed te werken.
3. Sociale fobie, sociale angststoornis
Sprake van irreële angst voor omgang met volwassenen en leeftijdsgenoten in
alledaagse sociale interacties en gebeurtenissen.
Vroeger bekend als: ontwijkings-/vermijdingsstoornis
Sprake van vermijdingsgedrag
Moet wel in staat zijn óm te gaan met vertrouwde personen.
Begint vaak in adolescente maar kan ook eerder.
Werkt zeer belemmerend op schools functioneren.
Vertonen meer angst, eenzaamheid en depressie en vaak andere angststoornissen.
Klein deel erfelijk bepaald, groot deel door omgevingsfactoren.
Overbeschermende opvoedingsstijl hier wel een positieve werking.
Chronische aandoening die zonder behandeling niet overgaat.
Cognitieve gedragstherapie blijkt goede resultaten op te leveren.
Volgens de DSM-IV-TR zijn de diagnostische criteria voor een sociale fobie;
a. Een duidelijke aanhoudende angst voor één of meer sociale situatie waarin een
persoon te maken heeft met onbekend mensen of mogelijke kritiek (bij kinderen geldt
die ook bij leeftijdsgenoten, niet alleen volwassenen).
b. Blootstelling aan de gevreesde sociale situatie leidt tot een onmiddellijke
angstaanval: deze kan zelfs de vorm aannemen van een situatiegebonden
paniekaanval.
c. Betrokken persoon ervan overtuig dat zijn angst in feite overdreven is en niet in
verhouding staat tot reële gevaar (meer bij volwassenen).
d. Gevreesde sociale situaties vermeden/alleen met intense angst doorstaan.
e. De vermijding, verwachting of spanning interfereert met het dagelijks functioneren op
school of in een beroep, in sociale relaties of lijdt ernstig onder de angst.
f. Personen die jonger dan 18 duurt de stoornis minimaal 6 maanden.
g. Angst/vermijding niet het gevolg van innemen van substantie (drugs etc.). Ook geen
sprake van andere psychische aandoening.
h. Wel lichamelijke aandoening of andere psychische aandoening gediagnosticeerd -
angst hiermee geen verband.
Veel overlap met faalangst. Verschil: faalangst altijd taakgebonden en sociale fobie niet.
4. Specifieke, enkelvoudige fobie
Angstreactie in specifieke, objectieve ongevaarlijke situatie of gedachte daaraan.
Kinderen uiting: huilen, woede, verstijven, vastklampen. Vermijding situaties.
Behandeling: exposure belangrijk (systematisch blootstellen aan angst). Zelf een
éénzitting kan genoeg zijn.
Schoolfobie kan gezien worden als een specifieke fobie (ernstige problemen met
naar school gaan). Bij driekwart van de kinderen een hoofdsymptoom van
separatiestoornis. Factoren ontstaan: persoonlijkheidsstructuur kind,
