Samenvatting ‘Een filosofische inleiding voor
levenswetenschappers en medici – Koster’
Inhoudsopgave
Introductie..................................................................................................................3
Hoofdstuk 1: Wat is wetenschap?................................................................................3
Wetenschap en common sense.......................................................................................................3
Wetenschappelijke artikelen...........................................................................................................3
Systematisch nadenken over de praktijk van wetenschappelijk onderzoek.....................................4
De grenzen van wetenschap...........................................................................................................4
Wetenschap en samenleving..........................................................................................................5
Deel 1 – de praktijk van wetenschappelijk onderzoek..................................................6
Hoofdstuk 3: De evolutie van de mens.........................................................................6
De Neanderthaler...........................................................................................................................6
Culturele waarden en overtuigingen...............................................................................................6
Ideeën over maatschappelijke ordening.........................................................................................7
Religieuze levensbeschouwelijke visies...........................................................................................7
Status, reputatie en financiële belangen.........................................................................................8
Hoofdstuk 4: Een psychiatrische stoornis – Wat is dat?................................................9
Een pathofysiologische afwijking....................................................................................................9
Afwijking van de statistische norm...............................................................................................10
Verlies van betekenis.....................................................................................................................10
Schadelijke dysfunctie...................................................................................................................10
Sociaal construct...........................................................................................................................11
Leed en beperkingen waar mensen zelf niet mee om kunnen gaan..............................................11
Besluit...........................................................................................................................................11
Hoofdstuk 5: Reguliere en alternatieve geneeskunde.................................................12
Evidence based medicine..............................................................................................................12
De status van Evidence Based Medicine.......................................................................................13
De bewijskracht van Evidence Based Medicine… betwijfeld..........................................................13
Deel 2 – de acceptatie van wetenschappelijke kennis.................................................15
Hoofdstuk 7: De kritiek van Popper op het standaardbeeld.........................................15
De demarcatie tussen wetenschap en niet-wetenschap...............................................................15
Theoriegeladen waarneming........................................................................................................15
Theorievorming en waarheid........................................................................................................16
,Hoofdstuk 8: De paradigmatheorie van Kuhn.............................................................18
Normale wetenschap – de wetenschappelijke groep....................................................................18
Normale wetenschap – de vier onderdelen van een paradigma...................................................18
Normale wetenschap – articulatie en puzzel oplossend vermogen...............................................19
Revolutionaire wetenschap...........................................................................................................19
Hoofdstuk 9: sociologie van de wetenschappelijke kennis..........................................21
Sociologisch onderzoek naar de ontwikkeling van kennis.............................................................21
De gravitatiegolven van Weber.....................................................................................................22
Het relativisme van het Strong Programme..................................................................................23
Hoofdstuk 11: Het knowledge filter............................................................................24
Van doorslaggevende naar relevante argumenten.......................................................................24
Objectieve criteria en subjectieve overwegingen..........................................................................25
Oordeelsvorming en het forum van deskundigen.........................................................................25
De Benveniste-affaire....................................................................................................................26
Methode van convergerend bewijs...............................................................................................26
Deel 3 – de grenzen van de wetenschap.....................................................................27
Hoofdstuk 17: somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten....................27
Renckens: dualisme of monisme?.................................................................................................28
Van Doornen: geen belemmerend dualisme?...............................................................................29
Vingerhoets: voorbij het dualisme van lichaam en geest?............................................................29
Deel 4 – Wetenschap en samenleving........................................................................31
Hoofdstuk 18: De maatschappelijke sturing van wetenschap......................................31
Drie visies op de relatie tussen wetenschap, technologie en samenleving....................................31
De sturing van wetenschap en technologie...................................................................................32
Hoofdstuk 19: Kritische reflecties op hedendaagse wetenschap.................................34
Wetenschap in de 21e eeuw..........................................................................................................34
Universiteiten als bedrijven en wetenschap als handelswaar.......................................................34
Postacademische wetenschap, mode-2-wetenschap, postnormale wetenschap, …......................36
Normen, betrouwbaarheid en consensusvorming in wetenschap.................................................37
Zelfreinigend vermogen................................................................................................................38
,Introductie
Hoofdstuk 1: Wat is wetenschap?
Wetenschap en common sense
De centrale vraag van dit boek is: ‘Wat is wetenschap?’. Vaak zullen mensen een globaal idee
hebben bij het antwoord op deze vraag. Dit noem ik de common sense-visie op wetenschap.
Wetenschap heeft in onze maatschappij een grote betekenis. Allerlei sectoren in de samenleving
zijn voor een groot deel afhankelijk van wetenschappelijke kennis. Door onder meer optreden in de
media ontstaat er bij mensen een beeld van wat wetenschap is.
Een wetenschapper is niet uitgenodigd om haar mening te geven, maar om de feiten op
tafel te leggen. Dat is immers wat wetenschappers volgens de common sense doen: hun
onderzoek leidt naar theorieën over de werkelijkheid die getoetst worden aan de hand van
de feiten. En doordat de feite verkregen zijn door een wetenschappelijke methode te
volgen, neemt men aan dat de wetenschap bij het juiste einde is.
Hoe ziet dat common-sense beeld er precies uit?
In een wetenschappelijk betoog zou alleen een beroep worden gedaan op logische afleiding en
empirisch vastgestelde feiten. Normen en waarden zouden er in de wetenschap niet toe doen. Op
de resultaten van wetenschappelijk onderzoek zouden geen externe invloeden werkzaam zijn en
daarom is de wetenschap:
Autonoom
politieke partijen, regeringen of multinationals bepalen niet de richting van het onderzoek.
Neutraal
Wetenschappers laten zich bij de bepaling van de vraagstelling van het onderzoek niet
leiden door hun religieuze overtuigingen, politieke opvattingen of financiële belangen.
Onafhankelijk
Bij de acceptatie van wetenschappelijke kennis spelen morele oordelen, ideologische of
andere opvattingen en belangen geen rol.
Maatschappelijk waardevrij
Wetenschappers zijn op geen enkele manier betrokken bij de wijze waarop kennis wordt
toegepast.
Niet normatief
Wetenschappers spreken zich niet in positieve noch in negatieve zin uit over
maatschappelijke gevolgen van door hen verworven kennis.
Wetenschappelijke artikelen
Pas wanneer wordt ingezoomd op een concreet wetenschappelijk onderzoek wordt duidelijk dat de
common sense-visie vermoedelijk niet houdbaar is. Om na te gaan of deze visie houdbaar is, wordt
eerst de aandacht gericht op wetenschappelijke artikelen. Deze artikelen zijn namelijk te
beschouwen als de schriftelijke rapportage van wetenschappelijk onderzoek, zij het sterk ingekort
en natuurlijk niet in de vorm van een chronologisch verslag.
Het eerste dat opvalt, is dat artikelen over een enorm aantal verschillende onderwerpen
gaan. Uit deze inventarisatie wordt duidelijk dat het ondoenlijk is om langs deze weg antwoord te
geven op de vraag: ‘Wat is wetenschap?’.
Als de aandacht echter gericht wordt op de opbouw van de artikelen, dan blijkt dat de
variatie veel kleiner is. Er kan in wetenschappelijke artikelen van een ‘standaardopbouw’ gesproken
worden. De volgende onderdelen komen daarin achtereenvolgens aan de orde: samenvatting,
inleiding, materialen en methode, resultaten, discussie, conclusie, referenties en dankwoord. Je zou
kunnen zeggen dat de opbouw van een wetenschappelijk artikel de common sense bevestigt: het
spiegelt de gedachte dat wetenschap een zuiver rationele onderneming is. Door het volgen van een
nauwgezette methode wordt een probleem op een verantwoorde wijze tot een oplossing gebracht.
Op geen enkele manier lijkt de representatie van wetenschappelijk onderzoek de wetenschap als
niet normatieve, maatschappelijke waardevrije, onafhankelijke, neutrale en autonome
onderneming te bedreigen.
, Als laatste valt op dat wetenschappelijke artikelen worden gekenmerkt door een sobere en
zakelijke stijl, eenduidig en precies taalgebruik, een nauwkeurige weergave van de
onderzoeksresultaten, een poging om alleen logisch verantwoorde stappen te zetten en een
beperking tot alleen die gegevens die voor het onderzoek relevant zijn. Wetenschappers vermijden
daarnaast het spreken in de eerste persoon; hooguit is er sprake van ‘we’ maar meestal van ‘men’.
Het effect daarvan is dat alle nadruk op de inhoud komt te liggen en niet op bijvoorbeeld de
persoon van de onderzoeker. Door te spreken in de derde persoon wordt bovendien de indruk
gewekt dat de onderzoeker er als mens ook helemaal niet toe doet: wie het onderzoek uitvoert
maakt eigenlijk niet uit. Door de aandacht te richten op de opbouw, stijl en het taalgebruik van
wetenschappelijke artikelen wordt de vraag: ‘Wat is wetenschap?’ van een antwoord voorzien dat
op het eerste gezicht aansluit bij het common sense beeld/
Systematisch nadenken over de praktijk van wetenschappelijk onderzoek
Wetenschap is een zaak van waarnemingen doen, hypothesen en theorieën opstellen en het testen
hiervan door bijvoorbeeld een experiment uit te voeren. Dat zegt de common sense en daar is
weinig tegenin te brengen. Maar die visie veronderstelt ook dat er zo iets is als dé
wetenschappelijke methode, een vast recept dat gebruikt kan worden om ieder probleem mee op
te lossen. Uit de voorbeelden die hieronder besproken worden van Darwin en Pasteur blijk dat dit
niet klopt. Wetenschap is een grillig proces waarin interpretatie, toeval, creativiteit, praktische
vaardigheid, eervoel, debat en het zoeken naar consensus een belangrijke rol spelen.
Wie met de common sense-visie in het achterhoofd nauwkeurig gaat kijken naar wetenschappelijk
onderzoek merkt dat de visie onhoudbaar is. Wanneer de common sense-visie begint te wankelen,
zal er behoeften aan een alternatief denkraam ontstaan en zullen vragen opkomen die draaien rond
de vooronderstellingen, de levensbeschouwelijke achtergrond, de doelstellingen, de ethische
consequenties en het effect van wetenschap.
De ethiek van wetenschap is geen kwestie van empirisch onderzoek maar van een
filosofische normatieve analyse.
De grenzen van wetenschap
Wetenschappelijke kennis staat in onze samenleving in hoog aanzien. Het is niet voor niets dat in
de geneeskunde gehamerd wordt op het toepassen van behandelingen die wetenschappelijk
onderbouwd zijn. Zorgverleners worden aangemoedigd om evidence based te werken.
Behandelingen die niet wetenschappelijk onderbouwd zijn, zouden in onze samenleving dus geen
plaats mogen hebben.
Sciëntistische visie (Edward O. Wilson)
Wie het laatste beweert, hangt mogelijk een ‘sciëntistische visie’ aan. De sciëntist meent
dat er maar één vorm van kennis is – namelijk wetenschappelijke kennis – en dat alle
andere vormen van kennis ofwel herleid kunnen worden tot wetenschap ofwel het label
‘kennis’ niet waard zijn. De sciëntist neemt aan dat er geen grenzen zijn aan het bereik van
de wetenschappen. Alles is wetenschappelijk te onderzoeken en wat niet vaststelbaar is kan
niet bestaan of is ongeldig.
Een bekende sciëntist Edward O. Wilson verdedigt de stelling dat de
natuurwetenschappen uiteindelijk alle verschijnselen kunnen verklaren. Wilsons
sociobiologie is een voorbeeld van zijn geloof in de onbeperkte reikwijdte van de
natuurwetenschap: startend vanuit zijn onderzoek naar mieren verklaard Wilson dat de
uitgangspunten van de sociobiologie ook opgaan voor het onderzoek naar verschijnselen
die vallen onder de kopjes gedrag en cultuur.
Traditionele visie (Freeman J. Dyson)
De natuurkundige Freeman J. Dyson stelt tegenover de sciëntistische visie de ‘traditionele
visie’. Deze houdt in dat er vele vormen van kennis zijn. Ook is er kennis van de menselijke
natuur dieniet is afgeleid van wetenschappelijke resultaten maar van geschiedenis en
literatuur en van de intieme omgang met vrienden en familie. De wetenschap stuit dus
volgens Dyson op een grens bij het bestuderen van bepaalde verschijnselen zonder dat de
realiteitswaarde moet worden ontkent.
Er is aan de ene kant veel te zeggen voor de sciëntistische visie. De wetenschap ontwikkelt zich al
eeuwen en lijkt steeds in staat om over de eigen grenzen heen te stappen. Religieuze verklaringen
